سیانور؛ ترور خوب و ترور بد

ماهنامه مهرنامه - عمادالدین باقی، پژوهشگر تاریخ و علوم اجتماعی: فیلم سیانور را می توان از زوایای تاریخی، سیاسی یا هنری، نقادی و ارزیابی کرد اما زاویه نگاه من در این گفتار، «حقوق بشر»ی است. در این دیدگاه موضوع ترور در فیلم برجسته می شود. به گمان نگارنده، سیانور درباره دو نوع ترور است.

فیلم با موضوع ترور تیمسار زندی پور که صمدیه لباف هم در آن نقش اصلی را داشت و نمایش صحنه ترور دو مستشار آمریکایی که با لباس شخصی به ایران آمده بودند و حتی به گفته تیمسار شهامت، خود ساواک هم اطلاع نداشت «کی اومدن و واسه چی اومدن» شروع می شود و اشاره به مرده خوری گروه ها که در فاصله «چهار روز، یازده تا گروه زنگ زدن گفتن ما آمریکایی ها رو زدیم...».

بعد هم ماجرای ترورهای درونی سازمان مجاهدین خلق و دستگیری مرتضی صمدیه لباف که توسط اعضای کمونیست شده سازمان ترور شده اما زنده مانده بود. صمدیه در بازجویی در حالی که هنوز زخم هایش بسته نشده و نالان است در جواب این که «چرا با هم درگیر شده اید؟ تو که می دانستی اگر بیایی بیمارستان گیر می افتی، چرا اومدی؟» جواب می دهد: «مشکلاتمون با هم جدی بود... می دونستم دست شما بیفتم جام امنه».

گرچه بعضی دیالوگ ها به اقتضای فیلمنامه نویسی، ساختگی هستند و نویسنده تحلیل های خود را از زبان افراد دیگر بیان می کند مثل آنجا که بازجو دریچه سلول را باز می کند و می بیند مرتضی دعای «ربّ انّی لما انزلت الی من خیر فقیر» را می خواند «بهمنش می گوید یه جور بگو مام بفهمیم.../ مرتضی: دعای موسی رو خوندم./ بهمنش: به موقعش خدمت موساتونم می رسیم./ مرتضی: شماها خیلی شبیه افراخته و دوستاشین./ بهمنش: کجامون؟/ مرتضی: این که هر دوتون به فکر حذف کردنین». اما خود مرتضی هم در حذف تیمسار زندی پور نقش داشت و بعضی حذف کردن ها را مشروع می دانست. در مجموع این فیلم تا حد زیادی به واقعیت وفادار مانده و می تواند یک مستند به شمار آید.

همانطور که در واقعیت تاریخی اتفاق افتاده است، فیلم نشان می دهد وحید افراخته بدون شکنجه زیاد و بدون هیچ مقاومتی با ساواک همکاری می کند، طوری که بهمنش (بازجو) می گوید: «با گذشته ات یه ریزه زود معامله نکردی؟... تو چریکی یا چروکی؟» افراخته جواب می دهد: «چیز دندون گیری توش نبود که بخوام پاش وایسم تا چروکم کنین...»

گفتگوی مرتضی صمدیه و وحید افراخته درباره دلایل اختلاف میان «بچه مسلمون ها» و مارکسیست شده ها نیز کوتاه و گویا بود و برای بیننده ای که در آن دقت کند، سرشار از نکته هاست. نکته ای که تحسین برانگیز است این است که شعیبی متولد ۱۳۵۸ یعنی چند ماه پس از پیروزی انقلاب است و آن فضا را ندیده اا مناسبات و فضای رویدادها را به خوبی تصویر کرده است و نشان می دهد دامنه تعمق در موضوع مورد مطالعه او به حدی بوده که او را در بطن همان زمانه برده و بازسازی کرده و با آن زیسته است.

شمّ فیلمسازی هم یعنی همین. البته هول و هراس ها و فضاهای امنیتی و مخفی کاری ها و رخدادهای پلیسی مانند تور انداختن گروه های ضربت پلیس برای بازداشت فله ای افراد مشکوک می توانستند قوی تر باشند و بیننده را بیشتر میخکوب کنند و واقعی تر به نظر آیند؛ در عین حال صحنه تحت کنترل گرفتن و ورود نیروهای ضربت به حیاط خانه تیمی لیلا و هنگامه و صحنه ترور صمدیه لباف خوب اجرا شده است اما بحث درباره این وجوه فیلم کار متخصصان حوزه فیلم است و برای نگارنده جنبه های تاریخی، حقوق بشری و اندیشه فیلم بیشتر مطرح است.

