قربون حرف‌زدنت برم، مامی!

برترین ها: كودكان در چه سني بايد بابا و مامان بگويند، كي بايد اسم اشيا را ياد بگيرند و كي مي‌توانند جمله بسازند؟ پرسش‌هايي از اين دست ذهن اغلب پدر و مادرها را به خود مشغول كرده به خصوص پدر و مادرهايي كه كوچولوي‌شان در آستانه ۲ سالگي است اما هنوز خيال حرف زدن ندارد. دكتر ابوالفضل صالحي، متخصص اختلالات گفتار و صدا و دکترای گفتار درمانی در اين گزارش ضمن تشريح فرآيند تكلم كودكان به اين پرسش‌ها پاسخ مي‌دهد. ضمن اين‌كه راه‌كارهايي را كه براي تقويت توان كلامي بچه‌ها به كار مي‌آيد براي همه پدر و مادرهاي جوان تشريح مي‌كند.



صحبت كردن يك مهارت است كه براي دستيابي به آن مجموعه‌اي از فرآيندهاي پيچيده ‌نياز است؛ فرآيندهايي كه در كنار هم قرار گرفتن آن‌ها منجر به توليد صدا، بيان واژه، كلمه و در نهايت گفتار مي‌شود. درست مثل نوازنده‌اي كه براي نواختن سازش به تركيب مهارت‌هاي پيچيده‌اي از كنترل انگشتان دست گرفته تا هماهنگ كردن ذهن و گوش نياز دارد. در حقيقت فرآيندها يا پيش‌نيازهايي كه كودك براي بيان كلمات يا اداي واژه‌ها نياز دارد عبارتند از شناخت، ادراك حسي، تكامل حسي و... كه تكميل هركدام از اين مراحل منجر به ايجاد مهارت حرف زدن در كودك مي‌شود. يكسان نبودن سرعت تكميل هركدام از اين فرآيندها در كودكان مختلف باعث مي‌شود زمان صحبت كردن در آن‌ها متفاوت و در بازه زماني 9 تا 16 ماهگي قرار بگيرد.



كودكان از ۳ يا ۴ ماهگي شروع به توليد يك سري صداهاي بي‌معنا مي‌كنند، حتي سروصداهايي در قالب بازي با حركات لب كه در حقيقت به آن‌ها صدا گفته مي‌شود نه فقط آوا. در ۵ يا ۶ ماهگي نوزاد به مرحله‌اي از توليد صداها مي‌رسد كه به اصطلاح به آن «ببلينگ» گفته مي‌شود. در اين مرحله بچه‌ها حروفي مثل ب،پ و د را بدون اين‌كه بشناسند با تاكيد و پشت سر هم تكرار مي‌كنند(بب،پپ، دد). اين روند به مرور تا حدود ۹ ماهگي تكامل پيدا مي‌كند. اولين آواهاي معنادار بچه‌ها از حدود ۹ ماهگي شكل مي‌گيرد. بچه‌ها در اين سن مي‌توانند خطاب به يك مخاطب خاص صدايي را توليد كنند يا حتي با نگاه كردن به ديگران با توليد صداهايي كه خاص خودشان است خواسته‌شان را هرچند دست و پا شكسته بيان كنند.



پدر و مادرها بايد بدانند بعد از 9 ماهگي بايد منتظر شنيدن صداهاي معنادار از كودكان‌شان باشند. بچه‌ها از اين سن اين توانايي را دارند كه نسبت به يك محرك خارجي با پاسخ صوتي واكنش نشان بدهند. درك اين توانايي بسيار ساده و در عين حال مهم است. دقت كنيد كه بچه‌ها در 5 يا 6 ماهگي هم توان توليد صدا را دارند اما اين صداها نسبت به محرك بيروني نيست و صرفا يك پيش‌نياز صوتي است كه حتي به آن‌ها آوا هم گفته نمي‌شود اما از 9 ماهگي به بعد است كه كودكان شروع به توليد صداهاي معنادار مي‌كنند. بنابراين تشخيص اين‌كه كودك از 9 ماهگي توان توليد صداهاي معنادار يا آواها را دارد يا اين‌كه همچنان به بيان صداهايي بي‌مفهوم اصرار دارد به عهده والدين است. لازم به ذكر است كه هرگونه تاخير در اين فرآيند نشان‌دهنده تكامل نيافتن فرآيند رشدي است كه پيش از اين به آن اشاره شد.



