داستان شکل‌گیری و تأسیس کارخانه ایران خودرو

سایت یک پزشک: سال ۱۳۳۹ را باید سرآغاز صنعت تولید اتومبیل در ایران دانست که با مونتاژ آن شروع گردید. در این سال شرکتی با نام سایکا(SAIKA) در جاده آبعلی تأسیس و تحت لیسانس شرکت یا کمپانی فیات، به مونتاژ اتومبیلهای فیات ۱۱۰۰ اقدام نمود.


دومین کارخانه مونتاژ اتومبیل مربوط به اتومبیلهای آریا و شاهین بود که کارخانه رامبلر وابسته به کارخانجات جنرال موتورز آمریکا در جاده مخصوص کرج تأسیس، و اقدام به تولید، یا همان مونتاژ این دو اتومبیل کرد و در سال ۱۳۴۶ اقدام به فروش گسترده آن به همراه تبلیغات در جراید و تلویزیون و سینما نمود.

این دو نوع اتومبیل که دارای شش سیلندر بودند بسیار مورد استقبال مردم قرار گرفتند و دلیل این استقبال هم نخست، تبلیغات شبانه‌روزی و سپس داشتن بعضی مزایا نسبت به دیگر اتومبیل‌ها بود. از جمله، داشتن فرمان تلسکوپی و هیدرولیک، که هنگام تصادف به راننده آسیبی نمی‌رسانید، و همچنین نصب فلاشر راهنما بود که همزمان در چهار طرف اتومبیل روشن و خاموش می‌شد. از دیگر مزایای این اتومبیل‌ها داشتن ترمز دوبال بود که خطر بریدن ترمز در آنها را از بین می‌برد.

اولین اتومبیل ساخت ایران

در سال ۱۳۴۴ مقدمات یک کارخانه ساخت اتومبیل سواری در ایران پی‌ریزی و کارخانه‌ای مجهز در جاده مخصوص کرج ساخته شد و با امتیاز شرکتی انگلیسی به نام «روتس» که بعدها به کرایسلر مبدل گردید، در تاریخ ۲۳ اردیبهشت سال ۴۶ اولین اتومبیل‌های سواری به تولید انبوه رسید که به نام پیکان نامگذاری گردید.

البته این محصول ابتدا در دو مدل، دولوکس و کارلوکس تولید و به بازار عرضه شد و در اواخر همان سال یعنی سال ۴۶ تاکسی‌های تهران، تبدیل به پیکان شدند و به موازات آن، وانت پیکان هم به آنها اضافه گردید. همزمان با این تولیدها، تعمیرگاه‌های مجاز نیز یکی یکی در تهران و شهرستانها تأسیس و شروع به کار نمودند، و اینگونه بود که به خاطر وجود این تعمیرگاه‌ها و همچنین لوازم یدکی و قیمت ارزان پیکان که چیزی حدود ۱۲ هزار تومان بود، به یکباره در عرض چند سال خیابان‌های شهرهای سراسر ایران مملو از این اتومبیل گردید.

در سال ۴۷ در یک تیزر تبلیغاتی که در تلویزیون و سینما پخش می‌شد، برای این اتومبیل جشن تولد گرفته و در حالی که چند دختر و پسر جوان با هم به دور آن چرخیده و می رقصیدند، شمع کیک بزرگی را خاموش می‌کردند. این فیلم در آن زمان مورد انتقاد چند تن از اساتید دانشگاه و نمایندگان مجلس قرارگرفته و از پخش آن پس از یک هفته جلوگیری به عمل آمد.

در سالهای ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ تولید پیکان به شش مدل رسید که عبارت بودند از: پیکان دولوکس، پیکان‌کار، پیکان وانت، پیکان جوانان دوکاربوراتوره، پیکان تاکسی و بالاخره پیکان اتوماتیک.

در طول ۳۸ سال، کارخانه پیکان به کارخانجات بزرگ ایران ناسیونال تبدیل گردیده و در جوار کارخانه شهرکی مسکونی نیز برای کارگران ساخته شد و به پیکان شهر معروف گردید. پیکان شهر از اولین شهرک‌های مسکونی در جاده کرج محسوب می شود، و بالاخره در سال ۱۳۸۴ این کارخانه آخرین تولید از ماشینهای سواری خود را به موزه فرستاد و تولید خود را متوقف نمود و تنها تولید وانت پیکان گویا برای ۹ سال دیگر ادامه پیدا کرد.

داستان شکل گیری و تأسیس کارخانه ایران خودرو (ایران ناسیونال و آغاز و پایان اتومبیل پیکان)

داستان از آنجا شروع شد که مرحوم حاج علی اکبر خیامی مقداری از زمین‌های کشاورزی خود را در مشهد فروخت و گاراژی در فلکه برق برای پسرش احمد و محمود خرید و تعدادی از خودروهیا بنز ۱۸۰ و ۱۹۰ را با تعمیر و تغییراتی مختصر به صورت قسطی در اختیار رانندگان تاکسی مشهد قرار می‌داد.

