به یاد «حسین عرفانی»؛ راز جاذبه‌ی «بوگارت» و «براندو»

همشهری شش و هفت : روز گدشته صاحب یکی از گرم‌ترین صدا‌های صنعت دوبله ایران از پیش ما رفت. شاید خیلی‌ها ندانند که بخش مهمی از جاذبه همفری بوگارت، هنرپیشه بزرگ قرن بیستم برای ایرانی‌ها به‌خاطر صدای سحرانگیز حسین عرفانی بود. یا اگر بارها و بارها دوست دارند نقش آفرینی‌های مارلون براندو و آرنولد شوارتزینگر را ببینند، بی‌گمان به‌خاطر صدای جاودانه عرفانی است. به یاد این هنرمند بزرگ، مصاحبه‌ای قدیمی با ایشان را با هم بازخوانی می‌کنیم. روحش شاد و یادش گرامی باد.

******

عرفانی كه استعداد شگفت انگیزش را با گفتن هفت نقش متفاوت در فیلم دی دی و ارثیه فامیلی به اثبات رساند، بارها و بارها روی بسیاری از بهترین شخصیت‌های سینمای ایران و جهان گویندگی كرده است. او كه به بازیگری در تئاتر و سینما هم علاقه دارد، امسال با فیلم سینما نیمكت محمد رحمانیان در اكران سینماها حضور داشت. از استاد عرفانی از دنیای دوبله، از نقش آفرینی‌هایش در تئاتر و سینما و همچنین از زندگی با همسرش شهلا ناظریان كه از بزرگان دوبله ایران است و از دخترش مهسا عرفانی كه هنر خانواده را ادامه می‌دهد، پرسیدیم. گفت‌و‌گو با این صدای ماندگار سینما را از دست ندهید.

شما یكی از بهترین دوبلورهای ایران هستید. تنوع دوبله‌هایی كه داشته‌اید، شما را به یكی از دوبلورهای تأثیرگذار فیلم در ایران تبدیل كرده‌است. به‌نظرتان دوبله فیلم در ایران چطور توانسته این اندازه تأثیرگذار باشد؟

دوبله گوینده‌های خودش را دارد. تمام زمینه‌ها برای كار در این زمینه وجود دارد، اما فقط هزینه و دستمزدی كه برای دوبله درنظر گرفته شده‌ خیلی ناچیز است. وقتی پول كمی به دوبله اختصاص داده شود، طبیعتا دوبلور وقت كمتری برای كار می‌گذارد و در نتیجه دوبله لطمه می‌خورد.

شما دوره‌های مختلف و در واقع؛ نقاط عطف دوبله را در ایران دیده‌اید. چه چیزی باعث ایجاد رشد دوبله در ایران می‌شود؟

آثاری كه هزینه و وقت كافی برای آنها صرف بشود، آثار ارزشمندی از آب در می‌آیند.

دامنه صدایی وسیعی دارید؛ یك موقع صدای بسیار بم و موقعی هم صدای بسیار نازك و زیری از شما می‌شنویم.از این خاصیت صدای‌تان چطور استفاده می‌كنید؟

تكنیك خاصی نیست. از استعدادم و همچنین از زمینه آموزشی كه طی كار به‌دست آورده‌ام بهره می‌برم. دوبله طی كار آموزش داده می‌شود ؛ یعنی گوینده بسیاری از آموزش‌ها را از خود فیلم می‌گیرد. همه اینها بستگی به استعداد گوینده دارد. برخی استعداد بالایی در این زمینه داشته‌اند و همین عامل باعث بالندگی‌شان شده است.

شما قابلیت تیپ‌سازی‌ خوبی دارید. تیپ‌سازی‌ در دوبله به چه چیزهایی بر‌می‌گردد؟

مهم‌ترین ویژگی تیپ‌سازی‌ نزدیكی هر چه بیشتر دوبلور به‌خود نقش است. هر چه صدای گوینده به‌صورت و چهره هنرپیشه نزدیك‌تر باشد، آن تیپ اثرگذار‌تر خواهد بود.

