علی اکبر مرادی؛ نخستین راوی مقام های تنبور

ماهنامه هنر موسیقی: «از صدای نغمه این آواز می آید به گوش - نیست جز تنبور دیگر یک حریف پرده دار» مقام های تنبور دارای روایت هایی تاریخی آیینی هستند که ریشه در فرهنگ، اصالت و سنت مردم یارسان دارند و قدمت این مقام ها و نوازندگان ساز تنبور را می توان از هزار سال پیش بررسی کرد. با وجود این که بهترین، بکرترین و اصیل ترین این مقام دانان و نوازندگان در منطقه گوران می زیسته اند، اما هیچ گاه آثاری از آنها ثبت نشده است و استاد علی اکبر مرادی نخستین راوی مستندی است که این مقام ها را ثبت، ضبط و منتشر کرده است. در این نوشتار نگاهی داریم به زندگینامه، آثار و ویژگی های نوازندگی علی اکبر مرادی.

زندگینامه

علی اکبر مرادی متولد ۱۵ اسفند ماه ۱۳۳۶ ایل گوران شهرستان دالاهو است. فراگیری ساز تنبور را از شش سالگی آغاز کرده و در این راستا به طور مستقیم و غیرمستقیم از دانسته های استادان بزرگ تنبور از جمله: علی میر درویشی، سید هاشم، آمیرزا سید علی کفاشیان، غلام زنده دل، سید محمود علوی، الله مراد حمیدی و سید ولی حسینی بهره برده است. وی فعالیت هنری خود را از سال ۱۳۴۹ در فرهنگ و هنر آن زمانِ کرمانشاه با تک نوازی تنبور آغاز کرد و در سال ۱۳۵۰ به یاری دیگر دوستان خود (یدالله القاصی، ایرج خادمی و ...) نخستین گروه تنبورنوازی را تشکیل دادند و در بسیاری از شهرستان های ایران به اجرای کنسرت پرداختند.

ایشان هم زمان با تحصیل به فراگیری مقام های کهن تنبور و همچنین آشنایی با دیگر سازهای ایرانی هم خانواده تنبور (تار و سه تار) و موسیقی سنتی ایران پرداخت. بعد از تحصیل و سربازی و پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۹ با دیگر دوستان هنرمند خود (گل نظر عزیزی، سید خلیل عالی نژاد، کیخسرو پورناظری، کیهان و کامران کلهر، سیاوش نورپور) گروه تنبورنوازی شمس را تشکیل دادند که به همراه شهرام ناظری ابتدا در ایران و سپس در کشورهای اروپایی و آمریکایی به اجرای کنسرت پرداختند.

مرادی در سال ۱۳۷۰ به عنوان نفر اول تنبور ایران در مسابقه ای با عنوان «تارنوازان» شناخته و از سال ۱۳۷۱ فعالیت های هنری خود را به طور مستقل ادامه داد و در این بین به جمع آوری مقام های تنبور و ردیف و ضبط این مقام ها و همچنین انتشار آثاری در زمینه تک نوازی، گروه نوازی، آهنگ سازی بر پایه موسیقی تنبور پرداخت. در کنار این فعالیت ها به تربیت هنرجویان ساز تنبور ابتدا در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی تهران و بعدها در آموزشگاه اختصاصی خود به نام «یارسان» در تهران و همچنین در بسیاری از شهرهای ایران پرداخت.

وی همچنین به منظور شناساندن ساز تنبور در بسیاری از کشورهای دنیا به اجرای کنسرت پرداخته است. او در فستیوال های جهانی از جمله «اونیون» (Avenien) در فرانسه، «آنتن فلک» در ایتالیا، «گریک» (Greec) در اسپانیا و «Flag» در ایتالیا به اجرای تک نوازی تنبور پرداخته و نیز در دانشگاه های هامبورگ و گوتن گن آلمان و کلمبیای آمریکا درباره موسیقی کهن تنبور سخن رانده است.