«اولین» بودن

فیلم سیانور، هر نظری درباره اش داشته باشیم، در شمار «اولین»هاست. اولین سوال این است که چرا از «اولین» است؟ آیا دیگران نمی دانستند یا نمی توانستند؟ در کوتاه سخن می توان گفت، دیگران می دانستند اما دچار حجاب معاصرت بودند و نمی توانستند چون ریسک پذیری اش بالا بود.

حجاب معاصرت اشاره به همزمانی رویدادها با یک نسل دارد. این معاصرت سبب حجاب می شود. ما به رویدادها آنقدر نزدیک می شویم که گویی امور مجهولی برای مان نیستند که حاجتی به کشف و فهم داشته باشند و برای همه روشن و شناخته شده بوده اند. ضرورتی به واکاوی و تحقیق در آنها نیست و تحقیق کردن، جز تحصیل حاصل نیست (جدل های تاریخی، ۱۴۶ و ۱۵۳) تا اینکه مشمول مرور زمان شده و ابهامات پدید می آیند.

«ریسک داشتن» ورود به این حوزه فیلمسازی نیز ریسک مضاعف بوده است زیرا هر موضع و انتخابی ممکن است خطرپذیری داشته باشد اما هزینه ای است که فایدتی در پی دارد. اگر غیض حکومت را برانگیزد، منزلتی در حوزه بیرون از حکومت می آورد و اگر غیض اپوزیسیون را برانگیزد، منزلتی را در حکومت سبب می شود اما موضوع سیانور از جنسی بود که پوزیسیون و اپوزیسیون بدان روی خوش نشان نمی دادند و خط قرمزهایی داشتند. این موضوع سه طرف داشت. ۱- سازمان مجاهدین و گروه های چریکی و چپ پیش از انقلاب که هنوز وجود دارند. ۲- ساواک و حکومت شاه که هنوز دست کم، حکومت شاه طرفدارانی دارد. ۳- حکومت مستقر جمهوری اسلامی.

موضوع فیلم سیانور این قابلیت را داشت که هر سه جبهه را بشوراند یا رضایت یکی را به بهای دشمنی بقیه به کف آرد اما سیانور توانست از این دالان سخت عبور کند. فیلم سعی دارد انصاف را چنان رعایت کند که صف حق مطلق در برابر باطل مطلق ترسیم نکند. تعمد دارم بگویم انصاف نه بیطرفی چون فیلم، بیطرف نیست و لزوما همیشه و همه جا هم بیطرفی، مطلوب نیست. رعایت انصاف این است که هم باید به حقیقت وفادار باشد و هم به دلیل این که طرف های مقابل امکان جواب دادن ندارند یکطرفه و بی محابا علیه آنها سخن گفته نشود. برای مثال نام کامل سازمان مجاهدین را به کار می برد، سعی می کند با مسئله تقدس مبارزین دچار چالش نشود، منطق و برهان هر سه طرف را برای کار خودشان به میان می آورد و حتی در مورد ساواک و شکنجه اغراق نکند.

البته درباره اینکه فیلم تا چه حد در رعایت انصاف کامیاب بوده ممکن است ارزیابی ها متفاوت باشد اما کارگردان تلاش خود را کرده است. در قالب جلسه دفاعیه پایان نامه امیرفخرا و گفتگوهای اساتید داور و راهنما حتی منطق ساواک را در برخورد با چریک ها نشان می دهد تا معلوم شود حکومت هم برای خودش استدلالی داشته است. «امیر: چریک ها معتقدن هرگونه توسل به آماده نبودن شرایط عینی براندازی، مبین اپورتونیسم و فرصت طلبیه... اون ها رفرمیسم رو نشونه فقدان شهامت سیاسی و توجیه بی عملی می دونن... معتقدن که مبارزه مسلحانه تنها راه اثبات حقانیت آزادیخواهی شونه... زندان بهترین مکان برای ورود چریک به فاز مطالعاتیشه... چریک ها کادرسازیشون رو توی زندان های ما انجام می دن!»

