جشن رنگی هندی ها؛ لطفا رو من رنگ بپاش!

مجله همشهری جوان - علیرضا شاه محمدی: جشن هولی یکی از قدیمی ترین جشن هایی است که می توان در تقویم هندی ها پیدا کرد. اگرچه ریشه این جشن را باید در متون هندی و اسطوره های مربوط به این آیین هندی جستجو کرد، شرکت کنندگان در این جشن به هندوها محدود نمی شوند و می توان گفت هولی برای غیرهندوها نیز به میزانی برابر، اهمیت دارد.

از آنجا که تقویم دینی هندوها بر اساس ماه های قمری است، تاریخ دقیق این روز هر سال تغییر می کند اما به هر حال، جشن در ماه فلگونه هندی برگزار می شود. میلیون ها هندی در این روز از آغاز صبح آواز «Holihai» یا امروز روز هولی است سر می دهند و به خیابان ها می آیند.

پودرهای رنگی، تفنگ های آبپاش، بادکنک های پر از آب و هر وسیله دیگری که بتوان با آن به نوعی در جشن رنگ ها شرکت کرد به وفور در این روز دیده می شود.


هولی در این سال ها به طور گسترده توجه مردم جهان را به خود جلب کرده است. آژانس های گردشگری برای برگزاری تور هند در این روز برنامه ریزی می کنند و میزان اقبال گردشگران خارجی برای تماشای از نزدیک این جشن پر آب و رنگ در این سال ها بسیار افزایش داشته است.

خبرگزاری ها و بنگاه های خبری هر ساله خبرنگاران و عکاسان خود را به هند می فرستند تا این مراسم را به صورت اختصاصی پوشش دهند. هولی با همه زیبایی هایش و البته با وجود نگرانی هایی که پیرامون آن وجود دارد، به انسان ها می آموزد شاد باشند، آستانه تحمل خود را بالا ببرند و همدیگر را رنگ کنند.

چرا «هولی»؟

درخصوص اینکه هولی از کجا آمده و چطور شکل گرفته، باورهای متفاوتی وجود دارد مانند بسیاری دیگر از جشن های آسیایی، ریشه های اسطوره ای هولی نیز بسیار با هم تفاوت دارند و خاستگاه های مختلفی برای شکل گیری این جشن، روایت می شود.

یکی از باورها در مورد هولی این است که این واژه از هولیکا گرفته شده است و این جشن نیز به نوعی به همین هولیکا مربوط است اما هولیکا دیگر چیست. به طور دقیق تر باید پرسید هولیکا دیگر کیست. هولیکا خواهر شیطان صفت یک اهریمن هندو به نام هیرنیاکاشیپو است. از آنجا که باز هم با این هیرنیاکاشیپو کار داریم و همچنین از آنجا که اسم این اهریمن ما را یاد اسم های کیلومتری روسی می اندازد که آدم هیچ وقت تا آخر نمی خواندشان، از این به بعد این اهریمن را هیرنی صدا خواهیم کرد.


هیرنی از طرق نامشروع روی به جادو آورده و فناناپذیر شده بود. در عین حال او از همه می خواست تا تنها او را پرستش کنند. در این میان، پسرش پرالادا از فرمانش سرپیچی می کرد و ویشنو، یکی از خدایگان معروف هندو را می پرستید.

هیرنی چندین بار تلاش کرد با تنبیه های سخت پسرش را به انقیاد و فرمانبرداری خود درآورد که شوربختانه پسر ناخلف بود و هیرنی از این کار طرفی نمی بست. در اینجا هولیکا وارد می شود و یک کلک قدیمی سوار می کند. او از قبل یک لباس محافظ در برابر حریق داشت. خودش به تنهایی آن را پوشید و به همراه پرالادا به میان آتشی عظیم رفت.

از آنجا که پیش تر نمونه این داستان ها را حکیم ابوالقاسم برایمان در افسانه سیاوشون تعریف کرده است، می توانیم پیش پیش حدس بزنیم چه اتفاقی قرار است بیفتد. پیش از آنکه سراغ نتیجه در آتش نشستن شاهزاده برویم، بد نیست به این نکته اشاره کنم که این در آتش رفتن یا از آتش گذشتن، کلا یک آیین فراگیر در ادبیات ایرانی - هندی است. در متون ایرانی با نام آزمون یا آیین «ور» شناخته می شود و برای راستی آزمایی یا اثبات درستکاری به کار برده می شده.

در اینجا ویشنو به یاری پرالادا می آید و او را نجات می دهد و هولیکا را به همراه خواهرش هیرنی نابود می کند.