در آن هنگام، هیچک س فکر نمی‌کرد روزی این دو برادر صاحب بزرگ‌ترین کارخانه تولید انواع اتومبیل کوچک و بزرگ، یعنی ایران ناسیونال دیروز و ایران خودروی امروز در ایران و حتی خاورمیانه شوند.

کسانی که در شهر مشهد سنی از آنان گذشته و این خانواده را می‌شناسند می‌گویند: محمود خیامی در سرمای سخت مشهد با لباس کار و پوشیدن چکمه اقدام به تعمیر و تعویضی قطعات فرسوده اتومبیلها می کرد و پس از تعمیر به شستشو و نظافت آنها می‌پرداخت و احمد برادر بزرگتر کارهای دفتر و حسابرسی را انجام می داد و حاج علی اکبر نیز صندوقدار گاراژ بود.

آنها چند سالی را بدین منوال به کار ادامه دادند تا این که احمد خیامی به تهران آمد و در خیابان چراغ برق یک مغازه کوچک زیرپله را اجاره نمود و لوازم یدکی را خودش به طور مستقیم به مشهد می‌فرستاد که برای تعمیر اتومبیل‌ها و فروش مورد استفاده قرار می‌گرفت.

پس از چند سال با توسعه کارشان، در همان خیابان چراغ برق مغازه بزرگ لوازم یدکی اتومبیل‌های بنز را دائر نموده و با حفظ گاراژ در مشهد همگی به تهران آمده و به کسب و کار مشغول شدند. پس از مدتی محمود که اندیشه‌های بزرگی در سر داشت، با توجه به شم اقتصادی‌اش قطعه زمین بزرگی را در جاده کرج برای کارخانه اتاق‌سازی اتوبوس خریداری نمود و در تاریخ مهرماه ۱۳۴۲ با هدف مونتاژ اتوبوس و مینی بوس، شرکت ایران ناسیونال را با ایجاد دفتری در خیابان اکباتان با سرمایه‌ای حدود ده میلیون تومان با شراکت حاج علی اکبر خیامی، احمد خیامی، محمود خیامی، مرضیه خیامی و زهرا سیدی تأسیس نمود.


با تولید اتاق اتوبوس و مونتاژ موتور و شاسی و دیفرانسیل و گیربکس بر روی اتاق‌ها، اتوبوس‌های بنز ۳۲۱ آلمانی در کارخانه آنها ساخته شد، و سپس با رایزنی‌های احمد خیامی با اداره‌ها و سازمانها و همچنین بعضی از کارخانه‌های بزرگ، ابتدا تعدادی از این اتوبوس‌ها به عنوان سرویس کارکنان به نیروی هوایی و سپس به شرکت‌های مسافربری لوان تور، تی پی تی و کارخانجات واقع در جاده کرج فروخته شد و چون اکثر راننده ها از آن اظهار رضایت داشتند بازار آنها رونق بیشتری گرفت.

پس از چندی، تولید محدود اتوبوس، خیامی‌ها را راضی نکرد و آنها را به فکر تولید اتومبیلی کوچک انداخت که ضمن دارا بودن استحکام، دارای قیمتی ارزان نیز باشد و همه اقشار جامعه در سراسر ایران بتوانند با هر درآمدی که دارند از آن استفاده کنند. از این رو به ارتباط با کارخانه‌های خودروسازی در سراسر دنیا پرداخته و پس از مذاکرات فراوان با کشورهای آلمان، فرانسه، ایتالیا و انگلیسی، بالاخره با شرکت تالبوت انگلستان که در آن زمان اتومبیلهای هیلمن را تولید میکرد و زیر مجموعه‌ای از شرکت کرایسلر امریکا بود به توافق رسیده و در تاریخ اول اردیبهشت ۱۳۴۶ تولید هیلمن با نام پیکان با تیراژ ۶۰ هزار دستگاه در سال با این اشعار به امید روزی که هر ایرانی یک پیکان داشته باشد آغاز گردید و در اواخر همان سال اتومبیل پیکان با قیمت ۱۲ هزار تومان به بازار آمد.


این تیراژ در سالهای بعد با تولید اتومبیل‌های پیکان تاکسی، پیکان کار (اونجری)، پیکان جوانان دو کاربراتوره، دولوکس و پیکان استیشن و وانت پیکان که به شش مدل می رسید به تیراژ ۱۲۰ هزار دستگاه در سال رسید.


یکی از اشکالاتی که پیکان در ابتدا با آن روبه رو گردید، جوش آوردن آن در شهرهای دارای آب و هوای گرم از جمله تهران بود که پس از طی مسافتی و یا ماندن در ترافیک، با آن دچار میشد و دلیل آن طراحی رادیاتور آن با آب و هوای انگلستان بود. این مشکل باهوش و ذکاوت و زیرکی مکانیک ها و قطعه‌سازان داخلی با طراحی و ساخت رادیاتورهای چهارلول که رانندگان قدیمی پیکان آن را به خوبی به خاطر دارند و جایگزینی آن با رادیاتورهای سه‌لول به سرعت برطرف گردید.