شما ازجمله شخصیت‌گوهای دوبله فیلم در ایران هم هستید. چه عناصری دست به‌دست هم می‌دهند تا صدای یك شخصیت خوب دربیاید؟

به گوینده برمی‌گردد. وقتی گوینده روی نقشی كه حرف می‌زند، قابل پذیرش و درست از آب دربیاید، معنایش این است كه همه‌‌چیز دست به‌دست هم داده تا یك اتفاق درست و منطقی و حسی بیفتد.

دوبلورهای بزرگ ایران از دوستان نزدیك شما بوده‌اند و كارشان را دنبال كرده‌اید. سطح كیفی دوبله ایران در چه جایگاهی است؟

دوبله ایران همیشه از بهترین دوبله‌ها در سطح جهان بوده‌است. بسیاری از جوانانی كه به این عرصه وارد شده‌اند، لایق چنین جایگاهی هستند. به‌دلیل اینكه دوبله با صنعت سینما در هم تنیده شده دوبلورها خیلی دیر به حد مطلوب می‌رسند؛ یعنی گوینده‌ای داریم كه با ۱۵، ۲۰سال سابقه كار، هم خودش و هم دیگران او را كارآموز می‌دانند.

از كار جوان‌ها راضی هستید؟

خوشبختانه جوان‌هایی كه اكنون آمده‌اند، نگذاشته‌اند كیفیت دوبله افت كند.آن‌ها با استعداد و تكنیك خاصی كه مختص دوبله است، سطح گویندگی را بالا نگه داشته‌اند.

زمانی دوبله ایران دورانی طلایی داشت. هم‌اكنون نسبت به آن دوران در چه وضعیتی قرار داریم؟

فكر نمی‌كنم دوبله ایران هم‌اكنون و با آمدن این جوان‌ها از آن دوران طلایی چیزی كمتر داشته باشد.
دوبلور، پیش از هر چیز باید صبر داشته باشد و كارش را جدی بگیرد. جوانی كه از ساعت نه صبح تا نه شب می‌آید و در یك اتاق تنها كار می‌كند، باید خیلی عاشق كار باشد تا بتواند موفق باشد.
یك دوبلور جوان به چه چیزهایی برای یادگیری و رشد نیاز دارد؟

یك دوبلور چه آگاهی‌هایی باید داشته باشد؟

باید حتما تاریخ، سینما، موسیقی، روانشناسی، ادبیات، فرهنگ، جغرافیا و خیلی مسائل دیگر را بدانند. اینگونه مطالعات همان قدر بر دوبلور تأثیرگذارند كه بر یك هنرپیشه یا بازیگر. ببینید! زمانی كه كارگردان‌های فیلم‌های فارسی از دوبله استفاده كردند، دوبله جایگاه درستش را پیدا كرد. آنها به گردن دوبله ایران خیلی حق دارند. در واقع پا به پای سینمای فارسی، دوبله هم پیشرفت می‌كرد.

به‌نظرتان چه عاملی بیش از باقی عوامل به دوبله ایران اعتبار می‌بخشد؟

خود دوبلورها و مدیران دوبلاژ. آنها هستند كه به دوبله ایران اعتبار می‌بخشند و این حرفه را به همراه جوانان به‌خوبی حفظ كرده‌اند.

این درست است كه دوبلور گاه از خود هنرپیشه هم بیشتر نقش را درك می‌كند؟

اگر دوبلور بتواند نقش را در حد و اندازه بازی بازیگر در بیاورد موفق است و هنر خود را به مرحله اعلا رسانده است.

پس این درست است كه بخش مهمی از شهرت و محبوبیت بازیگران به دوبله آنها بستگی دارد؟

بله! تك رل‌هایی بوده‌اند كه نوع گویش گوینده آنها باعث شهرت بازیگر شده است.

صدای شما روی همفری بوگارت در كازابلانكا، شاهین مالت، داشتن و نداشتن، گذرگاه تاریك، گنج‌های سیرامادره بسیار شناخته‌شده‌است.بوگارت چه ویژگی‌هایی داشت كه چنین صدایی روی چهره‌اش نشست؟

همه ویژگی‌ها منحصر به‌خود بوگارت بود. صدای من هم خوشبختانه تا اندازه‌ای روی چهره این هنرپیشه بزرگ نشست و كارهایی كه شما اسم بردید خلق شد. بیشتر از آن كاری نكردم.

