منیژه حکمت: زن و مرد ندارد؛ لطفا مرزبندی نکنید

روزنامه هفت صبح - احمد رنجبر: همراه با منیژه حکمت که برای نخستین بار به عنوان کارگردان در جشنواره فیلم فجر حضور دارد. او تنها کارگردان زن جشنواره امسال هم هست. با حکمت درباره این دو ماجرا، تفاوت فیلمسازی زنان و مردان، «جاده قدیم» و چند نکته دیگر گفت و گو کرده ایم.

منیژه حکمت تاکنون به عنوان کارگردان در جشنواره حضور نداشته است. او سال ۷۹ «زندان زنان» را ساخت که تبدیل به یکی از پرسر و صداترین فیلم های ایران شد. پیش از ساخت این فیلم تجربه تهیه کنندگی داشت و بعد از آن فعالیتش را در این زمینه، کارگردانی و نیز پخش ادامه داد. حکمت بعد از ۱۰ سال دوری با «جاده قدیم» به عرصه کارگردانی برگشته است و یک فیلم اجتماعی دیگر ساخته. در طول ساخت فیلم تلاش سازندگان این بود که جز یک خط کلی و البته نامفهوم چیز بیشتری به بیرون درز نکند:

«در آستانه سال نو مینو به خانه نمی رسد...» مهتاب کرامتی، آتیلا پسیانی و پرویز پورحسینی بازیگران اصلی «جاده قدیم» هستند. روایت او را درباره چگونگی ساخت این فیلم و دغدغه ای که حکمت را وارد به تولید «جاده قدیم» کرد، بخوانید. او صحبت های جالبی درباره دیگر فعالیت های سینمایی اش کرده و در عین حال گفته است نباید بین فیلمساز زن و مرد تفاوت قائل بود. در ضمن از این که عنوان تنها کارگردان زن جشنواره سی و ششم را یدک می کشد، خوشحال نیست و توضیح می دهد چرا نمی توان به این القاب دل بست.

چه شد که بین فیلم قبلی شما یعنی «سه زن» تا «جاده قدیم» حدود 10 سال فاصله افتاده؟

فیلم ساختن اگر همراه با اندیشه باشد و به عنوان شغل به آن نگاه نشود، کار سختی است و مسئولیت خطیری دارد. چون نمی توانید بدون آن که جریان سازی کنید مدام مشغول فیلم سازی باشید. اگر قرار باشد از دریچه دیگری نگاه کنی و در چهارچوب جهان بینی خودت فیلم سازی کنی، همان ۱۰ سال یک بار می شود. اما این را هم بگویم که دوست دارم و باید بیشتر از این ها فیلم بسازم اما از آن طرف هم باید ساز و کارش فراهم باشد.

فیلم ساز زن در جامعه سینمایی ایران کم داریم. برای شما کار در این فضا چطور است؟

نه اتفاقا؛ به نظر من اگر حتی تناسب ببندیم نسبت به هالیوود، تعداد فیلم سازان زن ایرانی بسیار چشمگیر است. همه آنها هم کاربلد هستند و کارگردانان اسم ور سم داری هستند. من در این سینما به عنوان تهیه کننده فعال هستم و وقتی هم به عنوان کارگردان در پشت دوربین قرار می گیرم، مسئولیتم بیشتر می شود.

بیشتر فیلم هایی که می سازید براساس دغدغه های زنانه است. فیلم «جاده قدیم» براساس مسائل جامعه و دغدغه های روز زنان ایرانی است؟

تحقیقات «جاده قدیم» از هشت سال پیش شروع شده. اما من به عنوان کارگردان در قبال کسی که قرار است دو ساعت وقتش را برای دیدن فیلم من بگذارد، تعهد دارم. این که مخاطب وقت می گذارد قابل احترام است و من باید حرمت او را نگه دارم. از طرفی فیلم باید از دغدغه های شخصی آدم هم سخن بگوید. از هفت یا هشت سال پیش بود که تحقیقات روی ساخت این فیلم را شروع کردم. البته نه به صورت متناوب، بلکه مقطعی. با توجه به این که موضوع فیلمنامه یکی از ناهنجاری های اجتماعی است که مشکلات فراوانی برای جامعه به وجود آورده است، نیاز به تحقیقات دقیقی داشت.

تحقیقات میدانی برای نگارش فیلمنامه بسیار سخت بود که البته در کنار تیمی از نویسندگان انجام پذیرفت. مهم ترین شان آقای مصطفی خرقه پوش و پوریا عالمی به عنوان مشاور، خانم نسیم خوراشایی زاده، شادمهر راستین و دوستان دیگری که من را در این راه حمایت کردند. خوشبختانه با کمک این دوستان فیلمنامه خوبی نوشته شد. ما چه در جلوی دوربین و چه پشت صحنه تیم حرفه ای داشتیم که با کمک هم توانستند فیلم را به نتیجه برسانند.