و بعد در گفتگوی خصوصی تر میان امیرفخرا و تیمسار شهامت، امیرفخرا روی یک درد یا آسیب روش ها و نظام های استبدادی به طور کلی دست می گذارد و به شهامت می گوید: «شما که غریبه نیستین ... ولی به یه چیزایی هم رسیدم که نمی شد آوردشون توی متن پایان نامه/ شهامت: چی مثلا؟/ امیر: مثلا اینکه شاید مهم ترین عامل، نحوه برخورد حکومت ها با اپوزسیونه که اونا رو به سمت مبارزه مسلحانه سوق می ده./ شهامت: اون چیزارو نگه دار برای خودت... اگه می خوای هزینه ندی و بتونی پیشرفت کنی.»

در جلسه دیگری که شهامت با چند نفر از ماموران حرفه ای ساواک دارد تا تدابیری برای مقابله با ترورها اتخاذ شود، سروان کامیار (سی و دو سه ساله) از ماموران امنیتی کمیته مشترک ضد خرابکاری می گوید: «جسارتا شاید این ترورها عکس العمل فشاراییه که بهشون میاد.» انگار کارگردان تعمد دارد تاکید کند که رادیکال شدن منتقدان همه اش زیر سر دشمن یا عقاید انقلابی نیست، بلکه خود حکومت هم در سوق دادن آنها به این عقاید و رفتارها و موجه کردن آنها نقش دارد.

در روایت شکنجه در زندان های شاه اغراق نمی کند و فقط این را نشان می دهد که بهمنش، خودکاری از جیبش در می آورد و به طرف مرتضی می برد. پانسمان روی زخمش را کنار می زند و خودکار با به جای زخم او فشار می دهد. یک بار دیگر هم خودکار را لای انگشت مرتضی قرار داده و فشار می دهد و انگشت او را می شکند اما درباره شکنجه از نوع جوجه کباب کردن و اتو و ناخن کشیدن و اجاق گاز و ... که معمولا گفته شده و در برخی فیلم ها نمایش داده اند، خبری نیست.

در فیلمی که موضوعش چریک هایی بودند که علیه حکومت، مبارزه مسلحانه و بمب گذاری می کنند، این حد از شکنجه برای خواننده و بیننده باورپذیرتر است چون انتظار دارد در چنان حکومت هایی قاعدتا شکنجه بیشتری معمول باشد اما گویی برای فیلمنامه نویس چنین شکنجه هایی به نحو سیستماتیک و عمومی محرز نشده است. البته تهدید و تحقیر که حداقل کار بازجویی است به شدت جریان دارد و بهعمنش به بازجو (کامیار) می گوید: «همچین عین خمیر دندون فشارش بده تا همه چیشو بریزه رو دایره!»

با وجود این خط قرمزها و حساسیت ها، دشوار بود که بتوان به گونه ای در این بحث وارد و خارج شد که از تیغ دو سو در امان بمانی. فیلم سیانور از این میدان مین عبور کرده است. اکنون می توان نقدها و خرده گیری هایی را برشمرد اما برای کاری که جزو اولین ها بوده قابل اغماض است و بی شک هر فیلمسازی از جمله خود بهروز شعیبی در موضوعات مشابه از این تجربه استفاده می کنند و کاری برتر ارائه می دهند.

بایسته ها

این فیلم فرصتی طلایی بود که کمی به عمق برود و به جای روایت شکلی از داستان یک حذف تراژیک، سازوکاری را نشان دهد که خط تکفیر و حذف از دل آن بیرون می آید. فیلم، تقی شهرام را نشان می دهد که انبوهی کتاب او را احاطه کرده، پس فردی است پر مطالعه که سنت های فکری جامعه اش را نقد و رد می کند اما آیا می شود کسی این همه روشنفکر باشد و تروریست هم باشد؟ این تصویر می تواند القا کننده قضیه ای باشد که شاید مطلوب کارگردان نیست بلکه نقض غرض اوست؛ زیرا نشان می دهد مطالعه و آگاهی ممکن است بروندادی چون تقی شهرام داشته باشد. همین جا فرصتی عالی بود برای این که معلوم شود چون شستشوی مغزی می تواند انسانی را به وادی کشتن سوق دهد.