در سال ۱۳۸۱ از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به او گواهینامه درجه یک هنری در رشته موسیقی اعطا شد و در مارس ۲۰۰۸ میلادی مجله songlines، او را یکی از ۵۰ نوازنده برتر دنیا معرفی کرد. در سال ۱۳۹۲ نیز از طرف استانداری کرمانشاه و دانشگاه رازی به عنوان پژوهشگر برتر در عرصه فرهنگ و هنر معرفی شد.

آثار

آثار منتشر شده علی اکبر مرادی عبارتند از:

1. «تریکه هانه» (تک نوازی تنبور)؛ 2. «سحرواران»؛ 3. «سیروان»؛ 4. «مهجوری» (گروه نوازی و آهنگ سازی)؛ 5. «گلاریژان» (موسیقی کردی)؛ 6. «مهر و ماه 1» (تک نوازی)؛ 7. «مهر و ماه 2»؛ 8. «نسیم و گندمزار» (تک نوازی)؛ 9. «سماع مستانه»؛ 10. «در آیینه آسمان» (دونوازی تنبور و کمانچه)؛ 11. «یار آسمانی» (دونوازی تنبور و باقلاما؛ 12. «دوواله»؛ 13. «مقامات مجلسی تنبور 1 و 2» (آموزشی)؛ 14. «مقامات کهن تنبور» (انتشار توسط خانه فرهنگ های جهان در پاریس)؛ 15. «مانگه شو» (موسیقی کُردی)؛ 16. «پاییز» (موسیقی کُردی)؛ 17. «راز رود» (تک نوازی تنبور)؛ 18. «کتاب صد درس» 1 (آموزشی)؛ 19. «موسیقی کُردی» (انتشار در فرانسه)؛ 20. «The fire of passion» (انتشار در آمریکا)؛ 21. «Whisper» (انتشار در آمریکا)؛ 22. «Kurdaneh» (انتشار در آمریکا)؛ 23. «The Picture Magams of Yarsan».

ویژگی برخی آثار

علی اکبر مرادی ۷۲ مقام تنبور را در آلبومی به نام «مقامات کهن تنبور» شامل چهار سی دی با همکاری خانه فرهنگ های جهان در پاریس ضبط کرد که در آن همه مقام های تنبور را نواخته و خوانده است؛ این آلبوم در ایران نیز منتشر شده و شامل دفترچه راهنمایی است که توضیحات مفیدی درباره هر مقام در آن آورده شده است و می توان آن را یک مرجع صوتی برای علاقه مندان و پژوهشگران موسیقی مقامی تنبور به شمار آورد.

وی نخستین نوازنده تنبوری است که آثارش را بر اساس موسیقی مقام های تنبور منتشر کرده و آثار تک نوازی های او از جمله آلبوم هایی مانند «تریکه هانه»، «سحرواران»، «سیروان»، «مهر و ماه ۱ و ۲»، «سماع مستانه» و «راز رود» بر اساس مقام های تنبور یا اقتباس و برداشتی از این موسیقی یا موسیقی کُردی عرضه شده است.

او در واقع با انتشار این آلبوم ها قابلیت موسیقی مقامی تنبور را که تا آن زمان فقط در اماکن یا مراسم خاص نواخته می شد، ارائه کرد و به گوش عموم رسانید. آثاری از او که بر اساس مقام هایی چون شادخوشین، سه رته رز، غریبی، اَلوَن، هجرانی، گِل وه دره، قه تار، سحری، گِل وه خاک و مجنونی ساخته شده اند از تکنیک ها و ریتم های خاص موسیقی تنبور تبعیت کرده اند.

