مستند پرتره چیست؟

روزنامه شهروند: مستند پرتره زیرشاخه سینمای مستند قرار می‌گیرد که به ساخت فیلمی درباره چهره‌ای سرشناس در حوزه‌های مختلف اختصاص دارد؛ چهره‌های تاریخی، علمی، هنری، سیاسی، فرهنگی، ورزشی و... این نوع مستند اهمیت ویژه‌ای در مستندسازی دارد و ازجمله ویژگی‌های شاخص آن می‌توان به شناخت بصری مردم اشاره کرد. عموم مردم این روزها به دلیل رواج فضای مجازی خود را بی‌نیاز از مطالعه می‌بینند که دلایل آن باید در بحثی دیگر بررسی شود اما در هر حال مستند پرتره می‌تواند تا حدودی نیاز مردم به مطالعه زندگی بزرگان و چهره‌های سرشناس کشور را مرتفع کند. اما در ساخت این مستند، مستندسازان برجسته پرتره همیشه بر این باور بوده‌اند که نباید نگاه شخصی بر آن حکمفرما باشد.

درواقع حب و بغض‌های سیاسی نباید در ساخت آثار مستند پرتره لحاظ شوند و همچنین سوار شدن بر موج افکار عمومی نمی‌تواند از یک فیلم مستند پرتره، فیلمی موفق ارایه کند. از دیگر مسائلی که باید در مستند پرتره به آن توجه کرد این است که فیلم به زاویه دید فکری شخصیت معطوف باشد، نه زاویه دید فکری فیلمساز. این موضوع دقیقا کار ساخت مستند پرتره را سخت‌تر می‌کند.

از دیگر دلایل اهمیت این آثار این است که می‌تواند در کنار پرداختن به یک شخصیت‌، ادوار مختلف تاریخی را نیز هدف قرار داد و به مرور آنها پرداخت، چون تعریف مستند پرتره گاهی فراتر از روایت تصویری بیوگرافی یک چهره است. درواقع نباید این ژانر را با تنزل آن در حد قرار دادن دوربین جلوی شخصیت اصلی و چند نفر از دوستان و آشنایان تنزل بدهیم. مستند پرتره می‌تواند به روایت تاریخ از دریچه یک شخصیت برسد. درواقع گاهی افراد بستری می‌شوند برای نشان‌دادن نقاط تاریک و مجهول تاریخ. از دیگر مسائل فنی مهم این است که دورریزی در تولید این آثار کمتر است. درواقع راش‌هایی که از مستند پرتره کنار گذاشته می‌شود بعدها می‌تواند منابعی مهم برای ارجاع پژوهشگران و محققان باشد.

همچنین باید توجه داشت امسال از جمع تمامی آثاری که به دهمین دوره جشنواره سینما حقیقت ارسال شد، ٤٠‌درصد به مستندهای پرتره اختصاص داشت. ازجمله شخصیت‌هایی که در این آثار به آنها پرداخته شده بود می‌توان به آیت‌الله طالقانی، دکتر محمد مصدق، احمد قوام‌السلطنه، استاد شهریار، سهراب شهید‌ثالث، عباس کیارستمی، هوشنگ مرادی‌کرمانی، شهید سیدمرتضی آوینی، سرلشکر شهید آبشناسان، سردار شهید گودینی، شهید رکن‌آبادی، شمس لنگرودی، مسعود کیمیایی، داوود رشیدی، مسعود جعفری‌جوزانی، شهداد روحانی، مازیار پرتو، علیرضا زرین‌دست، نیما پتگر، شهریار عدل، دکتر دبیرسیاقی، میرجلال‌الدین کزازی، جمشید ارجمند، محمد متوسلانی، ایرج رضایی، بهروز رضوی، جلال مقامی، ملافاضل سکرانی، زاون قوکاسیان، بهداد سلیمی و... اشاره کرد.

