۴۳۹۳۴۵ ۰۴ بهمن ۱۳۹۵ ۰۸:۱۰

همه چیز درباره بی خوابی و اختلالات خواب

خواب یک موهبت خدادادی است که ممکن است به دلایل گوناگونی مختل شود. یکی از این دلایل، مسائل اعصاب و روان است.

فصلنامه روانپزشکی و جامعه - صدف عباسی: گاهی کار از شمردن گوسفندها برای به خواب رفتن گذشته است. پریدن از خواب، ناخواسته صبح خیلی زود بیدارشدن، خسته بودن در طی روز با این که ظاهرا خواب کافی داشته ایم. این مسائل و دیگر مشکلات خواب می توانند به راحتی کام مان را تلخ کنند و روزمان را تباه. خواب یک موهبت خدادادی است که ممکن است به دلایل گوناگونی مختل شود. یکی از این دلایل، مسائل اعصاب و روان است. برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره خواب و اختلالات آن به سراغ «دکتر خسرو صادق نیت» (رییس مرکز تحقیقات خواب دانشگاه علوم پزشکی و رییس بیمارستان بهارلو) رفتیم.

اختلال خواب چیست و چه عواملی موجب آن می شوند؟

اختلالات خواب طیفی از اختلالات و عواملی را شامل می شود که می توانند خواب افراد را مختل کنند. حیطه گرفتاری آن به ارگان های مختلفی بر می گردد، بنابراین تشخیص و درمان آن با توجه به گرفتاری ارگان مربوطه، متفاوت است. اختلالات خواب می توانند به دلیل بیماری های اعصاب و روان باشد، مثل کسانی که دچار افسردگی و اضطراب هستند که یکی از اولین و مهم ترین شکایات اصلی شان می تواند مربوط به بی خوابی، مشکلات در خواب یا عدم رضایت از خواب باشد.

همچنین اختلالات خواب می توانند به دلیل مشکلات جسمی، مانند استفاده از داروها باشد. بسیاری از داروها، مانند داروهای قلبی عروقی و فشار خون، داروهای بیماری های تنفسی یا داروهای اعصاب و روان می توانند خواب را دچار اشکال کنند. بیماری های نورولوژیک نیز ممکن است باعث اختلال در خواب شوند، مثل افرادی که دچار صرع هستند، خیلی از تشنج ها در خواب رخ می دهند در حالی که فرد در طی روز مشکلی ندارد، که باعث می شود خواب شان مختلف شود.

برخی ممکن است به دلیل مشکلات ژنتیکی دچار مشکلات خواب شده باشند، مثلا به علت های سرشتی و ژنتیکی وضعیت خواب متفاوتی داشته باشند. شرایط مربوط به شغل نیز تاثیرگذارند، مثلا کسانی که شب کار هستند می توانند مشکلات جدی خواب پیدا کنند یا کسانی که در طی روز استرس های شغلی دارند و این استرس ها ممکن است تاثیر فوری یا درازمدت بر خواب آن ها بگذارد. مشکلات قسمت فوقانی دستگاه تنفسی، مثل تنگی راه های تنفسی و خروپف یا مشکلات ریه، مانند کسانی که بیماری های مزمن ریه دارند مثل سی.او.پی.دی یا آسم نیز جز عواملی هستند که می توانند روی کیفیت خواب اثر بگذارند.

بنابراین اختلالات خواب می توانند طیف وسیعی از علل اولیه یا ثانویه داشته باشند. در علل اولیه عوامل آن مستقیما به اختلال خواب ربط دارد. علل ثانویه به دلیل مسائل دیگری است که حیطه های مختلفی دارد و می تواند روی کیفیت و کمیت خواب تاثیر بگذارد؛ مثلا بیماری قلبی، سکته قلبی، مشکل تنفسی، دردهای اسکلتی عضلانی که باعث می شوند فرد خوابش نبرد؛ یا فردی که دیابت دارد و شب ها برای دستشویی رفتن بیدار می شود. بنابراین بیماری های مختلف می تواند روی خواب تاثیر بگذارد و کیفیت یا کمیت خواب یا هردوی این ها را مختل کند. دیسیپلین های مختلف پزشکی می تواند در تشخیص و درمان آن موثر باشد.

