جنگ های هیبریدی؛ مدرن ترین شیوه جنگ نوین

ماهنامه خردنامه همشهری، ویژه پایداری: حمله به استراتژی دشمن؛ این جمله را «سان تزو» نگارنده کتاب «هنر جنگ» یا «هنر رزم» آورده است. به نظر او ویران کننده ترین حمله، حمله به استراتژی دشمن است. کتاب سان تزو سال هاست که در دانشکده های نظامی و علوم استراتژیک و نظامی و امنیتی و عملیاتی تدریس می شود. جنگ ها همیشه و در همه حال در شرف تغییر شکل و استراتژی و هدف و رویکرد هستند. به همین دلیل هم هست که یک هوشیاری همیشگی در مقابل دشمن، جزء بایدهای یک نظام مستقل و دارای دشمنان بسیار است.

در واقع اصلی ترین ویژگی یک جنگ موفق علیه دشمن را به روایت سان تزو، سرعت عمل و هوشیاری و طالاعات کامل باید دانست و به تعبیر امروزی، یک خلاقیت همیشگی و یک نوآوری بدون وقفه. وقتی که حزب الله لبنان حماسه جنگ ۳۳ روزه علیه رژیم صهیونیستی را خلق کرد، همه به سمت و سوی استراتژ این نبرد و تشکیلات نیمه نظامی - عقیدتی گرایش پیدا کردند و متوجخه شدند این نیرو از مدلی از جنگ های نوین به نام مدل ترکیبی یا مدل هیبریدی استفاده می کند.

همین مدل بود که حالا در ناتو و دیگر ارتش های جهان به صورت آشکار و پنهان در حال واکاوی و تدریس و اجرایی شدن است. جنگ های هیبریدی را جنگ های ترکیبی تعریف کرده اند که استراتژی و رویکرد مشخصی ندارد و همین مسئله نیروهای دشمن را سردرگم می کند. به همین دلیل در مقابل این جنگ ها، باید استراتژی های غیرکلاسیک و کاملا متغیر و مختلف را به کار برد.

در گزارش منتشر شده از اجلاس امنیتی مونیخ در سال ۲۰۱۵، ملزومات یک جنگ هیبریدی هشت مورد ذکر شده است: دیپلماسی، جنگ اطلاعاتی و تبلیغاتی، حمایت از نابسامانی ها و شورش های محلی، نیروهای نامنظم و چریکی، نیروهای ویژه، نیروهای کلاسیک نظامی، جنگ اقتصادی و حملات سایبری.

به نظر می رسد نیروهای جبهه مقاومت و جریان های آزادیبخش و اسلامی باید به سمت و سوی چنین مدلی از جنگ حرکت کنند، چرا که درک پیچیدگی های آن توسط نیروهای کلاسیک دشمن سخت است. در واقع اصلی ترین ویژگی این مدل از جنگ ها، ابهام و غافلگیری ناشی از ابهام است. در این مطلب، جنبه های مختلفی از این مدل جنگ ها را بررسی کرده ایم.

جنگ های بی تعریف، جنگ های بی مرز

جنگ هیبریدی چیست؟ تاکنون درباره آن چیزی شنیده اید؟

«ابهام، پیچیدگی و چند بعدی بودن؛ اینها مهم ترین ویژگی های مدرن ترین شیوه جنگی است. جنگی که در دنیا به آن Hybrid War و در ایران به آن جنگ ترکیبی می گویند. نقطه عطف تغییر جنگ های کلاسیک جنگ های هیبریدی، جنگ 33 روزه رژیم صهیونیستی و حزب الله لبنان در سال 2006 بود. جایی که سید حسن نصرالله اعلام کرد: «مقاومت دیگر قواعد جنگ را رعایت نخواهد کرد و ما این حق را داریم تا در هر زمان، هر مکان و به هر شیوه ای، با دشمن روبرو شویم.» عدم رعایت قواعد جنگ باعث شد الگوی جدیدی در میدان جنگ به نمایش گذاشته شود.

نظر داووس امنیتی

کنفرانس امنیتی مونیخ در سال 2015 نقطه عطفی در پذیرش جنگ هیبریدی به عنوان یک مدل جنگی بود. این کنفرانس چنان اعتباری یافته است که به آن «داووس امنیتی» می گویند. در این کنفرانس گفته شد که جنگ های ترکیبی شامل مولفه های مختلف جنگی است. جنگ اقتصادی، حمله سایبری، جنگ با نیروهای منظم، جنگ های نامنظم (چریکی)، جنگ اطلاعاتی و تبلیغاتی، حمایت از ناآرامی های داخلی و دیپلماسی، هشت مولفه ارائه شده درباره جنگ ترکیبی بوده است.