در فرازی از فیلم، هما (هنگامه) که مورد علاقه امیرفخرا است به امیر می گوید: «می دونم... کارم تمومه...» امیر پاسخ می دهد: «تو وقتی کارت تموم شد که فکر کردی همه چیز تو باید تقی شهرام بهت بگه... گفت عشق نداشته باش، گفتی چشم... گفت شوهر نداشته باش، گفتی چشم... گفت بچه نداشته باش، گفتی چشم... بهت گفت خدا هم نداشته باش گفتی چشم...»

این اطاعت کورکورانه چگونه شکل می گیرد و چه می شود که تقی شهرام می گوید بکش و ترور کن، بقیه می گویند چشم! پاسخ به این پرسش می تواند بسیاری از مسایل را در زمان ها و مکان های دیگر روشن کند.

اگر فیلمنامه، ژرف نگری در خط تصفیه را نصب العین خود ساخته بود، حضور انبوه کتاب ها معنای دیگری می داد. برای این کار نیازی نبود فیلمنامه و فیلم تغییر کند. کافی بود در سکانس کوتاهی به مسئله «سیر مطالعاتی» در سازمان های سیاسی و انقلابی، گریزی می زد؛ چیزی در حد همان سکانسی که در جلسه دفاعیه پایان نامه امیرفخرا یکجا تیمسار شهامت استاد مشاور می گوید: «تجربه نشان می دهد توی یک خونه تیمی، فردیت چریک محو می شه و سر خودشو با یک ایدئولوژی من درآوردی گرم می کنه... یه چریک وقتی به زندگی مخفیانه رو میاره، خیلی از واقعیت های جامعه ای که توش زندگی می کنه رو فراموش می کنه... اون وقته که در بلندمدت هدف چریک از اهدافی که مردم دنبالش هستن جدا می شه.»

اما به جای تجربه خانه تیمی، تجربه مطالعه دستوری رایج در این نوع سازمان ها را بیان می کرد که نشان دهد اگر مطالعه و کسب آگاهی به صورت کانالیزه باشد چه نتیجه ای به بار می آورد و هر چه وسعت مطالعه بیشتر باشد، وسعت انحراف و حجاب هم بیشتر می شود اما مطالعه آزاد و علمی است که به رفع حجاب و فهم حقیقت کمک می کند. (این موضوع نیازمند گفتار مستقلی است که در جای خود بدان خواهیم پرداخت.)

ترور خوب و ترور بد

فیلم سیانور همچنین می تواند پرسشی را فرتر از خودش به میان جامعه فرهنگی، هنری و سیاسی ببرد که قضاوت ما درباره ترورهای پیش از انقلاب چگونه باید باشد؟ ما در این که ترور شریف و صمدیه خیلی رذیلانه و ضد انسانی بود تردید نمی کنیم اما آیا جای درنگ در ترورهای دیگر هم نیست؟ این فیلم نشان می دهد که ترور شریف واقفی و صمدیه لباف کار بدی بوده است اما ترور اشخاص دیگر در آن زمان یک عمل انقلابی بوده است. البته فیلمنامه و کارگردان در قضاوت پیرامون یکی از این دو نوع ترور که در فیلم اتفاق می افتد احتیاط می کنند و موضع خود را درباره ترور عاملان و حامیان داخلی و خارجی حکومت شاه نشان نمی دهند و واضح هم هست که این کار آسانی نیست، زیرا هم دفاع صریح کردن و هم محکوم کردنش تبعات گرانی داشت اما فیلم سیانور، ترور دیگر (شهادت شریف و صمدیه) را به روشنی مذموم می داند.

مرتضی می گوید بو برده بود که می خواهند ترورش کنند. وقتی بازجو بهمنش به مرتضی می گوید: «چرا نکشتیشون؟/ مرتضی: اون وقت چه فرقی داشتم باهاشون؟/ بهمنش: تیمسار زندی پور رو می زنی ولی افراخته رو نه...»

اینجا تضادها آشکار می شود. از نظر مرتضی اگر ما بخواهیم مثل افراخته و شهرام بکشیم مانند آنهاییم. اینجا فیلم از او انسانی متعالی می سازد که به جای «بکش تا کشته نشوی» شعار کشته می شوم اما نمی کشم سر می دهد. در عین حال همین مرتضی، زندی پور را ترور می کند چون ترور او را بد نمی داند. بدون شک او یک گام از تقی شهرام که همه ترورها را موجه و وظیفه انقلابی می داند جلوتر است. شهرام و بهرام آرام هم ترور مقامات حکومت، هم مستشاران آمریکایی و هم دوستان پیشین و مبارز مسلمان را موجه می دانند.