یکی دیگر از عللی که می تواند منجر به بی خوابی شود، رعایت نکردن بهداشت خواب است که بسیار شایع بوده و در صورت توجه به آن درصدبالایی از مشکلات خواب برطرف می شود. طیف زیادی از افراد جامعه به علت رعایت نکردن بهداشت خواب به اختلال خواب دچار می شوند و اگر به آنها آموزش داده شود مشکل شان حل شده و احتیاج به درمان خاصی ندارند.

بهداشت خواب چیست؟

رعایت یک سری اصول برای یک خواب خوب را بهداشت خواب می گویند. مثلا داشتن زمان مناسب برای خواب. یعنی شبی ساعت 11 نخوابیم، شبی که فیلم می بینیم یا مهمان داریم ساعت 2 یا شبی هم ساعت 9 بخوابیم چون شب قبل اش کم خوابیده ایم. خواب، از یک ریتم بیولوژیک به نام ریتم سیرکادین تبعیت می کند، اگر ما این ریتم ها را حفظ نکنیم، خواب هم مختل می شود. چون این ساعت بدن است که تنظیم می کند کی بخوابیم، کی گرسنه شویم و کی هشیاری مان به حداکثر برسد.

اگر ما این ساعت را بر هم بزنیم، هنگامی که باید بخوابیم دیگر خواب مان نمی برد و روی کیفیت و کمیت خواب تاثیرگذار است. نباید قبل از خواب مواد محرک مثل کاکائو، نوشابه، قهوه و سیگار استفاده کنیم چون روی خواب تاثیر مستقیم می گذارد. محیط خواب را باید از لحاظ نور، سر و صدا و دما مناسب باشد. این موارد جز بهداشت خواب است، اصولی که اگر رعایت نشود، یک فرد معمولی را هم که مشکل خاصی در خوابش ندارد دچار اختلال خواب کند.

لذا این بیماری ها جزء بیماری هایی هستند که برای رمان آن ها باید به علت های شان توجه شود. خیلی وقت ها مردم برای درمان این جور مسائل می روند سراغ داروهای خواب آور که یکی از مشکلات جدی است؛ چون علت اولیه و اصلی برطرف نشده و داروهای خواب آور ممکن است برای یکی دو هفته یا یک ماه علی الظاهر اثرات خوبی برای فرد داشته باشند اما بعد از آن، فرد به این داروها عادت می کند، به تدریج اثرات دارو کم می شود ولی چون علت اولیه برطرف نشده، علائم بر می گردند.

حالا فرد می تواند دو کار انجام دهد: داروها را همچنان ادامه دهد و مشکل اش باقی بماند یا داروها را اضافه تر کند. چون اگر داروها را قطع کند، به شدت بدتر می شود. بنابراین مجبور است ادامه دهد و چون حالش دارد بد می شود سرخود داروها را اضافه می کند.

مثل چه داروهایی؟

داروهای خواب آور، معمولا از دسته بنزودیازپین ها زیاد استفاده می شود. دیازپام و کلونازپام و امثال این ها. وقتی بدون تجویز دکتر مصرف شود وابستگی ایجاد می کنند و می بینیم در بیمارانی که چند سال این قرص ها را می خورند وحال شان هم چندان فرقی نکرده است.

این مساله یکی از مشکلات جدی است که بیماران مبتلا به بی خوابی به آن دچار می شوند. ولی اگر ما بخواهیم راجع به اختلالات خواب صحبت کنیم، بیش از ۸۰ نوع اختلال خواب داریم که بسته به نوع آن علت ها و درمان های مختلفی وجود دارد.

