تنگی کانال نخاع؛ علل، علائم و راه‌های درمان آن

هفته نامه سلامت - دکتر شاهد صدر*: مسعود کیمیایی، کارگردان سرشناس سینمای ایران که چندی پیش در تماس تلفنی با برنامه «دورهمی» به کسالت خود در ناحیه کمر و ستون فقرات اشاره کرده بود؛ اواخر بهمن ماه جراحی تنگی کانال نخاع را با موفقیت پشت سر گذاشت. پولاد کیمیایی، پسر این کارگردان محبوب، با اشاره به سابقه کمردرد در پدر خود و تاثیر فشارهای کاری بر آن اظهار داشت: «این عمل به دلیل شرایط سنی و بیماری قلبی پدر، بسیار پر خطر بود اما در نهایت با عدم پاسخگویی او در درمان های غیرتهاجمی مجبور به پذیرش آن شدند.»

جراحی این هنرمند بنام، بهانه ای شد تا در این مطلب به بیماری «تنگی کانال نخاع» و راه های درمان آن بپردازیم.

ستون فقرات

مخاط نخاع و اعصاب

ستون فقرات بدن انسان از 7 مهره در ناحیه گردن، 12 مهره متصل به دنده در ناحیه قفسه سینه و 5 مهره در ناحیه کمر تشکیل شده است. این ستون که از قاعده جمجمه تا استخوان خاجی و دنبالچه امتداد دارد، از اعصاب و نخاع حفاظت می کند و به بدن توانایی حرکت، خم شدن، چرخش و ایستادن می دهد.

هر مهره از یک بخش قدامی (تنه) و یک بخش خلفی (قوس مهره ای) تشکیل شده است. بخش قدامی یا تنه شامل غضروف و دیسک می شود. دیسک مانند ضربه گیر، فشارهای وارد شده به ستون مهره ها را جذب و خنثی می کند. در بخش خلفی هر مهره سوراخ بزرگی وجود دارد که این سوراخ ها در طول ستون مهره ها و با قرار گرفتن در امتداد یکدیگر، کانال عبور نخاع را تشکیل می دهند. نخاع که تا مهره 1 یا 2 کمر امتداد دارد، از طریق یک خروجی از سمت راست و یک خروجی از سمت چپ ستون فقرات، ریشه های اعصاب را به سایر نقاط بدن می رساند. ریشه های مربوط به اعصاب کمری و خاجی، مسیری طولانی دارند و به شکل دم اسب از دو طرف ستون فقرات خارج می شوند. به همین دلیل این ناحیه، دم اسب نامیده می شود.

عوامل تنگی کانال نخاع

از عادت های اشتباه روزمره تا روماتیسم و سرطان

تنگی کانال نخاع معمولا بعد از 50 سالگی ایجاد می شود و در خانم ها و آقایان شیوع یکسانی دارد. در واقع حدود 8 تا 10 درصد از افراد احتمال دارد این وضعیت را در طول زندگی خود تجربه کنند. استخوان مهره پنجم کمر معمولا به عنوان بزرگ ترین و ضخیم ترین استخوان مهره ای شناخته می شود چرا که وظیفه تحمل وزن و فشار از بالاتنه و پایین تنه را بر عهده دارد.

تنگی کانال نخاع نیز معمولا در مهره های 4 و 5 کمر ایجاد می شود. این وضعیت عوامل متعددی دارد که از جمله آنها می توان به اختلالات مادرزادی، تصادف و ضربه، آسیب های مکرر، سرخوردگی مهره، بالا رفتن سن، آرتروز و به وجود آمدن زائده های استخوانی در ستون فقرات، بیرون زدگی یا پارگی دیسک، توده های سرطانی و استخوانی، انحراف در ستون فقرات یا اسکولیوزیس، بیماری های سیستمیک مثل روماتیسم و بی ثباتی در ستون فقرات اشاره کرد. تنگی کانال نخاع در بیشتر موارد به علت عدم ثبات در ستون فقرات و عادت های نادرست در زندگی روزمره ایجاد می شود.