سرایت به گستره اقتصادی

هم اکنون در بسیاری از نقاط دنیا به جای جنگ مستقیم، جنگ های ترکیبی در حال جریان است. به عنوان مثال رهبر ایران، تحریم های اقتصادی غرب را یک جنگ تمام عیار علیه ایران دانسته بود. هر چند تحریم های اقتصادی علیه ایران، عمری به اندازه انقلاب اسلامی ایران دارد اما حجم گسترده جنگ اقتصادی علیه ایران از سال ۲۰۱۱ آغاز شد. این تحریم ها هر چند با هدف محدود کردن فعالیت هسته ای ایران بود اما فقط به نهادهای هسته ای و افراد مرتبط با پرونده هسته ای اکتفا نکرد.

آمریکا و متحدانش، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بانک های دولتی، شرکت های کشتی سازی، شرکت های نفتی، وزارت نفت، شرکت های بیمه ای و حتی هواپیمایی ماهان را مورد حمله اقتصادی قرار دادند. جدی ترین اثر تحریم بر اقتصاد ایران، کاهش رشد اقتصادی، کاهش ارزش پول ملی ایران و سختی مبادلات ارزی بود.

این خشونت لجام گسیخته

دانشنامه فلسفه استنفورد انگلیس که مرجعی معتبر در علوم انسانی محسوب می شود، در تعریف جنگ گفته است: «جنگ به درگیری سازمان یافته مسلحانه و اغلب طولانی مدتی گفته می شود که بین دولت ها، ملت ها یا گروه های دیگر انجام شده و با خشونت شدید، گسیختگی اجتماعی و تلفات جانی و مالی زیاد همراه است. از آنجا که جنگ یک درگیری مسلحانه واقعی، ارادی و گسترده بین جوامع سیاسی است می توان آن را نوعی خشونت سیاسی تلقی کرد.»

اما با حرکت کشورهای مختلف به سمت جنگ ترکیبی، گویی این تعریف دستخوش تغییر شده است. در جنگ ترکیبی، اقدامات مسلحانه، خشونت شدید و حتی تلفات جانی هدف اصلی نیست بلکه مولفه های متعددی در جنگ هیبریدی عمل خواهند کرد.

تقابل در فضای مجازی

مولفه دیگری از جنگ های هیبریدی، جنگ سایبری است. ارسال بد افزار استاکس نت برای از کار انداختن و تخریب تاسیسات هسته ای ایران، مهم ترین حمله سایبری در دهه گذشته بوده است. هک کردن ایمیل های هیلاری کلینتون را نیز می توان بخشی از حملات سایبری دانست. در ایام انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۶ آمریکا، افشای ایمیل های محرمانه کلینتون، سنگین ترین لطمه را به سبد آرای وی وارد کرد. برخی کارشناسان فضای مجازی، هک ایمیل را جنگ پوتین علیه اوباما و کلینتون دانسته اند.

تبلیغات به مثابه آتش تهیه

جنگ اطلاعاتی و تبلیغات نیز یکی از پرکاربردترین مولفه های جنگ های نوین هیبریدی است. بدون شک شبکه های اجتماعی اصلی ترین ابزار این جنگ است. مشخص ترین مثال برای استفاده از شبکه های اجتماعی، انقلاب های عربی در سال ۲۰۱۳ بود. بسیاری از کارشناسان، دومینوی سقوط حاکمان عربی را ناشی از توییتر و فیسبوک دانسته اند. این کارشناسان همگرایی مردمی ناشی از استفاده از شبکه های اجتماعی را دلیل سقوط دومینووار حاکمان تونس و مصر می دانند.

ترامپ نیز در جریان انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۶ با استفاده بی اندازه از توییتر توانست اثرات مهمی بر انتخابات و جریان افکار عمومی بگذارد. حتی در طول مذاکرات هسته ای ایران با ۱+۵، پست اثرگذار وزیر امور خارجه ایران، جریان مذاکرات را عوض کرد. دکتر محمد جواد ظریف با پست معروف «نباید در وسط راه اسب خود را عوض کنیم.» توانست اثر جدی بر فضای رسانه ای مذاکرات هسته ای بگذارد.

جنگ در همه زمان ها و مکان ها و عرصه ها

تبلیغات نیز بخش دیگری از جنگ هیبریدی است. این مولفه، امروز همچون خورشید تابان برای مردم روشن است. مردم اثرات تبلیغات را می دانند. گروه های اقتصادی چپ در دنیا، اصلی ترین دلیل توفق لیبرالیسم بر کمونیسم را نیازسازی از طریق تبلیغات می دانند.