«جاده قدیم» اولین حضور شما در جشنواره فجر است. چرا با دو فیلم قبلی وارد این کارزار رقابتی نشدید؟

البته به عنوان تهیه کننده با فیلم «ورود آقایان ممنوع» ساخته رامبد جوان هم در جشنواره حضور داشتم. منتها به یک سری مسائل درباره فیلم سازی قائل نیستم. از طرفی حاشیه های جشنواره های قبلی، نگاه ها و داوری های ناعادلانه باعث می شد که این جشنواره به یک جشن دولتی تبدیل شود و این اتفاق برای من خوشایند نبود. اما چون یکی از مدیران سابق سینمایی فضای مسمومی در ارتباط با «جاده قدیم» راه انداخته بود، تصمیم گرفتم در جشنواره حضور پیدا کنم. فقط خواستم به آنها ثابت کنم که اشتباه می کنند و مدیران حق ندارند برای هیچ فیلم سازی فضای مسموم ایجاد کنند. دلیل دیگر هم این است که فکر کردم یک بار تجربه جشنواره فیلم فجر بد نیست. از طرفی تیم بسیار کاربلد و حرفه ای «جاده قدیم» باعث شد تصمیم بگیرم جشنواره را محک بزنم و در این رویداد شرکت کنم. گاهی وقت ها نگاه کردن خوب است.

یعنی برای رقابت نیامده اید؟

من توان رقابت ندارم. در جشنواره امسال سینمای ارگانی حضور بسیار پررنگی دارد. من از سینمای مستقل می آیم با بضاعت مشخص. چطور می توانم رقابت کنم؟ در این شرایط همیشه دیالوگ تکراری مسئولین این است که صلاح در این بوده که برای بعضی فیلم های خاص اتفاقات دیگری بیفتد. بنابراین رقابت مهم نیست، بیشتر این اهمیت دارد که با مردم طی 10 روز می توانی تمام وقت فیلم ببینی، کنارشان باشی و این خیلی برای من جذاب است.

چطور از «زندان زنان» به «جاده قدیم» رسیدید؟

آثاری که من به سینما ارائه داده ام بسیار محدود است. اما همه آنها یک جور تداوم دارند. همه شان براساس تفکر و جهان بینی من ساخته شده اند که حالا درست یا غلط براساس آن شکل گرفته است. بستری که درام «جاده قدیم» در آن تعریف می شود، جدا از «زندان زنان» و «سه زن» نیست؛ ولی با یک رویکرد به بخش دیگری از جامعه و ناهنجاری های خاص خودش.

در «زندان زنان» دغدغه زنانی را می بینیم که همه در موقعیت خاصی قرار دارند. بعد از آن در «سه زن» سه نسل متفاوت از نسل ایرانی را می بینیم در شرایط متفاوت. فیلم «جاده قدیم» هم براساس موقعیت های زنان مختلف شکل گرفته است؟

در فیلم «جاده قدیم» چهار نسل از زنان حاضر در جامعه وجود دارند. هر کدام با دغدغه های خودشان و رفتارهایی که برخاسته از سنت و عرف است. در کنار همه اینها معضلی که الان دامن گیر همه شده است، یعنی پنهان کاری که از اندرونی های ما می آید در این فیلم دیده می شود. معضلی که فکر می کنم برای تاریخ هر کشوری خطرناک است. تا زمانی که با شفافیت و صدای بلند دیالوگ برقرار نکنیم، هیچ وقت به ساز و کار شفافی که بر رفتارهای روانی جامعه تاثیر می گذارد، نمی رسیم.

به هشت سال وقتی که برای تحقیقات فیلمنامه انجام دادید اشاره کردید. این روند طولانی برای به سرانجام رسیدن همین چهار نسلی است که درباره اش صحبت کردید؟ چون هشت سال پیش نسل چهارم ما کودک بودند.

هشت سال، تحقیقات و چهار سال نگارش فیلمنامه طول کشید. به هر حال مراحل کار سخت و پیچیده بود چون درام در نمی آمد. اگر بی توجه به این چیزها فیلمنامه را می نوشتم ممکن بود بر ضد خود داستان عمل کند و تبدیل به یک فیلم شعاری شود و به سطح بیاید. وقتی در مسیر فیلمسازی قدم بر می داری، این اتفاق، لایه های مختلف دارد و در آن جامعه شناسی، مردم شناسی، روانشناسی، تاریخ و... همه باید رعایت شود. چنین تصمیمی راحت نبود و مشاوران زیادی داشتیم تا به آن چیزی که من را اقناع کند، برسم. واقعا در این پروسه سختی های زیادی کشیدیم.

ترکیب را چطور چیدید؟ این بازیگرانی که الان در فیلم هستند از ابتدا در نظر گرفته شده بودند؟

آتیلا پسیانی را که از چهار سال پیش انتخاب کرده بودم. اما شش ماه قبل از شروع فیلمبرداری به دلیل همکاری های مشترک سر فیلم «تیک آف»، و «صفر تا سکو» شناخت بیشتری نسبت به مهتاب کرامتی پیدا کردم و پیشنهاد بازی در فیلم را دادم. ایشان بسیار محترمانه و حرفه ای وارد کار شدند و حتی در مسیر تحقیقات همراه ما بودند. بعد از انتخاب دو شخصیت اصلی فیلم، سایر بازیگران حول این محور انتخاب شدند؛ همه هم به ما لطف داشتند و حضورشان بسیار دلنشین است.