یکی دیگر از مشکلات این اتومبیل تنظیم کاربراتور آن با آب و هوای شهرهای مختلف بود. به عنوان مثال اگر این اتومبیل از تهران جهت مسافرت به شمال کشور می‌رفت کاربراتور آن دچار خلال می‌گردید و خوب کار نمی‌کرد و می‌بایست آن را دوباره تنظیم می‌کردند که با تعویض این نوع کاربراتورها که به آنها شیری می‌گفتند، با کاربراتورهای اتوماتیک این نقصی هم برطرف گردید.


یکه‌تازی ایران ناسیونال در زمینه تولید پیکان به جایی رسید که در روزهای ابتدای انقلاب اسلامی، حدود ۱۵ هزار نفر در داخل کارخانه و چندین هزار نفر نیز در بخش فروش لوازم یدکی و تعمیرگاه‌های مجاز که زیر نظر مستقیم کارخانه اداره می‌شد، به کار مشغول بودند.

یکی از نکات جالب در تأسیس کارخانه ایران ناسیونال آن بود که برادران خیامی در ابتدا برای کار در کارخانه فقط از کارگران مشهدی و شهرهای اطراف آن استفاده می‌کردند و هرچند ماه یک بار عده‌ای را به خرج کارخانه با قطار برای استخدام به تهران می‌آوردند و پس از دو ماه کار آزمایشی، کارگران خوب و ورزیده و علاقمند را از میان آنان انتخاب و استخدام می‌کردند و بقیه را باز با خرج شرکت به مشهد بازمی‌گرداندند.


بعدها با گسترش کارخانه و تولید بیشتر از دیگر شهرهای کشور از جمله تهران نیز کارگران فراوانی به استخدام شرکت درآمدند. برادران خیامی همراه با توسعه روزافزون کارخانه به خرید زمین‌های اطراف کارخانه ادامه داده و هرچند ماه مقداری از زمین‌های اطراف کارخانه به مالکیت ایران ناسیونال درمی‌آمد، و امروزه اگر به این کارخانه نگاهی دقیق بیندازید، می‌بینید که سه جاده اتوبان، مخصوصی و قدیم کرج از میان این شرکت عبور می‌کنند. همانگونه که گفته شد یکی از کارهای خیامی‌ها ساخت شهرکی در کنار کارخانه بود با نام پیکان شهر برای سکونت کارگران و کارفرمایان.


آنها معتقد بودند برای بهره وری و بازدهی کار کارگران، ساخت این آپارتمان‌ها در کنار کارخانه، وقت کارگران را در رفت و آمدشان به منازل خود که در اقصا نقاط تهران و شهرهای اطراف تهران بودند کمتر گرفته شود و کارگران زمان مسیر رفت و برگشت به خانه‌هایشان را که ساعت‌ها طول می‌کشید در منازل سازمانی جنب کارخانه، به استراحت بیشتر در کنار خانواده خود بپردازند و برای روز بعد آماده و قبراق تر به کار خود مشغول بشوند.


از دیگر کارهای این شرکت اعزام کارگران به صورت گروهی و خانوادگی در تابستانها به ترتیب نوبت به تورهای زیارتی شهرهای مشهد و کربلا و مجردها، به شهرهای شمالی بود، و گاهی خود خیامی‌ها نیز با خانواده خود به همراه آنان در یک هتل اقامت می‌نمودند.

یکی از آرزوهای خیامی‌ها تولید پیکان به دست کارگران ایرانی بود و پیوسته در این اندیشه بودند که تمام قطعات این اتومبیل در داخل ایران ساخته شود که پس از چند سال مونتاژ و واردات انبوه قطعات از خارج، بالاخره در سال ۵۱ ریخته‌گری در کارخانه راه‌اندازی گردید و ابتدا با ریختن شاتون‌ها و سپس سرسیلندر و کم کم سیلندر کامل به تولید انبوه رسید و پس از تراشکاری بر روی اتومبیل‌ها سوار گردید، و اینگونه بود که پیکان به عنوان اولین اتومبیل وطنی در ایران شناخته شد، ولی نام ملی به خود نگرفت.


از دیگر کارهای آنان تأسیس شرکت بیمه امید بود که بعدها به آسیا تغییر نام داد. تأسیس بانک صنایع و تأسیس فروشگاه‌های زنجیرهای کورش (قدس)، تأسیس کارخانه بزرگ مبل‌سازی به نام مبلیران در جاده کرج و اقدام به تأسیس کارخانه قاشق چنگال سازی در قزوین و همچنین واردات برنج امریکایی و پخش آن در سراسر کشور برای افراد کم درآمد جامعه، از دیگر کارهایی است که از سوی خیامی‌ها انجام پذیرفت که بیشتر جنبهٔ خیریه داشت.

حاج علی اکبر، پدر خیامی‌ها و همچنین احمد برادر بزرگتر، فوت کرده‌اند و محمود نیز در حال حاضر در کشور آمریکا نمایندگی شرکت مرسدس بنز را دارا است.


و بالاخره آخرین دستگاه پیکان تولید شده در سال ۱۳۸۴ پس از توقف تولید آن، بعد از دو میلیون و ۲۹۵ هزار دستگاه، روانه موزه خودرو تقریباً در همسایگی کارخانه در جاده مخصوص کرج شد.