گروه های چپ معتقدند اقتصاد لیبرالیسم و شرکت های آنان در حال شکست بودند اما با ابزار تبلیغات و ایجاد نیازهای کاذب در دنیا توانستند محصولات کارخانه ها و صنایع خود را در تمام جهان بفروشند. افزایش قدرت مالی لیبرالیسم موجب حاکمیت طبقه بورژوا بر خلق شده است. هر چند که در این نظریه می توان ایرادات زیاد و محکمی وارد کرد اما نمی توان از نقش تبلیغات در برتری مالی لیبرالیسم چشم پوشی کرد. نکته مهم در این مقال این است که تبلیغات، تنها به تبلیغ کالا محدود نمی شود بلکه منظور از تبلیغات معنای عام تر بوده است.

تفاوت جنگ هیبریدی با جنگ های کلاسیک

همان گونه که مشخص است، جنگ ترکیبی یا هیبریدی به دنبال تغییر تعریف جنگ های مستقیم نیست بلکه ترکیبی از انواع جنگ ها را در کنار هم می بیند. در این تعریف جنگ های مستقیم جزیی از جنگ های هیبریدی است.

تفاوت در شدت و میزان تلفات

یکی از تفاوت های جنگ هیبریدی با جنگ های کلاسیک در میزان نوع و شدت تلفات است. در جنگ های مستقیم تلفات جانی بسیار متداول است اما در جنگ های ترکیبی احتمال دارد که با حمله سایبری یکی از نهادهای کشور هدف مورد حمله قرار گیرد. در جنگ های اقتصادی امکان دارد فقر، تورم، بیکاری و رکوددار جامعه هدف فراگیر شود. در جنگ های پروپاگاندا (تبلیغاتی) ممکن است فرهنگ یک کشور مورد حمله قرار گیرد. جنس تلفات در این گونه جنگ ها تفاوت کرده است. در جنگ های هیبریدی میزان تلفات طرف متخاصم به شدت کاهش یافته است.

تقاضای ناتو

هزینه های بالای تلفات و جنگ های هیبریدی باعث شد که رییس ناتو سال پیش به میان اعضای اتحادیه اروپا برود و از آنان بخواهد که بودجه نظامی خود را افزایش دهند. وی گفته بود این قاره را در عصر جنگ های هیبریدی (ترکیبی) تروریسم جهانی و حملات سایبری تهدید می کند. اشتولتنبرگ افزوده بود اروپایی ها باید بودجه نظامی خود را افزایش دهند تا توانایی مقابله با تغییرات چشمگیری را داشته باشند که در عرصه امنیتی رخ می دهند.

تفاوت در هزینه ها

تفاوت اساسی دیگر میان جنگ های کلاسیک با جنگ های هیبریدی هزینه جنگ است. جنگ های کلاسیک بسیار پر هزینه و پر تلفات برای هر دو طرف جنگ بود. در جنگ کلاسیک هم نیروهای متخاصم و هم نیروهای مدافع هزینه های سنگین مالی و جانی پرداخت می کردند. به عنوان مثال ترامپ رییس جمهور جدید آمریکا گفته است ما در جنگ های خارج از آمریکا شش هزار میلیارد دلار هزینه کرده ایم!

در جنگ هشت ساله عراق علیه ایران نیز تلفات انسانی ایران حدود ۲۵۰ هزار نفر تخمین زده می شود اما در جنگ های ترکیبی هزینه های دو طرف متقارن نیست. به عنوان مثال در حمله سایبری، هزینه دو طرف تفاوت فاحشی با یکدیگر دارد. سازندگان بد افزار هزینه اندک چند هزار دلاری می پردازند اما طرف مورد حمله چه بسا صدمات میلیون دلاری متقبل شود.

جنگ های بی تعریف

آنچه مسلم است به علت پیچیدگی و تنوع ابزارها، کنش ها و واکنش ها در جنگ هیبریدی تعریف واحدی از جنگ هیبریدی موجود نیست. هر گاه ترکیبی از مولفه های ذکر شده مورد استفاده قرار گیرد به نوعی جنگ هیبریدی در جریان است. ترکیبی از عملیات نظامی دیپلماتیک، سایبری و اطلاعاتی تشکیل دهنده جنگ هیبریدی است. به نظر می رسد عصری جدید در تاریخ جنگ در حال وقوع است. جنگ های پیچیده پر ابهام، پر ابزار و پیچیده و متنوع. این ویژگی های جنگ هیبریدی است.