مرادی همچنین با توجه به تسلط بر موسیقی کُردی و موسیقی ردیف ایرانی و اشتراکات آنها با موسیقی تنبور، آثاری را منتشر کرده است که آلبوم «در آیینه آسمان» از آن جمله است. در این آلبوم کمانچه نوازی استادانه کیهان کلهر و تنبک نوازی متبحرانه پژمان حدادی، پنجه های ناب و ملودی های دل نشینی مرادی را همراهی می کنند. در این آلبوم برداشتی آزاد و بسیار خلاقانه از مقام های گِل وه دره و اَلوَن توسط ایشان با ملودی های زیبایی که همراه با تکنیک های خاص دو مقام هستند، اجرا شده اند. ۲

آلبوم «مهجوری» نخستین اثر مرادی و گروه ایشان است. این آلبوم حاصل کنسرت های دهه ۷۰ و همراهی گروه ایشان به نام «لاوچ» بود و آهنگ های این آلبوم مانند «مهجوری» بر اساس تکنیک های سازی و ملودی های فراق و خزان بر فرم آوازی مقام سه رته رز ساخته شده اند و همچنین آهنگ های زیبای «نوروز» و «پرواز» منطبق بر پرده های مقام غریبی هستند.

در آلبوم «یار آسمانی» که اولاش ازدمیرف نوازنده چیره دست موسیقی مقامی ترکیه، به همراه تنبور علی اکبر مرادی هنرنمایی می کند، آهنگی با نام «وداع» نواخته شده است که با ریتم 12 ضربی و مضراب کاری های خاص و بر اساس فضای مقام های قه تار و سحری ساخته شده است و همچنین آهنگ تکنیکی، زیبا و شناخته شده «مهجوری» در فاصله موسیقایی متفاوت تر از نخستین اجرای این آهنگ در آلبومی به همین نام که اشاراتی به مقام سه رته رز دارد و با تکنیک خاص غنچه نواخته شده است.

آلبوم «نسیم گندمزار» با نوای ملودی هایی چون شَن و خرمن، سماع خورشید و ... با استفاده از قابلیت ها، فواصل و نواهای مقام غریبی هر مخاطبی را به عمق فرهنگ و سنت های بومیِ پاکِ مناطق کردنشین و رویاهای کودکی دعوت می کند و در قطعه «به پیشواز بهار» با نوای مقام قه تار سرمای خشک زمستان پشت سر گذاشته شده و مخاطب به پیشواز بهاری رنگارنگ و لطیف خوانده می شود.

آلبوم «دوواله» اثری است در بستر موسیقی تنبور و مقام های آن. آهنگ «دوواله» به تبعیت از معنی آن (دو عاشق) و ریتم ها و نغمه های زیبا و مشکل (در بیان آوازها) بر اساس مقام دوواله (مجنونی سحری) است که هر شنونده ای را به حس و حال آتش درونی عشق آدمی برای رسیدن به معبود سوق می دهد و احساس ژرف موسیقایی را در مخاطب بیدار می کند. این آلبوم و قطعاتی از آن مانند «رزم» و «سوگ رستم»، نمونه مثال زدنی برای شاهنامه خوانی است که حالات حماسی و کهن اساطیر را در قالب مقام های باستانی کشور روایت می کند.

آهنگ های آلبوم «پاییز» بر اساس مقام شاه خوشینی و پرده های چهارگاه ساخته شده اند که در آهنگ زیبای «پاییز» از مضراب های گل ریز چپ به زیبایی و پختگی هر چه تمام تر استفاده شده است.

آخرین ساخته علی اکبر مرادی در این سال ها آلبوم «راز رود» بوده است که با همکاری یار دیرینه ایشان، پژمان حدادی ضبط و منتشر شده است. اگرچه در این آلبوم بیشتر آهنگ ها و ملودی ها برگرفته از ساخته های قدیمی ایشان و فواصل مقام شاه خوشینی است، با گوش دادن به این اثر می توان صدای تنبوری را شنید که مضراب های آن سراسر پختگی و لطافت در عین صلابت است. همچنین تجربه نوازنده ای که کوله بار و نوای تمامی نوازندگان سه قرن منطقه گوران و این ساز پر رمز و راز را به گوش می رساند از مزایای این آلبوم است.