لطفا درباره بی خوابی توضیح دهید.

بی خوابی انواع مختلف دارد. ما بی خوابی را به چهار نوع تقسیم بندی می کنیم.

۱. کسانی که در شروع خواب مشکل دارند، که به آن بی خوابی در شروع خواب می گویند.
2. کسانی که می خوابند و مکرر بیدار می شوند.
۳. کسانی که می خوابند و صبح خیلی رود بیدار می شوند و دیگر خوابشان نمی برد.
4. کسانی که می خوابند و به اندازه خوابیده اند اما احساس سرحالی نمی کنند. ممکن است فردی یک، دو، یا همه این انواع بی خوابی را داشته باشد. بی خوابی خیلی شایع است و تقریبا یک سوم آدم ها تجربه بی خوابی را در زندگی شان داشته اند.

مسائل اعصاب و روان چگونه بر خواب تاثیر می گذارند؟

یکی از شایع ترین علل بروز بی خوابی، مسائل اعصاب و روان است. به خصوص کسانی که اضطراب دارند و معمولا در شروع و تداوم خواب دچار مشکل می شوند. کسانی که دچار افسردگی می شوند یکی از اولین علائم شان بیدارشدن زودتر از موعد است. ما اگر بخواهیم بی خوابی ناشی از این عوامل را درمان کنیم، حتما باید علت اولیه درمان شود.

یعنی اول ارجاع شان می دهید به متخصص؟

بله. اول روانپزشک باید درمان شان کند. اگر ساده باشد حتی پزشک عمومی هم اجازه درمان دارد اما اگر پیشرفته باشد، باید تحت نظر متخصص روان پزشکی قرار بگیرند چون درمان های مفصل و طولانی دارد. بیماری های دیگر اعصاب و روان مانند اسکیزوفرنی یا بیماری های دیگر هم می توانند روی خواب فرد تاثیر بگذارند. یکی دیگر از عوامل مهم که روی خواب تاثیر دارد داروهای اعصاب و روان است. مخصوصا اگر قبل از خواب مصرف شود، می تواند تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر کیفیت خواب افراد داشته باشد.

مثل چه داروهایی؟

مثل داروهای ضدافسردگی یا ضداضطراب که می توانند خواب آور باشند و روی مراحل خواب تاثیر بگذارند؛ مثلا بعضی از داروهای خواب آور خواب عمیق را کم می کنند.

به اختلالات روانی مثل افسردگی و اضطراب اشاره کردید که در خواب مشکل ایجاد می کنند. درباره اختلالاتی مثل اختلال دوقطبی یا اختلال استرس پس از سانحه چطور؟

این ها هم یکی از علائم مهم شان در طی خواب است. مثلادر اختلال استرس پس از سانحه ممکن است فرد طی خواب بیدار شود یا یکی از علائم اختلال دوقطبی این است که فرد گاهی اصلا احساس نیاز به خواب نمی کند، به راحتی ساعت ها بیدار می ماند و خواب کمی دارد. خصوصا در حملات مانیا و یکی از علائمی است که در تشخیص کمک می کند.

سوءمصرف مواد چطور؟

این هم تاثیرگذار است و اثر مستقیم دارد. حتی می تواند برخی مشکلات تنفسی حین خواب را ایجاد یا تشدید کند. مواد محرک که حتما روی مدت و کیفیت خواب تاثیر منفی دارد. مخصوصا اگر قبل از خواب مصرف شوند.

قطع ناگهانی دارو هم می تواند باعث اختلال خواب شود؟

بله. نه تنها می تواند باعث اختلال خواب شود بلکه می تواند باعث اختلالات خطرناک تر هم بشود. کسانی که داروهای خواب آور با دوز بالا از دسته بنزودیازپین ها می خورند، اگر دارو را قطع کنند و زمینه تشنج هم داشته باشند، می توانند باعث شعله ور شدن تشنج هم بشوند. چون بعضی از این داروها در این زمینه هم اثر دارند.