علائم تنگی کانال نخاع

از بی حسی در اندام ها تا اختلالات جنسی

تنگی کانال نخاع و تنگی حفره عبور ریشه عصب می تواند منجر به درد، گزگز شدن، بی حسی، کرخی و حس گرفتگی در اندام های فوقانی یا تحتانی شود. این وضعیت با توجه به علت آن، مراحل و شدت های مختلفی دارد. علائم معمولا از یک ناحیه شروع می شوند و به تدریج شدت می یابند و به نواحی دیگر منشعب می شوند. اگر تنگی کانال نخاع به دنبال بیرون زدگی دیسک بین مهره ای ایجاد شده باشند، حتی می تواند باعث تحلیل رفتن عضلات شود زیرا ماهیچه ها در این وضعیت برای محافظت از دیسک دچار گرفتگی مداوم می شوند و بعد از مدتی قدرت خود را از دست می دهند. تنگی کانال نخاع در موارد شدید می تواند با بی اختیاری ادرار یا مدفوع و اختلالات جنسی نیز همراه باشد.

راه های تشخیص تنگی کانال نخاع

تاریخچه و معاینه؛ اولین و مهم ترین قدم در تشخیص

تنگی کانال نخاع و عوامل آن را می توان با بررسی تاریخچه بیمار، معاینه، تصویربرداری و تست های مختلف تشخیص داد. تاریخچه بیمار در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است. برای مثال تنگی کانال نخاع در بدنسازان معمولا به علت سرخوردگی مهره ها ایجاد می شود اما در افراد مسن اغلب به دلیل آرتروز و به وجود آمدن زائدگی های استخوانی در ستون فقرات رخ می دهد.

معاینه برای تشخیص تنگی کانال نخاع معمولا با بررسی دامنه حرکتی ستون فقرات و توانایی حرکت کمر به جهت های مختلف آغاز می شود. بسیاری از مبتلایان به تنگی کانال نخاع قادر به کامل کردن دامنه حرکتی نیستند و حین خم شدن به جهات مختلف دچار درد می شوند.

در قدم بعدی می توان با تست استرس و اعمال فشار ملایم دست روی مهره ها، میزان تشدید درد را مشخص کرد. با کمک تست های نورولوژی درماتوم و میوتوم نیز می توان میزان حس پای چپ و راست و عملکرد و قدرت عضلات را از بالای لگن تا انگشت ها مورد بررسی قرار داد. تست رفلکس یکی دیگر از معاینات نورولوژی است که با بررسی پاسخ عصبی اندام تحتانی و تعادل آ« بین پای چپ و راست به تشخیص تنگی کانال نخاع و محل آن می پردازد.

در حالت عادی با ضربه چکش رفلکس روی تاندون، ماهیچه وادار به جهش می شود اما هنگامی که عصب تحت فشار قرار دارد، سرعت واکنش عضلات نسبت به این محرک کاهش می یابد. بنابراین تاخیر در رفلکس های تاندونی در این تست می تواند نشان دهنده فشرده شدن عصب باشد.

در نهایت اگر با انجام معاینات و تست ها و بررسی تاریخچه بیمار نتوان تنگی کانال نخاع و علت آن را تشخیص داد، باید از روش های رادیولوژی و تصویربرداری مثل ام آر آی و سی تی اسکن کمک گرفت.

راه های پیشگیری از تنگی کانال نخاع

افزایش محور حرکتی لگن و کاهش خطر آسیب به نخاع

طبق آمارهای به دست آمده حدود 80 درصد از افراد حداقل برای یک بار در طول زندگی خود کمردرد را تجربه می کنند. این موضوع اهمیت نقش عادت ها و وضعیت های اشتباه را در بروز نقص های عملکردی لگن و کمر نشان می دهد. برای توضیح در این مورد ابتدا باید با ساختار اسکلتی بدن آشنا شوید.

