نیم ببر، نیم شیر

مجله همشهری سرنخ - خاطره علی نسب: چشمانش نافذ، نگاه جدی و مغرور و یال زرد دور صورت، هر کسی را به یاد سلطان جنگل می اندازد. خط و خال مشکی رنگی که روی بدنش دارد، شیوه ارتباطش با موجودات دیگر و صدای غرشش، شبیه به ببرهاست، این درنده زیبا یک «تایگون» است؛ محصول جفت گیری ببر نر (tiger) با شیر ماده (lion). در حال حاضر سه تایگون در باغ وحشن «وکیل آباد» مشهد نگهداری می شوند. در این مطلب سری می زنیم به تایگون های ایرانی تا بیشتر با این گربه سان های دورگه آشنا شویم.

بیشتر کسانی که برای نخستین بار یک تایگون را از نزدیک می بینند، از تعجب خشک شان می زند، این حیوان چیست؟ یک شیر یا یک ببر؟ عده زیادی از آن ها، وقتی می شنوند که این حیوان در طبیعت وجود نداشته و تنها با دخالت انسان پا به این جهان گذاشته است، احساس می کنند از تعجب شاخ روی سرشان سبز شده است.

برای این که بیشتر با این موجودات آشنا شویم و بدانیم کارشناسان ایرانی چگونه و با چه راهکارهایی توانسته اند این گربه سان های زیرک و باهوش را در ایران متولد کنند به سراغ «محسن طیرانی» می رویم؛ کسی که سال ها پیش تصمیم گرفت روی تایگون ها و لایگرها تحقیق کند و قدمی برای تولد اولین تایگون و لایگر ایرانی بردارد.

لایگرها و تایگون ها

طیرانی در کنار قفس یکی از تایگون ها می ایستد و در حالی که مشغول بررسی موقعیت جسمی این تایگون نر است می گوید بازی با تایگون ها بسیار خطرناک است و هر کسی توانایی همبازی شدن با آن ها را ندارد: «من تا زمانی که آن ها کوچک بودند همبازی شان بودم بعد از این که به بلوغ رسیدند قدرت بسیار زیادی پیدا کردند و این موضوع باعث شد که من به جز مواردی خاص وارد قفس آن ها نشوم.»

او توضیحات جالبی درباره این موجودات می دهد و می گوید که تایگون ها و لایگرها زیر شاخه گربه سان ها هستند و حاصل جفت گیری ببر و شیر: «در طبیعت، ببرهای نر به صورت ذاتی با ببرهای ماده جفت گیری می کنند و شیرهای نر با شیرهای ماده. در طبیعت هیچ گاه ببر با شیر جفت گیری نمی کند اما در اسارت این اتفاق می افتد البته این جفت گیری با دخالت و تلاش انسان شکل می گیرد. هرگاه ببر نر با شیر ماده جفت گیری کند توله ای قدرتمند به نام تایگون به دنیا خواهدآمد و هرگاه شیر نر با ببر ماده جفت گیر کند توله ای عظیم الجثه به نام لایگر به خانواده آن ها اضافه خواهدشد. تایگون ها و لایگرها موجودات بسیار جالبی هستند که هم شاخصه هایی از سلطان جنگل را دارند و هم شبیه یک ببر رفتار می کنند، جانورشناسان، تایگون ها و لایگرها را عجیب ترین گربه سان های دنیا می دانند.»

خارق العاده تر از شیر و ببر

اینکه چگونه این حیوان های زیبا به دست انسان متولد شده اند داستان طولانی دارد. محققان بعد از مدتی تحقیق و تجربه متوجه شدند که ببرها و شیرها می توانند در اسارت با هم جفت گیری کنند: «تلفیق ژن ببر و شیر با هم، ایده ای بود که مدت ها بود ذهن دانشمندان را به خودش مشغول کرده بود. آن ها سال ها روی این موضوع تحقیق کردند و متوجه شدند با یک دخالت کوچک در ژنتیک این دو حیوان، می توانند موجود نیرومند دیگری را متولد کنند که حیرت انگیز باشد.»