جنگ های آینده، یک اینفوگرافی جامع درباره جنگ های پیش رو

آنچه مدل هیبریدی تنش را از سایر مدل ها مجزا می کند، شیوه ای است که از طریق این مدل خطوط بین جنگ و صلح را مبهم می کند. تاکنون تعریف مشخصی از جنگ های هیبریدی بیان نشده است چرا که حدود مشخصی برای این نوع جنگ مشخص نیست. در اجلاس امنیتی مونیخ ۲۰۱۵، هشت ابزار جنگ هیبریدی اعلام شد. با توجه به این هشت ابزار به بررسی کشورهای اصلی استفاده کننده از جنگ هیبریدی می پردازیم.

ابزارهای جنگ ترکیبی یا همان هیبریدی

* جنگ دیلپماتیک
* نیروهای ویژه
* نیروهای نامنظم و چریکی
* جنگ های کلاسیک نظامی
* جنگ اطلاعاتی و تبلیغاتی
* حمله سایبری
* جنگ اقتصادی
* حمایت از آشوب های داخلی

مثلث سنتی جنگ

* حکومت
* قدرت نظامی
* مردم

عوامل اثرگذار بر جنگ های قرن 21

* نفربرهای هوایی
* زیردریایی های هسته ای
* هواپیماهای بدون سرنشین
* خودروهای تاکتیکی فوق سبک
* فعالیت های فضای سایبری
* پیشرفت فناوری اطلاعاتی

ادوارد لوکاس، کارشناس جغرافیای سیاسی معتقد است روسیه از فوریه ۲۰۱۵ جنگ ترکیبی خود را علیه کشورهای حوزه بالتیک مانند لتونی، لیتوانی و استونی آغاز کرده است. هدف روسیه از جنگ هیبریدی یک استراتژی گسترده برای خلق امپراتوری روسیه است.

رژیم اشغالگر قدس جنگ هیبریدی تمام عیاری علیه ایران، سوریه، عراق و حزب الله به راه انداخته است. حمله سایبری به تاسیسات هسته ای ایران، حمایت از آشوب و فتنه ۸۸، حمایت از جنگ اقتصادی علیه ایران، استفاده از نیروهای ویژه در جهت ترور دانشمندان هسته ای و جنگ دیپلماتیک با هدف انزوای جمهوری اسلامی، بخشی از جنگ هیبریدی این رژیم علیه جمهوری اسلامی ایران بوده است. حمایت اسرائیل از داعش به صورت مالی، حمله به حزب الله در جنگ ۳۳ روزه، حمایت از اختلافات داخلی لبنان (جنگ دیپلماتیک) از اقدامات این رژیم در قالب جنگ های ترکیبی است.

به نظر بیشتر کارشناسان غربی، روسیه در جنگ اوکراین و آبخازیا از شیوه جنگ های هیبریدی بهره برده است. البته گراسیموف (فرمانده ستاد کل نیروهای روسیه) به جای عبارت جنگ هیبریدی، از عبارت جنگ های غیرخطی استفاده می کند. عملیات نظامی روسیه علیه اوکراین که منجر به الحاق کریمه به روسیه شد، نسل جدیدی از جنگ را به نمایش گذاشت که در آن رهبران روسیه به خوبی در کنار بخش کلاسیک نظامی، جنگ اطلاعات، حملات سایبری و دیپلماسی را به خوبی مدیریت کردند.

فرانک هافمن معتقد است روسیه در اوکراین از جنگ هیبریدی استفاده کرده است. عملیات روانی از طریق رسانه های نوین و سنتی، جنگ روانی، جنگ کلاسیک، استفاده از نیروهای ویژه در کریمه، بخشی از پازل جنگ های هیبریدی روسیه بوده است. نفوذ روسیه به شبکه های اجتماعی و شبکه های مختلف در اوکراین نیز در همین قالب می گنجد. توزیع بدافزار BlackEnergy در دستگاه های دولتی اوکراین و حمله به شبکه برق اوکراین اقدام دیگر روسیه علیه این کشور بوده است.

ترکیه نیز از ابزارهای مختلف جنگ هیبریدی علیه کردها، عراق و سوریه استفاده کرده است. حمایت از آشوب های داخلی و محلی، اعزام نیروهای ویژه استفاده از نیروهای نامنظم و چریکی، حمله کلاسیک جنگ اقتصادی و تحریم اقتصادی، بخش های مختلف اقدامات ترکیه علیه دولت سوریه بوده است. همچنین ترکیه با اعزام نیروهای ویژه در مناطق کردنشین عراق، جنگ اقتصادی، استفاده از شبکه های ماهواره ای و جنگ تبلیغاتی علیه عراق اقدام کرده است. ترکیه به تازگی به جرگه کشورهایی پیوسته است که از جنگ ترکیبی استفاده می کنند.