سیستم اسکلتی انسان را می توان به دو بخش استخوان بندی محوری (استخوان های اسکلت عمودی) و استخوان بندی ضمیمه ای (استخوان های اندام های بالایی و پایینی) تقسیم کرد. استخوان بندی محوری شامل جمجمه، ستون فقرات، دنده ها، جناغ سینه و استخوان خاجی می شود. استخوان بندی ضمیمه ای نیز استخوان های اندام های فوقانی چپ و راست (بازو، کتف، ترقوه، ساعدت و ...) و اندام های تحتانی چپ و راست (لگن، ران، کشک، درشت نی، نازک نی، مچ پا و ...) را در بر می گیرد.

این دو بخش می تواند مجزا از یکدیگر حرکت کند. برای مثال شما می توانید گردن خود را بدون تکان دادن دست ها حرکت دهید، اما محور حرکتی بعضی نواحی مثل کمر و لگن به یکدیگر مرتبط است. کوتاه شدن عضلات چهار سر و پشت ران و پر کار بودن عضلات فیله های کمر به علت قرار گرفتن در وضعیت های نادرست، نشستن های طولانی مدت و تضعیف عضلات باسن باعث شده اغلب افراد در محور حرکتی لگن دچار محدودیت شوند. در این وضعیت فشار بیشتری به مهره های کمر منتقل می شود. با تداوم و افزایش این فشار به مرور زمان دیسک های بین مهره ای تخریب و کانال نخاع تنگ می شود.

برقراری تعادل بین عضلات دو طرف بدن

اغلب افراد برای راحت تر انجام دادن امور روزمره، بدن خود را در وضعیت های نادرست و نامناسب قرار می دهند. برای مثال به جای خم شدن از مفصل لگن، از مهره های ستون فقرات به جلو خم می شوند یا گردن خود را حین نگاه کردن به گوشی تلفن همراه به سمت پایین خم می کنند.

جالب است بدانید گردن در حالت خنثی حدود 6 کیلوگرم وزن دارد اما به ازای هر 2 سانتی متری که به جلو خم می شود، 4 تا 5 کیلوگرم سنگین تر می شود. در این وضعیت، مهره های گردن تحت فشار مضاعف قرار می گیرند. خم شدن از کمر به سمت جلو بدون کمک گرفتن از عضله های فیله کمری نیز وزن و فشار بالاتنه را به مهر های 4 و 5 کمر و اولین مهره خاجی منتقل می کند. به همین دلیل است که افراد معمولا در این مهره ها دچار درگیری دیسک می شوند.

وضعیت های نادرست در زمان استراحت نیز می تواند منجر به آسیب ستون فقرات شود. برای مثال عادت به تکیه دادن به یک دلیل هنگام نشستن بعد از مدتی تعادل بین عضلات دو طرف مهره های ستون فقرات را مختل می کند. برای پیشگیری از تنگی کانال نخاع و اختلالات ستون فقرات باید عدم تعادل در عضلات را تشخیص داد و برطرف کرد.

کمردردتان را به حال خود رها نکنید

دردهای ناحیه کمر حتما باید تحت بررسی قرار بگیرند و علت یابی شوند. درد نشانه وجود یک اختلال در بدن است. مصرف داروهای مسکن و تزریق کورتون، درد و التهاب را به طور موقت کاهش می دهد اما عامل اصلی آن را برطرف نمی کند. برای رفع علائم و دردهای ناشی از تنگی کانال نخاع نیز باید ابتدا علت آن را پیدا کنیم. در غیر این صورت فرد مدتی پس از تزریق کورتون یا حتی جراحی ممکن است دچار مشکل شود. به همین دلیل است که اغلب بیماران مجبور می شوند تزریق را 2 یا 3 بار تکرار کنند و در معرض عوارض آن از جمله آرتروز زودرس و پوکی استخوان قرار بگیرند.