او ادامه می دهد: «آن ها به دو روش سعی در تولد موجودی برتر از ببر و شیر داشتند، یکی از این روش ها، لقاح مصنوعی بود که در آزمایشگاه صورت می گرفت و دومین راه هم قفس کردن ببرها با شیرها در فصل جفت گیری بود اما آن ها پیش از این که این دو روش را اجرا کنند باید مراحل دیگری را طی می کردند، اولین و مهم ترین قدم این محققان، انتخاب یک ببر و شیر بالغ برای جفت گیری بود.»

اصیل ها جایی ندارند

دانشمندان و دامپزشکان در اولین قدم با بررسی تاریخچه و شناسنامه حیوان ها و انجام آزمایش های مختلف، سلامت و اصالت واقعی حیوان را تایید و ثبت می کنند. این آزمایش ها به محققان کمک می کند تا آن ها بهترین گزینه ها را برای جفت گیری انتخاب کنند. البته اشتباه نکنید، اصیل ترین ببرها و ششیرها در لیستی که محققان برای مادر و پدرهای انتخاب تایگون و لایگر در نظر می گیرند جایی ندارند.

اصیل ترین حیوانات کنار گذاشته می شوند و مادر و پدر تایگون ها و لایگرها از میان ببرها و شیرهایی که زن اصیلی ندارند انتخاب می شوند. طیرانی تاکید می کند که کارشناسان هیچ گاه و تحت هیچ شرایطی، نژادهای خوب و اصیل حیوانات را به خطر نمی اندازند: «دخالت انسان در این مورد نباید لطمه ای به نسل حیوانات اصیل بزند، به همین خاطر تایگون ها و لایگرها از مادر و پدرهایی سالم و قدرتمند اما نه اصیل متولد می شوند.»

در روش اول، محققان پس از انتخاب جفت در محیطی آزمایشگاهی، دست به لقاح مصنوعی می زنند. در این روش، ماده ها به صورت آزمایشگاهی باردار می شوند. این روش، راحت ترین راه برای ساختن یک ژن جدید از دو ژن قوی در گربه سانان است اما طرفدار زیادی ندارد. بیشتر کارشناسان ترجیح می دهند از روش دوم برای رسیدن به هدف شان استفاده کنند.

در این روش، بعد از انتخاب جفت، کارشناسان باید زمان جفت گیری ماده ها و نرها رادر نظر گرفته و چند روزی جفت را با یکدیگر هم قفس کنند: «فصل جفتگیری این حیوانات در اسارت، با فصل جفت گیری آن ها در طبیعت تفاوت دارد به همین خاطر متخصصان باید زمان جفت گیری هر دو حیوان را در نظر بگیرند و برای مدتی محل نگهداری آن ها را به هم نزدیک کنند تا ببر و شیر با یکدیگر آشنا شوند و به حضور هم عادت کنند.

در همین موقعیت است که می توان فهمید که آیا شیر و ببر تمایلی به تولید مثل با یکدیگر دارند یا همدیگر را رد می کنند، رفتارهای پرخاشگرانه و حمله به حریم و قفس یکدیگر می تواند نشانه های ارتباط نگرفتن حیوانات از هم باشد. اگر حیوان ها در این مدت از خود رفتارهای خشنی نشان دهند احتمال تولید مثل آن ها در حد صفر یا خیلی کم است، اما به محض این که نر و ماده رفتارهایی از خود نشان دهند که تمایل شان برای جفت گیری را ثابت کند کارشناسان وارد مرحله بعدی می شوند و یکی از آن ها را به قفس دیگری منتقل می کنند.»

گاهی ببرها و شیرها در این مرحله با هم درگیر و اجازه حضور دیگری را در حریم شخصی خود نمی دهند اما اگر این جفت گیری به نتیجه برسد چند ماه دیگر توله های تایگون و لایگر متولد خواهندشد.

سه قلاده تایگون در ایران

طیرانی هشت سال زحمت کشید تا اولین تایگون های ایرانی از یک ببر و شیر متولد شوند اما موفق نشد. «مدیریت باغ وحش به من پیشنهاد داد تا برای تولد تایگون و لایگر در این باغ وحش تلاش کنم، از این پیشنهاد ذوق زده شدم و تصمیم گرفتم از علم و تجربه ام درباره این نوع تکثیر خاص استفاده کنم. ما هشت سال تمام سعی مان را کردیم ولی به نتیجه نرسیدیم تا این که در هشتمین سال، یکی از ببرهای نر با یکی از شیرهای ماده جفت گیری کرد و دو توله تایگون متولد شدند.»