امروز اگر درباره انقلابیون (چه در ایران و چه در کشورها) عنوان تروریست به کار رود واکنش مهیبی بر می انگیزد. این واکنش تا حدی طبیعی است، زیرا از یکسو نسل بازمانده از دوره انقلاب دچار نوستالژی است همچون کسانی که در متن حوادث دوره نهضت ملی یا به آن نزدیک بوده اند و نوستالژی دارند و نقد مصدق یا کاشانی عواطف شان را جریحه دار می کند ولی همان افراد درباره بازیگران نهضت تنباکو چون فاصله زمانی و نسلی زیادتری دارند و نهضت تنباکو برای شان یک واقعه تاریخی است و پیوند عاطفی مستقیمی با آن ندارند، همان واکنش را نخواهند داشت.

از طرفی این مسئله برای همگان مفروض و مسلم است که انقلابیون افرادی جانی نبوده و برای رهایی کشور از چنگ حکومتی مستبد جان خود را کف دست خویش گذاشتند و هدف شان رهایی ملت بود اما آیا واقعا نتیجه عمل نیز همان بود؟ خطای بسیار شایع همسان انگاری «انگیزه» و هدف با «انگیخته» و نتیجه همانطور که سبب می شود برخی ادعا کنند انقلاب ایران به این هدف به وجود آمد که جنگ ۸ ساله را پدید آورد و ... آن یکسان انگاری همچنین می تواند سبب شود که مدعی شویم چون انگیزه و هدف انقلاب، رسیدن به آزادی و عدالت و جمهوریت بوده امروزه به آزادی و عدالت اجتماعی نایل شده ایم و اگر این ادعا را قبول نداشته باشیم، پذیرفته ایم که انگیزه و انگیخته لزوما یکسان نیستند.

پرسش این است که آیا ممکن نیست افرادی با وجود حسن نیت و ایثار و آرمانخواهی، اما به خاطر تفکر غلط دست به کاری بزنند که جنایت است؟ اگر این را که از سر اعتقاد و نیت پاک دست به این عمل زده اند ملاک بگریم، درباره جنایات داعش چه قضاوتی می توان داشت؟

بدون شک آنها را با داعش یکی نمی دانیم اما حقیقتا چه تفاوتی میان آنها وجود دارد جز اینکه ما از پیش پذیرفته ایم آنها پاکباخته اند و داعش جانی؟ اگر ملاک این باشد که نیت عاملان و کنشگران چه بوده؛ با اینکه خود داعشیان هم خود را پاکباخته می دانند چه باید کرد؟ بسیاری از داعشیان برای پول و قدرت نمی جنگند، بلکه به تصور خود برای خدا و اسلام و برای پاک کردن زمین از لوث هرزگی و بی بندوباری و زورگویی قدرت های جهانی در موضوع فلسطین و یا حمله به افغانستان و عراق و لیبی و غیره می جنگند. به جز برخی پیوستگان به داعش از کشورهای غربی که در برابر محیط خود عصیان کرده اند، اغلب پیوستگانی که خانه و خانواده را ترک می کنند به زعم خود هدف آزادیبخشی و تحقق اسلام را در سر می پرورانند!

از سوی دیگر کسانی که صرف نیت را ملاک می گیرند به چه دلیل با حکم قتل مهدورالدم مخالفند؟ حکم قتل مهدورالدم که این همه با آن مخالفیم و از قانون مجازات اسلامی نیز حذف شد، دارای همین مبنا است. پرونده های متعددی در سال های گذشته جریان داشته که متهمان بر اساس حکم فقهی مهدورالدم با این ادعا که افرادی را به دلیل مهدورالدم بودن، کشته اند می خواستند از مجازات بگریزند با ملاک گرفتن نیت پاک برای انجام عملی ناپاک، اینها هم تبرئه می شوند.