چطور می توان متوجه شد که خواب مختل شده است؟

برای این که بفهمیم خواب مختل شده است دو علامت مهم وجود دارد که خود فرد متوجه می شود. مشکل اصلی اختلالات خواب این است که فرد چون خواب است، علائم آن را متوجه نمی شود. یکی از علائم در بیداری، خستگی طی روز است و دیگری بی خوابی شب، که فرد خوابش نمی برد یا طی خواب مکرر بیدار می شود. این ها را خود فرد متوجه می شود و می تواند به دنبال درمان اش باشد. اما خیلی از علائم را خود فرد متوجه نمی شود؛ مثلا خروپف که علامت مهمی از تنگی راه تنفسی در خواب است که می تواند عوارض خطرناکی هم داشته باشد.

پس خروپف یک عارضه عادی نیست؟

نه. خروپف علامت تنگ شدن راه تنفسی است که می تواند علامت یک بیماری خطرناک به نام «وقفه تنفسی حین خواب» باشد که اگر جدی باشد، می تواند به سمت سکته مغزی و قلبی برود. این ها را خود فرد متوجه نمی شود. حتی اگر بیدار شود، خروپف قطع می شود. بنابراین اطرافیان هستند که متوجه می شوند یا کسی که در خواب ناله می کند، فریاد می زند، حرکات غیرعادی انجام می دهد، راه می رود، تشنج می کند، معمولا این افراد خودشان متوجه نمی شوند و اطرافیان باید به فرد کمک کنند که به این موضوع توجه کند و به سراغ درمان آن برود.

اختلالات خواب در کودکان نیز مانند بزرگسالان است؟

این مسئله در مورد کودکان حساسیت بیشتر دارد. بنابراین باید جدی تر گرفته شود. درباره کودکان این مشکل وجود دارد که عوارض اختلال خواب، نه تنها مربوط به مسائل جسمی می شود بلکه می تواند بر رشد عقلی آنان نیز تاثیر بگذارد. علائم آن در بچه ها در طی روز مشاهده می شود.

نکته مهم این است که بیماری ها و اختلالات خواب می توانند علائمی شبیه به اختلا نقص توجه را در کودکان ایجاد کنند. مثلا کودکی که به علت ابتلا به مشکلاتی مثل وقفه تنفسی حین خواب، خواب مختلی دارد، ممکن است در طی روز علائمی هم چون بی قراری را نشان دهد، برعکس بزرگسالان که دچار خواب آلودگی می شوند. مثلا کودکی که چاق است و مادرش می گوید که شب ها خروپف می کند، وقتی علت شبانه (علل زمینه ای که در او دیدیم)، برطرف شود، بی قراری نیز برطرف می شود.

خواب خوب چگونه خوابی است؟

باید به خواب به عنوان نیازی ضروری توجه جدی شود. خواب یک ضرورت است و توجه نکردن به خواب به اندازه و باکیفیت می تواند روی بیداری فرد تاثیر بگذارد. بنابراین ما به خواب خوب نیاز داریم تا بیداری خوبی داشته باشیم. خواب خوبی یعنی میزان و کیفیت آن کافی باشد که حدودا میزان خواب مناسب برای بالغین بین هفت ساعت و نیم تا هشت ساعت و نیم است.
یکی از نکاتی که در کیفیت خواب تاثیر دارد، خوابیدن در ساعت مناسب است.

دیده شده که بهترین خواب در شب اتفاق می افتد. کسانی که به دلایلی خواب شب را از دست می دهند، مثل شب کاران، کیفیت و کمیت خواب شان دچار اختلا می شود. پس باید به خواب اهمیت داد و در زمان مناسب خوابید. شرایط خواب باکیفیت را مهیا کرد، به اندازه بخوابیم و اگر خواب مان مختل شد، دنبال درمان آن برویم.