به دليل توجه انتخابي كودك و فرآيند اكتسابي زبان‌آموزي است كه معمولا كودكاني كه والدين زمان بيشتري براي صحبت با آن‌ها صرف مي‌كنند زودتر شروع به حرف زدن مي‌كنند. حرف زدن با كودكان و كتاب خواندن براي آن‌ها از دوران نوزادي حتي اگر هيچ واكنشي را درپي نداشته باشد براي آن‌ها حكم محرك‌هايي را دارد كه توان كلامي‌شان را بالا مي‌برد. به خصوص اين‌كه تحقيقات زبان‌شناسان و روان‌شناسان كودك نشان داده كودك حتي از دوران جنيني صداي مادر را مي‌شنود. بنابراين پدر و مادرها بايد براي صحبت كردن با كودك‌شان و حتي كتاب‌خواندن براي او از دوران جنيني برنامه‌ريزي كنند. يادتان باشد كودكان قبل از حرف زدن با دانش حركات آشنا مي‌شوند. بنابراين صحبت كردن براي آن‌ها به صورت آهنگين و همراه با حركات دست يك روش پيشنهادي بسيار كارآمد است.



بچه‌ها در دوران نوزادي محرك‌هاي حسي را كسب مي‌كنند يعني به صورت گزينشي از بين محرك‌هاي محيطي چيزهايي را كه دوست دارند انتخاب مي‌كنند. بنابراين با در نظر گرفتن اين نكته كه كودك اطلاعات خوشايند را از محيط كسب مي‌كند به طور طبيعي هرچه محيط ارتباطي او غني‌تر باشد توان گرفتن اطلاعات در او قوي‌تر مي‌شود. به همين دليل است كه به طور طبيعي سير رشد حركتي و كلامي كودكي كه در خانه تنها و بدون هم‌بازي است و از قضا مادر و پدر كم حرفي هم دارد به تاخير مي‌افتد. در حقيقت كودكان همان‌قدر كه به غذا و آب و شيرمادر احتياج دارند براي رشد اطلاعاتي هم به داده‌ها و ورودهاي حسي نياز دارند. اين داده‌هاي حسي در حقيقت روند تكامل مغز را فراهم مي‌كنند. بنابراين اگر محيط از لحاظ رنگ غني‌تر باشد به دليل تحريكات بينايي كودك به مراتب شانس بيشتري براي دريافت اطلاعات پيدا مي‌كند. همين اتفاق در مورد تحريكات صوتي هم رخ مي‌دهد زماني كه محيط از نظر صوتي غني‌تر باشد، يعني تعامل گفتاري مادر و كودك و حتي پدر و كودك بيشتر باشد كودك شانس بيشتري براي كسب اطلاعات شنيداري و در نتيجه قدرت تكلم دارد. به طور كلي هرچه محيط اطلاعاتي غني‌تر باشد شانس اين‌كه كودك از نظر توان كلامي بالاتر باشد به مراتب بيشتر است.



تحريكات مثبت و خوشايند بينايي، شنيداري و لمسي از نوازش تا صداي خوشايند و قرار دادن كودك در معرض تصاوير زيبا هركدام به نوعي در بالا بردن توان كلامي و بيان بهتر كودك موثرند. مثلا اتاق خواب كودك بايد رنگي باشد پر از رنگ‌هاي شاد و روشن مثل صورتي، نارنجي، زرد و... همه اينها سيگنال مي‌دهد تا كورتكس‌هاي مربوطه تحريك شوند و كودك زودتر به بيان واژه‌ها و كلمات روي بياورد. به طور كلي قرار دادن كودك در چنين محيطي آن هم به صورت مستمر، منجر به ايجاد تحريكات خوشايند در او مي‌شود و به روند رشد ذهني و كلامي او سرعت مي‌بخشد. آن هم به اين دليل كه سير رشد رواني و حركتي كودك با هم آميخته است. به اين معنا كه رشد حسي حركتي و رشد كلامي هر دو فرايندهاي رشدي هستند كه در تكميل هم عمل مي‌كنند.