فیلم پرسشی را برای بیننده ایجاد می کند که ترور بالاخره خوب است یا بد؟ حتی اگر برای خود فیلمنامه نویس هم این پرسش مطرح باشد اما فیلم نمی تواند قضاوت کند، زیرا حاشیه هایی ایجاد می کرد و چالش هایی را برای فیلم و فیلمساز و حتی اکران آن، بر می انگیخت و این وظیفه منتقدان و مطبوعات و نویسندگان است که در ادامه فیلم به پاسخ پرسش بپردازند که آیا حقیقتا می شود ترور خوب و ترور بد داشت؟ قضاوت ما درباره انواع ترورهای پیش از انقلاب باید چگونه باشد؟

نتیجه این بحث مبنای قضاوت ما درباره همه ترورهای پس از انقلاب و حتی ترورهای امروز القاعده و داعش قرار می گیرد. عقاید و نظریات متضادی، کشتن انسان را در شرایطی مجاز می دانند. تفکر انقلابی، حذف عوامل قدرت را به هر شکلی مجاز می داند. در منطق انقلابی مارکسیستی که از قرن بیستم به حوزه اندیشه و سیاست در ایران عمیقا رخنه کرد و در متون مارکسیست ها عبارات فراوانی وجود دارد که حذف بورژواها یا حتی خرده بورژواهای زالو صفت و ایادی آنها و سرپنجه های استبداد را نه مجاز بلکه تکلیف می داند.

بنیادگرایان مسلمان و مسیحی و یهودی نیز حذف کافران و منحرفان را به هر شکل ممکن واجب می شمارند اما در منطق حقوق بشری همانطور که ترور شریف واقفی و صمدیه لباف مذموم است، ترور مقامات شاه و یا آمریکایی هم قابل دفاع نیست.

ممکن است گفته شود این قیاس مع الفارق است چون یکی ظالم و دیگری مظلوم است اما اگر این منطق را بپذیریم باید به نتایج و لوازم آن نیز پایبند باشیم. به این معنی که اگر ترور آنان به دلیل اینکه از نظر عده ای ستمگر هستند جایز باشد آنگاه ترور همین عده توسط آنها هم به دلیل اینکه از نظر آنها این عده ستمگر یا دشمن آنها یا کمونیست یا مسلمان افراطی هستند جایز است و وقتی کشتن از سوی دو طرف مجاز شد، دیگر حقوق بشر معنی نمی دهد.

با منطق حقوق بشر، نفس کشتن بد است. هر نوع کشتنی حتی کشتن کسانی که مرتکب جنایت علیه بشریت می شوند یا ترور می کنند، چنانکه «تیموتی مک وی» بنیادگرای مسیحی با وجود اینکه بیش از هفتاد نفر را در یک عملیات تروریستی در آمریکا به قتل رساند به حبس محکوم شد.

از منظر حقوق بشری ارزش کشتن در هر شکل و شمایلی که باشد پذیرفتنی نیست. اشکالی ندارد که کسی بگوید مخالف حقوق بشر است و در نتیجه با بعضی کشتن ها موافق است اما هیچکس نمی تواند از یک سو مدعی باشد مدافع حقوق بشر است و از سوی دیگر با بعضی از کشتن ها موافق باشد.

واقعیت این است که ترورهای انجام شده توسط انقلابیون پاکباخته و آزادیخواه چه در زمان رژیم شاه و چه در کشورهای دیگر، مصداق عملیات تروریستی است و فقط آنچه در مبارزه رویاروی انجام می شود و از نوع جنگ است نه کشتن غافلگیرانه، حکم متفاوتی پیدا می کند. پاکباخته بودن دلیل نمی شود اگر کسی مرتکب عملی شد که قابل دفاع نیست به استناد اینکه او مبارز و آزادیخواه است از عمل او نیز دفاع شود.

این مفروضات که اگر کسی از سر آرمانخواهی، آزادیخواهی و پاکباخته بودن یا به حکم عقیده اش، دشمن خود یا مخالف خود را اعم از مخالف عقیدتی یا سیاسی یا طبقاتی بکشد و اینکه انسان آرمانخواه و روشنفکر و معتقد و متدین نمی تواند تروریست باشد و یا اگر ترور و قتلی انجام داد به خاطر درستی نیت و عقیده اش (البته درست بودن از منظر کسی که از او دفاع می کند) نمی توان عمل او را از جنس تروریسم قلمداد کرد؛ از نظر حقوق بشری و منطقی، مفروضاتی سست، تبعیض آمیز و تناقض آلود هستند و کسانی که یک لحظه در آن تردید نمی کنند تداعی گر فیلم «حصار در حصار» در دهه نخست انقلاب اند.