فیلم جاده ای است؟ چند درصد آن در جاده، فیلم برداری شده؟

نه اصلا. شاید از صد در صد کار فقط یک درصد آن در جاده فیلم برداری شده است.

با اینکه با فیلم خودتان تا به حال در جشنواره حضور نداشتید، اما از متن و حاشیه آن باخبر هستید. حتما می دانید اهالی رسانه اگر از فیلم خوششان نیاید با سوت و کف اعتراض شان را نشان می دهند. خودتان را برای این عکس العمل ها آماده کرده اید؟

مطبوعات، رسانه و خبرنگاران یک رسالتی بر دوش دارند. اگر تعریف درست رکن چهارم دموکراسی را بدانیم، هر کسی می تواند از فیلمی خوشش نیاید. اما سال گذشته به دلیل رفتارهایی که با یک کارگردان حرفه ای شد خیلی دلگیر شدم؛ کارگردانی که ما بر روی شانه های آنها داریم بالا می رویم. این که به چه چیز فکر کردند و این طور با فیلم این کارگردان رفتار کردند، برایم عجیب است و جای سوال دارد. توقع ما از اهالی رسانه بسیار روشن است. آنها آسیب پذیری بالایی دارند و باید کارهای متفکرانه ای از زیر دستشان بیرون بیاید. وقتی مطلبی می نویسند ما جوسازی نمی کنیم. چون ما نمی دانیم در چه شرایطی نوشته شده و سردبیر با آن چه کار کرده.

ممکن است از تصورات تان خیلی دور باشد امامی گویید که به سیمرغ فکر می کنید یا نه؟

من فکر نمی کنم. اما کار بچه های تیم من را نمی توانند نادیده بگیرند. همان طوری که فیلم من را انتخاب کردند. فیلم هایی که وارد جشنواره نشدند را نفی نمی کنم اما باز هم می گویم کارهای بچه های من را چه جلوی دوربین چه پشت دوربین، نمی توانند نبینند.

خودتان منیژه حکمت کارگردان را در سینمای ایران تاثیرگذارتر می دانید یا منیژه حکمت تهیه کننده؟

خودم هردوی آنها را تاثیرگذار می دانم. چون در کنار کسانی که در غار تنهایی خود رفته اند، من دارم فیلم بچه ها، فیلم کمدی و خانوادگی می سازم. بستگی دارد که چی بسازید و تهیه کنید، در این شرایط هر دو تاثیرگذار است.

امسال شما تنها کارگردان زنی هستید که در جشنواره حضور دارید. این شما را نسبت به سایر فیلم سازان متمایز می کند. خودتان درباره این موضوع چطور فکر می کنید؟

این تمایز خوبی نیست. من از این اتفاقات خوشحال نیستم. از طرفی اصلا به تفکیک جنسیتی قائل نیستم. در جشنواره امسال فیلم هایی وجود دارد با بودجه های عجیب که هیچ وقت چنین بودجه هایی در اختیار زنان قرار نمی دهند. حتما شرایط مناسب نبوده که دوستان خانم فیلم ساز امسال در جشنواره حضور ندارند. شرایط برای من هم خیلی سخت بود. ممکن بود ما هم نباشیم. خیلی اهل ناله نیستم و دوست دارم با قدرت حرکت کنم.

یکی از اتفاقات اکران پاییز، نمایش یک فیلم مستند در گروه سینمایی است. چرا پخش «صفر تا سکو» را قبول کردید؟

خوشبختانه این مستند همه چیز دارد. ما در این مستند قصه، درام و بسیاری از چیزهای دیگر را شاهد هستیم. چند ژانر در این مستند گنجانده شده است. این مستند نیاز امروز جامعه ایران است. تمام تلاش مان را کردیم که این مستند اکران شود که خوشبختانه نیز اتفاق افتاد. این مستند کمک می کند تا شرایط اجتماعی ما تغییر کند. جامعه امروز ما فقط برای جوانان بی انگیزگی به وجود آورده است. ما می توانیم دریچه جدیدی را به نسل جوان نشان دهیم. نسل جوان ما باید د سینماها حضور داشته باشند و مشارکت کنند. زیرا «صفر تا سکو» درس زندگی است. زنان ما به حدی در جامعه ما تاثیرگذار هستند که جالب توجه است.

بسیاری معتقدند به زنان ما در این جامعه ظلم می شود، اما من این جواب را می دهم که با تمام این شرایط این زن ها هستند که باعث به وجود آمدن بسیاری از موضوعات مهم در جامعه هستند. زنان اما امروز با تلاش و کوشش قانون را نیز همراه خودشان کرده اند. نیمی از جمعیت این کشور زنان هستند. با تمام این قوانین ضعیف، زن ایرانی جایگاه خودش دارد. نبود برابری مهمترین درد جامعه ما بوده است.