و اما «مقام های مجلسی ۱ و ۲» نخستین آلبوم آموزشی علی اکبر مرادی در زمینه آموزش تنبور است که اثری ارزشمند برای مدرسان و هنرجویان موسیقی مقامی تنبور به شمار می رود؛ زیرا در این آلبوم مقام های مجازی و مجلسی به صورت قسمت های مختلف هر مقام، از جمله ملودی های سازی و آوازی و لاوچ ها، تفکیک شده مشخص شده اند و این امر کمک بزرگی به آموزش این مقام ها می کند و یادگیری مقام ها با این شیوه سبب درک کامل و یادگیری دقیق موسیقی مقامی تنبور و همچنین یادگیری راحت تر تکنیک ها و مضراب های لازم خواهد شد.

در کتاب شیوه تنبورنوازیِ مرادی به نام «صد درس»، نویسنده دست به تالیف آکادمیک این ساز بیا متدی خاص، علمی و کارآمد در زمینه آموزش نوازندگی تنبور زده است که با توجه به این که در طی سال های گذشته ساز تنبور دارای متد و روش تدریس مشخصی نبود، این کتاب باعث شد تا برای همیشه این ساز بتواند هویت خود را به صورت علمی و موسیقایی حفظ کند و خوشبختانه برای همیشه از ماندگاری نغمه های این ساز می توان آسوده خاطر ماند.

سیر دروس در این کتاب به صورت کاملا علمی و نت نگاری شده است و با استفاده از تئوری علمی موسیقی، ذهن هنرجو را به سوی اصالت کهن تنبور که مقام ها است، سوق می دهد. حتی کوتاه ترین درس در اوایل کتاب با هدفی خاص و اشاره به فضای مقام های تنبور نوشته شده است و مهم تر این که کاربرد تکنیک ها و مضراب های مقام های تنبور را با خود همراه دارد. هنرجو بعد از نواختن صد درس با ۳۰ مقام آشنا می شود و دورها و ریتم های خاصی را که در مقام ها تنبور وجود دارد؛ می آموزد. ملودی ها در این کتاب با مضراب های متنوع، پیچیده و زیبایی نوشته شده اند که برگرفته از مقام ها و موسیقی کُردی هستند.

آخرین اثر ارائه شده مرتبط با علی اکبر مرادی نیز انتشار کتاب «ته رزهای تنبور، روایت سازیِ مقامات مجلسی و مجازی تنبور» است؛ کتابی که آوانگاری یک فرهنگ صوتی است که آموزش آن تاکنون شفاهی و به صورت سینه به سینه بوده است؛ اما با نت نویسی آموزشی و تحلیل توسط حیدر کاکی، برای نخستین بار مکتوب و از نشانه ها و علامت هایی که ویژه نوازندگی تنبور است استفاده شده است.

برخی از ویژگی های نوازندگی

زادگاه علی اکبر مرادی محل نغمات بکر و دست نخورده و همچنین نوازندگان، مقام خوانان و مقام دانانی است که می توان صحیح ترین نوع آن موسیقی ها را به دلیل دوری از مناطق شهری و صعب العبور بودن آنها، در آن مناطق شنید. مرادی که از شش سالگی با تنبور توسط استادان بنام گفته شده آشنا شده بود، صدای اغلب این استادان را ضبط کرده و علاوه بر یادگیری مقام ها در تحلیل و تفسیر آنها نیز کسب علم کرده است. با بررسی و شنیدن اثار او می توان در نوازندگی مقام ها، تکنیک و تبحر سید محمود علوی، خلاقیت میرزا سید علی کفاشیان و در خواندن مقام ها صدای دل نشین کاکی الله مراد حمیدی و پختگی نوای سید ولی حسینی را درک کرد.