باید انتخاب کرد که آیا خود «انسان» اصل است یا «عقیده» او؟ انسان مقدم بر عقیده است یا عقیده مقدم بر انسان؟ برای روشن تر شدن مسئله، از ترور به مثابه یک کنش سیاسی فاصله بگیرید و فرض کنید یک اصلاح طلب یا آزادیخواه در یک حادثه ای مرتکب قتل عمدی شود. آیا می توان قتل عمد او را به دلیل اینکه انسانی آزادیخواه است عملی شرافتمندانه دانست؟ ارتکاب این جرم نفی کننده این نیست که او در مقام نظر، خواسته است اصلاح طلب یا آزادیخواه باشد اما عمل او شایسته دفاع نیست.

ممکن است گفته شود این نوع داوری تحت تاثیر فضای پدید آمده در سال های اخیر در برابر القاعده و داعش است و نمی توان به گذشته تسری داد اما لازمه این سخن نیز چنین خواهد بود که تا این تاریخ هر چه ترور رخ داده است را اغماض کنیم و آنچه از این پس انجام می شود را مصداق تروریسم بدانیم.

این مدعا نیز با مناقشات سنگینی روبروست زیرا اولا نمی توان ترورهای گذشته را مصداق «قبح عقاب بلابیان» قلمداد کرد و گفت تا وقتی قانونی برای «جرم شناختن» یک عمل وجود نداشته، نمی توان آن را جرم تلقی کرد. دوم اینکه دیگر نمی توان درباره ترورهای گذشته گفت بعضی از آنها خوب و بعضی بد هستند، از جمله ترور مجید شریف واقفی و صمدیه لباف را هم باید مشمول همان قرارداد پنداشت و بد پنداشتن آن، تبعیض بلاوجه و شاید ترجیح بلامرجح است.

از سوی دیگر نه تنها با منطق حقوق بشر که پیشینه بسیار درازتری از حوادث ۱۱ سپتامبر به بعد دارد بلکه با منطق مذهبی نیز عملی غیرقابل دفاع است. ۱۳۵۰ سال پیش، هنگامی که امام حسین (ع) حرکت خود را آغاز کرد، مسلم نماینده او در کوفه، زمانی که شرایط مغلوبه می شود به خانه «شریک ابن اعور» پناهنده و پنهان می گردد. شریک که شخصیتی معتبر و متنفذ بود بیمار می شود و ابن زیاد به عیادتش می رود. گفته اند شریک ابن اعور به مسلم می گوید این بهترین فرصت برای رهایی از شر ابن زیاد است. او در پس پرده پنهان شود و هر گاه شریک آب طلبید معنایش این است که وقت حمله به ابن زیاد و یکسره ساختن کار اوست.

مسلم با وجود اینکه مشاهده می کند عبیدالله زیاد با سرکوب و خشونت همه را منفعل کرده و اگر او را ترور کنند شرایط متحول گردیده و مسیر تاریخ دگرگون و امام حسین پیروز می شود و حکومت تشکیل می دهد از این کار امتناع می کند و می گوید از حسین بن علی شنیده ام که او از رسول خدا نقل می کرد که «الایمان قیدالفتک».

ایمان با ترور کردن معارض است و انسان مومن را از ترور باز می دارد. در حالی که با نگاه سیاسی، این ترور قابل توجیه بود و حتی ممکن است امروزه بعضی سرزنش کنند که چرا امام حسین و یا حضرت مسلم روش ترور را تجویز نکردند و خود و خاندان حسین (ع) را در چنان مهلکه ای انداختند. گرچه روایت متفاوتی هم درباره ماجرای مسلم و شریک وجود دارد اما صرف نظر از اینکه روایت نقل شده با مرام امام حسین منطبق تر است، اصولا مهم این نیست که کدام روایت درست است، مهم این است که چنین تفکری در متون سنتی مذهبی ها از قرن ها پیش وجود داشته است.

گمان می کنم سیانور فرصتی است که اکنون که با سپری شدن ۳۵ سال از انقلاب اسلامی، ما فارغ از نوستالژی و عواطف و باور به پاکباخته بودن انقلابیون، تکلیف خود را با این روش روشن کنیم که آیا فقط ترور شریف واقفی و صمدیه لباف «بد» و ترور عوامل یا حامیان حکومت شاه «خوب» بود یا اینکه هر دو بد و مصداق تروریسم است؟