متاسفانه اغلب افراد، کمردرد را جدی تلقی نمی کنند و صرفا با استراحت به رفع آن کمک می کنند. اگرچه ممکن است کمردرد با استراحت کاهش یابد اما در اغلب موارد پس از مدتی عود می کند زیرا فرد همچنان عادت های اشتباه خود را ادامه می دهد.

درمان های غیرتهاجمی تنگی کانال نخاع

از تخت کشش تا فیزیوتراپی و تنظیم تطبیق مهره ها

استفاده از تخت کشش ستون فقرات می تواند با افزایش فاصله بین مهره ها از فشار عمودی وارد بر ریشه عصب و علائم ناشی از تنگی کانال نخاع بکاهد. از دیگر روش های کاهش درد و التهاب در تنگی کانال نخاع می توان به کمپرس سرد و گرم یا حمام کنتراست و استفاده از دستگاه های فیزیوتراپی اشاره کرد. تنظیم و تطبیق مهره ها نیز در بهبود این بیماری نقش مهمی ایفا می کند و باعث افزایش دامنه حرکتی عضلات و مفاصل می شود.

استفاده از بریس فقط در موارد خاص

در بعضی موارد تنگی کانال نخاع، از بریس یا ارتوز نیز استفاده می شود. بریس ابزاری است برای حفاظت از اندام در برابر حرکت هایی که باعث تشدید درد و آسیب می شوند. این وسیله در اطراف اندام آسیب دیده قرار می گیرد و حرکت آن را کنترل می کند. البته استفاده از بریس برای طولانی مدت و موارد غیر حاد توصیه نمی شود زیرا این ابزار با ثابت نگه داشتن ماهیچه های مرکزی به تدریج منجر به ضعیف شدن آنها می شود. از آنجایی که عضلات مرکزی خود در محافظت از مهره های کمر نقش دارند، ضعیف شدن آنها می تواند احتمال آسیب را بالا ببرد.

حرکات اصلاحی و تقویت عضلات مرکزی

تقویت عضلات مرکزی از دیگر روش های موثر در پیشگیری و بهبود اختلالات ستون فقرات و تنگی کانال نخاع است که باید مرحله به مرحله و با نظارت پزشک انجام شود. ورزش ها و حرکات اصلاحی تجویز شده توسط پزشک با ورزش هایی که در باشگاه انجام می شوند، کاملا متفاوت هستند. پزشک با در نظر گرفتن آمادگی جسمانی فرد، حرکاتی برای او طراحی می کند که ضمن تقویت نواحی مورد نظر از آسیب بیشتر مهره های کمر جلوگیری کند. درست مانند که اتومبیل که بدون چرخ قادر به حرکت نیست، بدون انسان نیز بدون آمادگی های لازم نمی تواند به درستی حرکت کند. حتی اگر اتومبیل دارای ۴ چرخ باشد با کم باد بودن یکی از چرخ ها در حرکت دچار مشکل می شود. عضلات بدن نیز اگر در تعادل با یکدیگر قرار نداشته باشند در محورهای حرکتی خود دچار محدودیت می شوند.

افزایش ثبات و دامنه حرکتی مفاصل

دامنه حرکتی مفاصل با درجه بندی های مختلف تعیین می شود. برای مثال در وضعیت طاقباز، فرد باید قادر باشد پای خود را بدون خم شدگی زانو و تغییر در گودی کمر تا ۹۰ درجه بالا بیاورد اما اغلب افراد به علت محدودیت در دامنه حرکتی و کوتاه بودن عضلات پشت ران نمی توانند این حرکت را به درستی انجام دهند.