دوقلاده توله تایگون نر و ماده حاصل این جفت گیری در سال 86 بود. احتمال می رفته این موجودات مشکلات ژنتیکی داشته باشند به همین خاطر مسئولان تصمیم گرفتند که از تایگون ها برای مدتی در موقعیتی خاص که شبیه قرنطینه است نگهداری کنند.

زمانی که این سه قلاده تایگون از لحاظ جسمی و ارتباطی قوی تر شدند طیرانی آن ها را برای بازدید عمومی به فضای بیرون از قرنطینه منتقل کرد: «در سال 87، قلاده تایگون ماده دیگر نیز متولد شد و من به خاطر سال ها تلاش در این حیطه و تکثیر موفق این حیوان از سازمان محیط زیست لوح تقدیر دریافت کردم، مدت ها بعد دخالت انسان ها برای جفت گیری ببر و شیر با یکدیگر ممنوع اعلام شد و این در صورتی بود که در همه جای دنیا کارشناسان و محققان هنوز سعی در تکثیر تایگون و لایگر داشتند.»

آقای طیرانی از شباهت ها و تفاوت های تایگون ها به ببرها و شیرها می گوید

تایگون ها چه شکلی هستند

اگر با دقت به تایگون ها نگاه کنید متوجه خواهید شد که پشت گوش های تایگون ها سفید رنگ است و بدن شان رنگی شبیه شیر و ببر دارد. در بیشتر اوقات در روی صورت آن ها لکه های سیاه رنگی دیده می شود که آن ها بیشتر شبیه به پدرشان می کند. صدای غرش شان بی شباهت به صدای غرش شیرها نیست اما به صدای غرش ببرها نزدیک تر است.

تایگون ها از لحاظ جثه از شیرها درشت تر هستند: «گاهی هم تفاوت هایی در واکنش های آن ها به وجود می آید برای مثال ببر علاقه خاصی به زندگی در کنار آب دارد در صورتی که شیر به هیچ وجه مایل به زندگی در نزدیکی آب نیست و به هیچ وجه از خودش علاقه ای برای بازی با آب نشان نمی دهد ولی این سه تایگون به شدت عاشق آب بازی هستند.»

شیر و ببر به طور متوسط در طبیعت 17 سال و در اسارت حدود 25 سال عمر می کنند اما تایگون ها به خاطر قوی تر بودن از ببر و شیر، اصولا بیشتر از مادر و پدر خود عمر می کنند: «تایگون ها به خاطر اختلال های ژنتیکی نمی توانند شیبه والدین شان و دیگر گربه سان ها از سه سالگی بالغ شوند و معمولا در شش سالگی به بلوغ می رسند. همچنین آن ها به دلیل مشکلات ژنتیکی توانایی باروری ندارند و احتمال این که بتوانند توله ای داشته باشند خیلی کم است.»

تایگون ها در ردیف حیوانات دورگه یا هیبرید قرار می گیرند به همین خاطر احتمال می رود که از آن ها رفتارهای غیرعادی دیده شود ولی طیرانی تاکید می کند تاکنون شاهد رفتارهای غیرطبیعی و آسیب رسانی که نتیجه اختلالات ژنتیکی این سه قلاده تایگون باشد نبوده است: «تایگون ها و لایگرها چه از طریق لقاح مصنوعی متولد شوند و چه از روش لقاح طبیعی به دنیا بیایند امکان تکثیر و تولید مثل با یکدیگر را نخواهندداشت. احتمال این که توله ای از یک جفت تایگون متولد شود بسیار کم است، به همین خاطر هرگز تایگون ها و لایگر ها نسل ادامه داری نمی توانند داشته باشند. در مواردی خاص و نادر ماده تایگون ها و لایگرها می توانند از حیوان نر دیگری چون شیر و ببر باردار شوند.»

در حال حاضر تکثیر تایگون ها و لایگرها در ایران ممنوع است و این سه قلاده تایگون زیبا تنها موجودات دورگه ای هستند که در ایران نگهداری می شوند.