قبل از شما كسان دیگری هم روی بوگارت صحبت كرده بودند. چه شد كه سراغ شما آمدند؟

قبلا حرف زده بودند، اما در دوره‌ای در تلویزیون تصمیم گرفته شد كه تمام فیلم‌های بوگارت دوبله شود و گوینده آن هم یك نفر باشد. این قرعه به نام من افتاد. از رل‌های سوم چهارمی كه بازی كرده بود شروع كردم و به نقش‌های اصلی او رسیدم.

چه تفاوت‌هایی در گویش او در فیلم‌های متفاوتی كه بازی كرده‌بود، قائل می‌شدید؟

براساس لحن او حركت می‌كردم؛ جایی كه لحنش تغییر می‌كرد، من هم لحن خود را تغییر می‌دادم.

هم گوینده نقش‌های آرنولد بودید وگوینده نقش دیتر‌هالروردن كه مردم در ایران او را به نام دی دی می‌شناسند. به طرز جالبی در فیلم دی دی و ارثیه فامیلی هفت نقش متفاوت از او را گفتید. صدای شما چطور دو لحن متفاوت دی دی و آرنولد را خلق كرده‌است؟

دوبلورهایی هستند كه می‌دانند چگونه تیپ‌های گوناگون بگویند و می‌توانند خودشان را به شخصیت‌ها نزدیك كنند. من هم بر همین اساس حركت كردم.

شما روی شخصیت توشیرو میفونه در فیلم‌هایی چون ریش قرمز و هفت سامورایی حرف زده‌اید. از نظر شما میفونه و بوگارت چه تفاوت‌هایی با هم داشتند؟

بوگارت و میفونه، هر یك دو اندازه بازی مشخص دارند. وقتی دوبلوری به این دو اندازه بازی وقوف پیدا كند بر همان اساس هم عمل می‌كند.

شما از دوبلورهای مارلون براندو هم بوده اید؛ شخصیتی كه دیگر دوبلورها هم او را دوبله كرده‌اند. انتخاب دوبلورهای متفاوت برای مارلون براندو براساس تیپ شخصیتی او در فیلم‌هایش بوده یا دلیل دیگری داشته‌است؛ مثلا شما روی نقش براندو در فیلم شورش در كشتی بونتنی و امتیاز صحبت كرده‌اید، اما دربارانداز را آقای جلیلوند حرف زده‌اند. وجوه تمایز اینها در چه چیزی است؟

آقای جلیلوند مارلون براندو را خیلی خوب و حساب شده حرف زده‌اند. مارلون براندو‌هایی كه من گفتم در نبود این ۲۰ سالی كه آقای جلیلوند در ایران تشریف نداشتند، اتفاق افتاد. اگر ایشان بودند، حرف نمی‌زدم.

چرا دوبله فیلم‌های ایرانی به‌خصوص در صحنه‌های دسته جمعی این قدر طبیعی، با حس و حال و خودمانی در می‌آید؟

اصولا در دوبله ایران چون همه با هم می‌گویند اتمسفر خاصی حین كار به‌وجود می‌آید. امتیاز این نوع دوبله در همین است. یك فیلم را به تكه‌های مختلف تقسیم می‌كنند؛ مثلا ۵۰ قسمت.این افراد در هر تكه بنا به صحنه‌ای كه به فرض پنج یا شش یا هفت نفر در آن سكانس هستند، با هم می‌نشینند و آن تكه را می‌گویند. دوبلورها در دیگر جاهای دنیا با هم نمی‌توانند بگویند و تك گویی صورت می‌گیرد؛ مثلا شنیده‌ام در آمریكا گوینده نقش را در اتاقی می‌گوید و می‌رود. البته اینجا هم این اتفاق گاهی می‌افتد، اما وقتی با هم گفته می‌شود، خیلی طبیعی در می‌آید.به همین‌خاطر دوبله ایران امتیاز بالایی نسبت به دوبله كشورهای دیگر دارد. با هم گفتن با حس‌تر و نزدیك‌تر به فیلم است.