مستندهای پرتره‌ای که امسال به نمایش درآمدند

سفر یک مگس به شرق

فيلم «بیش کم یا سفر یک مگس به شرق» به کارگردانی «بوگدان زیوورسکی» مستندساز مشهور لهستانی، امسال در جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد. این مستند ٤٨ دقيقه‌ای با نگاه شخصی و رويكردی سينمايی، استالین را به تصویر می‌کشد. درباره کارگردان باید گفت بوگدان زيوورسكی نویسنده، فيلمساز و هنرمند تجسمی، فارغ‌التحصيل مدرسه معروف «لودز» در لهستان و سازنده‌ بيش از ٤٠ فيلم كوتاه و مستند است.

عباس کیارستمی

نخستین سانس ویژه جشنواره سینما حقیقت امسال به بازپخش فیلم مستند «٧٦دقیقه و ١٥ثانیه با عباس کیارستمی» به کارگردانی سیف‌الله صمدیان اختصاص داشت. این مستند یکی از آخرین یادگارهای تصویری به جا مانده از زنده‌یاد عباس کیارستمی است و از این منظر ارزشی دوچندان در میان مستندهای پرتره حاضر در جشنواره امسال سینماحقیقت پیدا کرده است. «۷۶دقیقه و ۱۵ثانیه با عباس کیارستمی» درواقع اشاره‌ای بسیار ساده و‌ سینمایی‌ است به ۷۶‌سال و ۱۵روز زندگی این جهانی عباس کیارستمی. سیف‌الله صمدیان در فیلم‌های «آ ب ث آفریقا»، «جاده‌ها» و «پنج»، به‌عنوان تصویربردار با عباس کیارستمی همکاری داشته است.

اجرای یک کمدی شوخی نیست

مستند ٨٠ دقیقه‌ای «اجرای کمدی شوخی نیست» به کارگردانی رابرت کولینسکی، برای نخستین بار به قصه‌ زندگی ژیری منزل، کارگردان مطرح تئاتر و سینمای جمهوری چک می‌پردازد. او در ‌سال ١٩٦٨ با نخستین فیلم سینمایی‌اش «قطارهای زیر ذره‌بین» موفق به کسب جایره اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان شده بود. امروزه فیلمسازانی چون میلوش فورمن، کن لوچ، امیر کاستاریکا و ایستوان ژابو، از تحسین‌کنندگان این فیلمساز ٧٨ساله‌ اهل جمهوری چک هستند.

با زبان خاموش

منوچهر مشیری، مستندساز پیشکسوت سینمای ایران امسال هم با پرتره‌ای دیگر از زندگی یکی از مشاهیر ادب و زبان پارسی در بخش «خرد و تجربه» در جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت حضور داشت. «با زبان خاموش» پرتره‌ای از دکتر بدرالزمان قریب، استاد زبان‌های باستانی دانشگاه تهران است که فرهنگ لغات سغدی (از زبان‌های باستانی و خاموش) را نوشته و به او لقب بانوی پژوهنده فرهنگ ایران باستان داده‌اند. همچنین باید توجه داشت هیچ قسمتی از این مستند بازسازی نشده و دوربین به زندگی دکتر قریب ناظر بوده، بدون آن‌که خط داستانی به مستند تحمیل شود. همچنین بخشی از فیلم در تخت‌جمشید فیلمبرداری شده، چون خانم قریب نخستین ایرانی هستند که یکی از کتیبه‌های تازه کشف‌شده به زبان خاموش را بازخوانی کرده است.

چشم استانبول

«سفر سهراب» به کارگردانی امید عبداللهی، مستند- پرتره‌ای درباره‌ سهراب شهیدثالث، فیلمساز نوگرا و صاحب‌سبک سینمای ایران است. این مستند ٧٧ دقیقه‌ای که تولید ‌سال ١٣٩٥ مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی است، درحالی به زندگی این فیلمساز می‌پردازد که کارگردان در جشنواره سینما حقیقت آن را یکی از حاضرترین چهره‌های غایب سینمای ایران دانست. در مراسم اکران این فیلم محمود دولت‌آبادی روی سن آمد و با اهدای پوستر فیلم به شاهرخ شهید ثالث گفت: «روزها شادی و غم در من به هم آمیخته چرا که دوستان و رفقای بسیاری را از دست داده‌ام و هر بار حرف هر کدام‌شان می‌شود اندوهم بیشتر می‌شود. آرزو می‌کنم سینمای حقیقت در این جامعه جوانمرگ نشود و تداوم داشته باشد.»