وی میرای دار و راوی استادان کِلام خوانِ 3 نسل پیش خود است که متاسفانه صدا یا اثری از آنها در دسترس نیست. بنابراین واسطه و رابط میان آنها و نسل امروز است که در ادامه به چند ویژگی شاخص نوازندگی ایشان اشاره می کنیم.

در گذشته هدف نوازندگان قدیمی بیشتر خواندن مقامات به صورت دست نخورده بوده و نوازندگی در درجه دوم اهمیت قرار داشته است، به همین دلیل اغلب مقام های تنبور برای پند، اندرز، روش زندگی، حق پرستی و ... بیان می شد و جنبه آیینی این ساز و نوایش بر جنبه موسیقایی آن پیشی گرفته و بیشتر، بیانِ نوشته های دفاتر کهن یارسان، القای حالت یا پیام خاص با ملودی های کاملا مشخص مد نظر بوده است تا نواختن و نوازندگی درستِ ساز تنبور و اجرای موسیقی آن؛ به طوری که در منطقه گوران افراد سالمندی هم که با شیوه نوازندگی تنبور آشنا نیستند، بیشتر مقام ها را حفظ هستند و آنها را به خوبی می خوانند.

با این توضیح می توان گفت در نوازندگی مرادی هر دو وجه اصلی ساز تنبور و موسیقی مقامی کهن آن، که نواختن و خواندن این ساز است، با تعادل و تعاملی دو طرفه مشهود است.

علی اکبر مرادی از جمله هنرمندان تنبورنوازی است که در آثارش در کنار تنبور و موسیقی بکر آن از سازهایی مانند کمانچه، نی، باقلاما، تار و تاریاس و عود با نوازندگی بهترین استادان استفاده کرده، اما هیچ گاه ساخته های موسیقایی و نوازندگی اش دستخوش و تحت تاثیر ساز و موسیقی های دیگر قرار نگرفته است.

با توجه به آثار و آلبوم های منتشر شده توسط او می توان چنین بیان کرد که مضراب های خاصی که ایشان در نوازندگی تنبور استفاده کرده ابداع خود ایشان بوده و این امر باعث ۸ارتقای کیفیت در نواختن و بیان مقام ها شده است.

به کارگیری این مضراب ها در ریتم های متنوع مختلف و نغمه هایی که اثر گذار بوده اند، همراه با ظرافت توأم با قدرت در نوازندگی بوده است که می توان به مضراب هایی مانند: ریز، گلریز (در اجرای آهنگ «ساز تنها» از آلبوم «پاییز»)، درّاب (در اجرای آهنگ «دل آرام» در آلبوم «پاییز»)، غنچه (آهنگ «مهجوری» از آلبوم «یار آسمانی» و آلبوم «مهجوری») و تعریف های درستی که برای دیگر مضراب های راست، چپ، دو چپ و ریز دو انگشتی و دیگر مضراب ها در کتاب صد درس ارائه کرده است، اشاره داشت.

وی همچنین به بیان کاربردی تر بودن دُور در مقام های تنبور نسبت به ریتم اشاره کرده است که دورهای مختلف و ریتم های ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۳ و ... در این مقام های ریتمیک استفاده شده است و ایشان با به کار بردن این ادوار در آهنگ سازی هایش این دور و ضرب ها را به خوبی به خدمت گرفته است که از آن جمله می توان به آهنگ «وداع» با ریتم ۱۲ ضربی آن یا ملودی های ۱۲ ضربی «سماع مستانه» یا ریتم پنج ضربی ملودی زیبای «دل آرام» اشاره کرد.

پی نوشت ها:

1. این کتاب در سال 1393 کتاب آموزشی برتر سال معرفی شد.
2. مطلبی درباره این آلبوم در شماره 163«هنر موسیقی، بهمن و اسفند 135 به قلم حیدر کاکی منتشر شده است.
3. به نوازنده و خواننده مقام های تنبور در اصطلاح محلی «کِلام خوان» گفته می شود.