نظر خارجی‌ها درباره این نوع اجرا چیست؟

زمانی عده‌ای از خارجی‌ها این روش را دیدند و خیلی به هیجان آمدند. آنها می‌گفتند، شما با این كار(دوبله) همزمان تئاتر بازی می‌كنید!

از بین هنرپیشه‌های خارجی كه در ایران آمده بودند، موفق به دیدار با كدامیك از آنها شدید؟

خب! در گذشته خیلی از هنرپیشه‌ها به ایران می‌آمدند. خیلی جالب است بدانید كه صدای نورمن ویزدوم به‌صورت طبیعی صدای خیلی بمی است ولی آقای زرندی دوبلور نورمن برای او صدای زیر و نازكی انتخاب كرد و خیلی هم به او می‌آمد و او را جذاب و بانمك می‌كرد.یادم است نورمن، نوروز یكی از همان سال‌ها به ایران آمده‌بود. وقتی روی صحنه می‌رفت، آقای زرندی پشت صحنه به جای او حرف می‌زد.در واقع؛ هر نوع هنرنمایی كه نورمن می‌كرد، آقای زرندی جای او حرف می‌زد. صحنه جذابی شده بود.

به‌نظرتان لازم است بین دوبلور و بازیگر مراوده‌ای باشد؟

وقتی هنرپیشه سناریو را دستش می‌گیرد، پیش از هر چیز جست‌وجو می‌كند و خود را به آن شخصیتی كه سناریو خواسته نزدیك می‌كند. هنرپیشه زحمت اصلی را كشیده‌است. حالا وظیفه دوبلور این است كه به بازی او هر چه بیشتر نزدیك بشود.

صدای فرامرز قریبیان در گوزن‌ها(كیمیایی)، بهمن مفید در داش آكل (كیمیایی) همایون در باباشمل(علی حاتمی) را دوبله كرده‌اید. شده بود نظر آنها را در مورد صدایتان بپرسید و یا اصلا نیازی به این كار می‌دیدید؟

زنده یاد علی حاتمی دوبله را خیلی دوست داشت. سر فیلم دلشدگان خیلی صحبت دوبله را می‌كرد و یكی از اصلی‌ترین دغدغه‌هایش بود. آن موقع با ایشان مراوده داشتیم؛ یعنی او همان مقدار كه برای راهنمایی بازیگر سر صحنه وقت می‌گذاشت، سر دوبله هم می‌آمد و كار را هدایت می‌كرد. آقای كیمیایی هم همینطور؛ ایشان هم خیلی وسواس داشت كه همان چیزی را كه می‌خواست از كار در بیاید.

معمولا اول فیلم ساخته می‌شود بعد دوبله می‌شود، اما چرا برای فیلم باباشمل علی حاتمی اول از شما خواستند كه دوبله كنید و بعد فیلم را كلید زدند و فیلمبرداری شروع شد؟

ایشان فیلم حسن كچل را هم به این شیوه كار كرده بودند. روش‌شان اینگونه بود. قبل از فیلمبرداری به دوبلور توضیح می‌دادند كه چه شخصیت یا تیپی قرار است بازی كند. آن وقت دوبلور می‌گفت و در نهایت صدای ضبط شده را در اختیار بازیگر قرار می‌دادند و براساس آن، بازی انجام می‌شد. در حقیقت تمام زحمت را دوبلور می‌كشید و هنرپیشه روی صدای گوینده بازی می‌كرد. در این روش، هنرپیشه‌ای كه نزدیك‌تر به صدای دوبلور بود در نقش بهتر جا می‌افتاد.

شما شخصیت‌های انیمیشن هم حرف زده اید؛ از غلام تكثیر تا نقش جالی اسب جدی كارتون لوك خوش شانس. گویندگی شخصیت‌های كارتونی دشوارتراز شخصیت‌های واقعی و معمولی است؟

بله! گویندگی انیمیشن سخت‌تر است. روی انیمیشن قبلا یك گوینده خارجی حرف زده و شما باید بتوانید روی صدای گوینده قبلی حرف بزنید. این كار خیلی با ارزش‌تر از گفتار خام در گویندگی است و تبحر گوینده را می‌رساند.