12 تا 15 ماهگي سني است كه بچه‌ها در آن بايد بتوانند به جز واژه‌هايي مثل دد و ماما حداقل يك يا 2 كلمه را بيان كنند و از سوي ديگر مخاطب قرار بگيرند. البته دقت كنيد كه بچه‌ها در اين سن بايد متوجه صحبت اطرافيان هم باشند. اين سن مرحله درك دستورهاي يك كلمه‌اي مثل «عروسكت را به من بده» يا «دستت را به من بده» نيز هست. در حقيقت در اين سن كودك شما بايد ياد بگيرد كه هر چيزي اسمي دارد و مي‌تواند براي ارتباط برقرار كردن با ديگران از همين اسم‌ها استفاده كند. در اين شرايط استفاده از كتاب‌هاي تصويري بسيار مفيد است.



از ۱۸ ماهگي تا ۲ سالگي بچه‌ها با لغات و البته بيان جمله‌هاي ساده ۲ يا ۳ كلمه‌اي سرو كار دارند. در اين سن بچه‌ها توان كنار هم گذاشتن جمله‌ها را دارند و مي‌توانند با كنار هم گذاشتن كلمات خواسته خودشان را بيان كنند البته از افراد غريبه كه آشنايي با كودك ندارند نبايد انتظار داشت همه حرف‌هاي او را متوجه شوند. در اين شرايط يك راه كمك به اداي جمله در كودكان اين است كه وقتي كوچولوي شما يك لغت را بيان كرد شما با اضافه كردن يك كلمه ديگر او را براي بيان جمله‌هاي ساده ۲ يا ۳ كلمه‌اي تشويق كنيد .



در جريان تكلم كودكان نكته قابل اهميت روند رشد آن‌هاست نه اين‌كه در چه سني صداسازي يا صحبت مي‌كنند. اين كه كودك از زمان تولد به محرك‌ها پاسخ مي‌دهد، هوشيار است، نگاهش به يك نقطه ثابت مي‌ماند، توان توجه و تمركز دارد و.... بسيار پر اهميت‌تر از زماني است كه به حرف مي‌آيد چرا كه تكميل اين توانايي‌هاست كه به تدريج و در حدود 9 ماهگي منجر به توليد اولين صداهاي معنادار كودكان مي‌شود. به طور كلي مهم‌ترين مهارت كلامي كه تا قبل از 12 ماهگي بچه‌ها بايد از پس آن بر بيايند استفاده از صدا براي برقراري ارتباط با محيط اطراف است. يادتان باشد كودكان در محدوده سني 9 تا 12 ماهگي بايد به صدا عكس‌العمل نشان بدهند بنابراين اگر كودك شما با توجه و به دقت به محيط اطرافش نگاه مي‌كند ولي نسبت به صدا واكنش نشان نمي‌دهد بايد از نظر مشكلات شنوايي بررسي شود.



عوامل متعددي مي‌توانند زمينه‌ساز ايجاد اشكال در توان كلامي و صحبت كردن كودك شوند. به طور كلي تاخير در صحبت كردن كودكي كه از همه نظر سالم است و رشد طبيعي دارد ممكن است به دليل مشكلاتي در دهان مثل اختلالات زبان يا كام باشد. البته در برخي كودكاني كه دچار اختلال گفتاري هستند، احتمال وجود مشكلاتي در اعصاب حركتي هم وجود دارد. مثلا اين‌كه كودك در استفاده از لب‌ها، زبان و فك براي صحبت كردن دچار مشكل است. در اين بچه‌ها ممكن است اختلال گفتاري به تنهايي يا همراه با ساير اختلالات مثل اشكال در تغذيه باشد. مشكلات شنوايي هم يكي از دلايلي هستند كه به طور شايع باعث اختلال تكلم مي‌شوند. به طور كلي اگر كودكي بعد از ۱۶ ماهگي هنوز برونداد كلامي ندارد بايد حتما توسط متخصص گفتار درماني مورد معاينه باليني قرار بگيرد تا علت تاخير و روند درمان آن شناسايي شود. اما نكته قابل اهميت اين‌كه علت تاخير كلامي هركدام از اين موارد كه باشد با تشخيص به موقع و انتخاب شيوه درماني مناسب قابل جبران است.