بدن برای حفظ عملکرد درست باید این درجه بندی ها را کامل کند. هر چه مفاصل دارای ثبات و استقامت بیشتر و دامنه حرکتی بازتری باشند، ستون فقرات کمتر در معرض آسیب قرار می گیرد. برای دستیابی به این اهداف باید از ورزش های مناسب یا تمرینات تجویز شده توسط پزشک استفاده کرد. توجه داشته باشید باز بودن محور حرکتی مفاصل بدون برخورداری از ثبات و استقامت در مفصل، خود می تواند احتمال آسیب را بالا ببرد.

درمان های تهاجمی تنگی کانال

برای رفع علائم و درد ناشی از تنگی کانال نخاع در موارد شدید، گاهی فرد مجبور به استفاده از روش های نیمه تهاجمی مثل تزریق کورتون یا روش های تهاجمی مثل جراحی می شود. بعضی از علائم تنگی کانال نخاع مثل بی اختیاری ادرار و مدفوع، اختلالات جنسی و نشانگان دم اسب (علائم ناشی از آسیب به ریشه های اعصاب کمری و خاجی) به عنوان پرچم قرمز برای جراحی در نظر گرفته می شوند. به عبارت دیگر با مشاهده این علائم فرد چاره ای جز جراحی نخواهد داشت.

جراحی می تواند 70 تا 90 درصد از علائم بیمار بکاهد. نوع جراحی ستون فقرات به عوامل مختلف مثل سن و شرایط بیمار و شدت درگیری مهره ها بستگی دارد. در ادامه به انواع جراحی ها برای رفع تنگی کانال نخاع اشاره می شود.

لامینوتومی و لامینکتومی

برای رفع تنگی کانال نخاع معمولا از این دو روش استفاده می شود. در روش لامینوتومی، جراح مقداری از تیغه استخوانی لامینای مهره (قسمت پشتی قوس مهره ای) را می تراشد تا کانال نخاع گشاد و فشار از روی ریشه عصب برداشته شود.در روش لامینکتومی نیز تیغه لامینا به طور کامل برداشته می شود. این جراحی ها با بیهوشی عمومی و ایجاد یک برش کوچک در پشت بیمار انجام می شوند.

میکرودیسککتومی و دیسککتومی

در روش میکرودیسککتومی، جراح قسمتی از دیسک بین مهره ای که بر عصب فشار می آورد، خارج می کند. در روش دیسککتومی نیز کل دیسک مورد نظر از بدن خارج می شود. دیسککتومی با بیهوشی عمومی و یک برش کوچک در پشت بیمار انجام می شود. میکرودیسککتومی را می توان بدون بیهوشی و به صورت سرپایی در مطب نیز انجام داد.

اسپاینال فیوژن

این روش، جراح مهره های درگیر را با پیچ به یکدیگر متصل کرده و در جای خود ثابت می کند تا فشار از روی عصب برداشته شود. این روش زمانی انجام می شود که بیشتر از ۲ دیسک درگیر باشد و آرتروز شدید در بیمار دیده شود؛ یعنی دیسک به قدری تخریب شده باشد که مهره به راست یا چپ افتادگی پیدا کند. فیوژن مهره های کمری، محور حرکتی طبیعی را در ناحیه مورد نظر به طور دائم کاهش می دهد.

استفاده از دیسک مصنوعی

در این روش، جراح دیسک بیرون زده را به طور کامل خارج کرده و آن را با یک دیسک مصنوعی جایگزین می کند. این روش با بیهوشی کامل و برش در پشت بیمار انجام می شود. دیسک مصنوعی تنها برای افرادی مناسب است که فقط در یک دیسک دچار مشکل هستند و از آرتروز و پوکی استخوان رنج نمی برند. برای مثال افراد جوانی که بر اثر تصادف یا حادثه دچار درگیری و آسیب در یکی از مهره ها شده اند، مورد مناسبی برای این جراحی هستند.

* متخصص کایروپراکتیک، عضو انجمن کایروپراکتیک ایران