یكی از كارتون‌های مورد علاقه همه ما لوك خوش‌شانس است.فكر می‌كنید كه چرا و چگونه دوبله این كارتون خوب و درخشان از آب در آمد؟

تمام نقش‌های آن مجموعه خوب در آمدند. برای نمونه آقای والی‌زاده صدای لوك خوش شانس را خیلی درخشان گفتند. به‌نظرم مجموعه كاری كه در ۲۶ قسمت اول این مجموعه صورت گرفت خوب درآمد. سری‌های بعدی به پای قسمت‌های اول نرسیدند. آقای خسروشاهی به‌عنوان مدیر دوبلاژ، روی ۲۶قسمت اول خیلی زحمت كشید.

در كارتون لوك خوش شانس صدای جالی، صدایی دلچسب است. به‌نظرتان چرا جالی با این صدا این قدر عاقل و مدبر نشان می‌دهد؟

به خاطر اینكه مغز متفكر آن گروه جالی است. حتی خود لوك خوش شانس هم براساس حرف‌های اسبش تصمیم می‌گیرد. اسب تیپ جدی كار است. بنابراین نمی‌خواستیم او را با صدا از این جدیت بیرون بیاوریم. وقتی چندصدا روی آن گذاشتیم، پی بردیم كه همین صدا بهتر است. صدا، كاملا صدای خودم است و هیچ تغییری در آن ندادم.

یكی از مولفه‌های گویندگی آنونس گویی و حرف زدن روی تبلیغات یك فیلم است. چقدر به این عرصه علاقه‌مند بوده‌اید؟

زیاد آنونسن نگفتم. هم‌اكنون بهترین گوینده آنونس آقای ابوالحسن تهامی هستند. كارشان درخشان است. آقای جلیلوند هم همینطور البته هر كاری كه آقای جلیلوند كرده‌اند، خوب بوده است.

مهم‌ترین ویژگی آنونسن گویی به‌نظرتان چیست؟

گوینده آنونس باید صدای بسیار خوب و گیرایی داشته باشد و بتواند متن‌های خوبی برای آنونس بنویسد. آنونس گویی فهم زیاد و سواد كافی می‌خواهد. هم‌اكنون آقای تهامی این متن‌هایی را كه می‌گویند، خودشان می‌نویسند. جمله‌هایی كه ایشان استفاده می‌كنند، درخشان است.

شما ازجمله دوبلورهای سینمای ایران هستید كه به بازیگری هم علاقه‌مند بودید. دلیل گرایش‌تان به بازیگری چیست؟

از دوران مدرسه تئاتر كار می‌كردم.هم‌اكنون این اشتیاق بیشتر شده است.

بیشترین فعالیت‌تان در تئاتر مربوط به چه دوره‌ای از مدرسه بود؟

دوره دبیرستان بیشتر بود مدرسه كمالیه در چهارراه كالج درس می‌خواندم. بعدها اینگونه فعالیت‌ها را در خانه‌های جوانان ادامه دادیم. زنده یادان خسرو شكیبایی،‌هادی اسلامی هم بودند. بعدها آقای والی‌زاده هم آمدند. خود خانم ناظریان هم بودند. گروه خیلی خوبی داشتیم بعد‌ها به سمت دوبله گرایش نشان دادم. موقعی كه تئاتر بازی می‌كردم دوبله را رها نكردم. هر وقت دل‌مان تنگ می‌شد یك پیس اجرا می‌كردیم و بعد دوباره سراغ دوبله می‌رفتیم.

گرایش‌تان به تئاتر نسبت به دوبله، هیچ وقت بیشتر نشد؟

از اوایل انقلاب با همسرم چهار سال به‌طور پی در پی تئاتر بازی می‌كردیم و تمام وقت‌مان را برای تئاتر گذاشتیم. آن موقع دوبله وضعیت مشخصی نداشت، اما به محض اینكه دوبله مقداری سر و سامان گرفت دوباره به سمت آن آمدیم.

برای بازیگری كلاس خاصی را هم گذراندید؟

آن موقع آقای سمندریان تازه از خارج آمده بودند و سر كلاس‌های ایشان می‌رفتم. مدتی كه گذشت برخی از كارها را خودم كارگردانی كردم.