آمریکا تقریبا علیه همه کشورهای مخالف خود جنگ هیبریدی به راه انداخته است. ایران، عراق، سوریه، کشورهای آمریکای لاتین، چین، روسیه و ... کشورهایی هستند که ترکیبی از ابزارهای جنگ هیبریدی در آن به کار رفته است. آمریکا علیه ایران جنگ اقتصادی، حمایت از آشوب های داخلی، جنگ دیپلماتیک، جنگ اطلاعاتی و تبلیغاتی را به راه انداخته است.

فتنه ۸۸، تحریم های اقتصادی فلج کننده، تصویب قطعنامه در شورای امنیت، راه اندازی و حمایت از شبکه های ماهواره ای علیه ایران مصداق جنگ ترکیبی علیه ایران است. استفاده از عناصر داخلی برای هدایت افکار عمومی از طریق شبکه های اجتماعی و استارت آپ ها نیز بخش دیگر نقشه جنگ هیبریدی آمریکا علیه ایران است. حمایت آمریکا از اختلافات مذهبی و دامن زدن به بحث قومیت گرایی، بخش دیگر این اقدامات است.

شش ویژگی نبردهای هیبریدی

۱. ترکیب قابلیت ها و اثرات یک نیروی هیبریدی در محیط اطراف شان بی نظیر و بی همتاست.

2. هر نیروی هیبریدی، یک ایدئولوژی منحصر به فرد دارد که روایت درونی برایش ایجاد کرده.

۳. یک نیروی هیبریدی، همیشه عکس العملی است به تهدیدی که بقای آن را تهدید می کند.

4. در جنگ های پیچیده نوعی برتری ذاتی و قابلیتی میان طرفین جنگ به چشم می خورد.

۵. یک نیروی هیبریدی ترکیبی از جزءهای معمول و غیرمعمول است.

6. نیروهای هیبریدی در جنگ های ترکیبی، دنبال استفاده از عملیات دفاعی اند.

سازمان های نظامی غیرکشوری و غیرملی که از جنگ های هیبریدی استفاده می کنند

حزب الله

ارتش حزب الله مصداق کامل جنگ های هیبریدی است. در جنگ 33 روزه رژیم صهیونیستی علیه مقاومت حزب الله با پی ریزی و پیگیری جنگ های هیبریدی توانست به پیروزی برسد. سخنرانی تاریخی سید حسن نصرالله، به آتش کشیده شدن ناو صهیونیستی، ارسال اطلاعات غلط با هدف گمراه کردن رژیم صهیونیستی، استفاده از ابزار تبلیغات، حملات علیه تانک های افسانه ای مرکاوا و ... پازل جنگ هیبریدی حزب الله را تشکیل داده اند.

ناتو

ناتو در دو نشست اخیر خود بر اهمیت مقابله با جنگ های هیبریدی تاکید کرده است. ناتو با تاسیس مرکز تخصصی مقابله با تهدیدات هیبریدی در تیر ماه سال جاری به کشورهای مخالف پیام مشخصی فرستاده است. ناتو همچنین مرکز عالی مقابله با حملات سایبری نیز راه اندازی کرده است. ناتو این گونه القا می کند که نگران حملات هیبریدی روسیه علیه منطقه بالکان، شرق و شمال اروپاست.

داعش

داعش الگوی ویژه برای جنگ های هیبریدی است. این گروه تروریستی تقریبا از همه ابزارهای جنگ های هیبریدی بهره می برد. استفاده از شبکه های اجتماعی، جنگ تبلیغاتی حمله سایبری، پروپاگاندای رسانه ای و ایجاد رعب از طریق رسانه ها، مهم ترین ابزارهای داعش در جنگ هیبریدی بوده است. بسیاری از نقاط تصرف شده توسط تروریست های داعش از طریق ارعاب مردم آن منطقه و تخلیه شهر پیش از ورود داعش بوده است.

پیش بینی معروف ژنرال کرولاک بعد از حمله به عراق و افغانستان

جنگ های آینده کمتر شبیه عملیات وسیع توفان صحرا (حمله ائتلاف علیه عراق) و بیشتر شبیه جنگ موسوم به «فرزندخوانده چچن» خواهد بود.