این سال‌ها از شما بازی‌های مختلفی دیدیم. چه شد كه در بیمار استاندارد سعید آقا خانی قبول كردید در نقش مدیر دوبلاژ بازی كنید؟

هم سعید آقاخانی و هم متنی را كه نوشته بود، دوست داشتم. نقش مدیر دوبلاژی را بازی می‌كردم كه اتفاقاتی برایش می‌افتاد؛ برایم جالب بود.

در فیلم سینما نیمكت محمد رحمانیان هم، باز نقش یك دوبلور را بازی كردید. برای آن نقش از ابتدا، شما مدنظر بودید یا فرقی نمی‌كرد این نقش را هر دوبلوری بازی كند؟

نقش را برای من نوشته بودند. كارهای آقای رحمانیان را خیلی دوست دارم؛ تئاترهای‌شان بی‌نظیر است.

خیلی از علاقه‌مندان شما و كارهایتان می‌دانند كه همسر شما خانم شهلا ناظریان یكی از با سابقه‌ترین دوبلورهای ایران هستند.در طول همه سال از زندگی با گوینده‌ای با این جایگاه راضی هستید؟

خب! چون هر دو دوبلور بودیم همیشه به هم كمك می‌كردیم. از زمانی كه با هم ازدواج كردیم همزمان كار می‌كردیم و درباره رل‌ها، ساعت‌ها صحبت می‌كردیم. هر دو نظر همدیگر را قبول داریم. بدون هیچ اغراقی؛ كسی نظیر خانم ناظریان در صنعت دوبله ایران نیست. البته استعداد خود ایشان بوده كه تا این حد درخشان عمل كرده‌اند.

از بین دوبله‌هایی كه ایشان كرده‌اند كدامیك را بیشتر دوست دارید؟

كارهای ایشان یكی ،دو تا نیست كه بشود به همین راحتی از بین آنها یكی را انتخاب كرد، اما به‌نظرم ایشان سه ، چهار رل درخشان در تاریخ سینمای جهان گفته‌اند كه ماندگار شده است. یكی از آنها فیلم كازابلانكاست كه نقش اینگرید برگمن را گفته‌اند. البته نقش همفری بوگارت را هم من گفته‌ام.

آن موقع كه كازابلانكا را گفتید ازدواج كرده بودید؟

بله!

اگر اشتباه نكنم؛ واسطه آشنایی‌تان دوبله بوده است. درست می‌گویم؟

همینطور است.

خانم ناظریان، برادر‌زاده زنده یاد آقای ایرج ناظریان از بزرگان دوبله ایران هستند. كدامیك از نقش‌هایی را كه زنده‌یاد ایرج ناظریان گفته‌اند، بیشتر دوست دارید؟

آقای ناظریان خیلی زود از دنیا رفتند. ایشان گوینده ممتاز و انسان خوب و شریفی بودند. نقش‌هایی كه ایشان گفتند درخشان بوده مثلا در سریال هزاردستان جای زنده یاد آقای داوود رشیدی بسیار خوب حرف زدند.

دردوران جوانی می‌رفتید، دوبله‌های روز را دنبال می‌كردید؟

بله! هر گوینده‌ای باید فیلم‌های روز دنیا را دنبال كند و درمورد دوبله چیزهای فراوانی بداند. من هم به‌شدت اهل سینما رفتن بودم و همه این تحولات را دنبال می‌كردم؛ می‌دانستم چه نقش‌هایی بازی شده و چه بازیگرانی، چه بازی‌هایی ارائه داده‌اند.

پیش از گام گذاشتن در مسیر گویندگی، چقدر به دوبله توجه نشان می‌دادید؟

همیشه جذب دوبله فیلم‌ها می‌شدم. خیلی علاقه داشتم كه ببینم در یك استودیو چطور فیلم دوبله می‌شود. بعدهم كه وارد دوبله شدم نقش‌های یك خطی، دو خطی را به من می‌دادند. خب! دوبله همین است دیگر؛ وقتی خوب بگویید ماندگار می‌شوید.

دوست دارید چه اتفاق خوشحال كننده‌ای برای دوبله ایران بیفتد؟

امیدوارم دوبله ایران همچنان پا به پای سینمای ما پیشرفت كند.