درست به همین دلیل است که جشن هولی، با برافروختن آتش در شب آغاز می شود. آتش نمادی است از پیروزی خیر بر شر. روز بعد از کشته شدن هولیکا، به عنوان جشن هولی گرامی داشته می شود؛ این یکی از باورهای مربوط به جشن هولی بود.

باور دیگر که عمده طرفدارانش در نواحی شمالی هند هستند، به کریشنا، یکی دیگر از خدایان محبوب هندو، مربوط می شود. کریشنا که خود پوستی تیره دارد اما مادرش می پرسد چرا رادا که یک الهه بانو بوده تا این حد پوستش روشن است. مادر کریشنا بی درنگ حیلتی به او می آموزد و از او می خواهد به صورت رادا رنگ بپاشد و ببیند او به چه شکلی درخواهد آمد. کریشنا به صورت رادا، الهه بانوی محبوبش رنگ می پاشد و از همین جا آنها زن و شوهر می شوند.

جشن هولی نیز یادآور رنگ پاشی کریشنا به صورت همسرش است و از این روی گرامی داشته می شود. در عین حال هولی را جشن پایان زمستان و آغاز بهار نیز می دانند. به واقع آنچه عملا از هولی و تاریخچه آن باقی مانده، همین جشن آغاز بهار است.

هولی برای بسیاری از هندوها، آغاز سال جدید به حساب می آید و با وجود اینکه در روزهای آغاز سال جدید به وفور یافت می شود اما از جمله روزهایی است که در تقویم رسمی این کشور به عنوان روز تعطیل مشخص شده است. البته اینطور نیست که سر و ته داستان هولی در تمامی مناطق با یک روز رنگ پاشی جمع شود؛ در برخی نقاط هند، این جشن حدود ۵۰ روز مردم را درگیر خود می کند.


اما این هولی چطور باید برگزار شود؟

پیش از هر کار باید هیزم جمع کرد. هیزم ها در هر جایی که بتوان در آنجا آتش روشن کرد قرار می گیرند. از مقابل معابد گرفته تا پارک ها و خیابان ها و هر فضای باز دیگری. جدا از آن باید غذای مخصوص عید را به همراه نوشیدنی هایش و نیز رنگ هایی که قرار است در روز بعد استفاده شود، آماده کرد.

شرکت کنندگان که از پیر و جوان، زن و مرد، فقیر و غنی، هر کسی را می تواند شامل شود، در شب قبل از جشن، توده هیزم را آتش می زنند، آواز می خوانند و خوراکی های مخصوص می خورندو به شیوه ای نمادین، سوختن هولیا، نماد شر و بدی را یادآوری می کنند.

جشن رنگ ها درست صبح روز بعد آغاز می شود. اگرچه هولی یک جشن مذهبی به شمار می آید اما برخلاف بیشتر جشن های مذهبی، برای شروع آن لازم نیست دعا یا ذکر خاصی گفته شود. گویی هدف از این جشن، صرفا شاد بودن و سرزندگی است.

آنچه اهمیت دارد رنگی کردن است. رنگ ها به صورت پودر یا محلول در آب به دیگران پاشیده می شوند. تا قبل از اینکه چینی ها مسئولیت تامین لوازم ضروری تمامی جشن های عالم را برعهده بگیرند، در جشن هولی از رنگ های گیاهی استفاده می شد که به راحتی با شست و شو از بین می رفت و ساقه های بامبو نیز به عنوان سرنگ هایی برای پرتاب رنگ به کار برده می شد اما امروزه رنگ های شیمیایی به شدت جای خود را باز کرده اند و تفنگ های آبپاش نقش قابل توجهی پیدا کرده اند.


در این میان نباید از بادکنک های پر از آب غافل شد که مدام بر سر شرکت کنندگان در جشن فرود می آیند. سازهای دهلک و طبل در این روز طرفداران بسیار دارند و آوازخوانی دسته جمعی، حرکات موزون و از همه جالب تر بد و بیراه گفتن به یکدیگر از جمله دیگر آداب این روز است.

بعد از اینکه همه رنگی شدند و در و دیوار شهر کاملا در رنگ ها محو شد، غذاهایی که برای این روز آماده شده، سرو می شوند. بعضی ها هم به رسم همه عیدها به اقوام و دوستان سر می زنند. در برخی مناطق، مردان با سپرهایی در دست در اطراف می چرخند و زنان این حق را دارند که با چوب و چماق به سپرهای آنان ضربه بزنند.

در بعضی مناطق جنوبی نیز شرکت کنندگان برای کامه دئوه، خدای عشق، هدیه می برند و به درگاه او راز و نیاز می کنند. روز بعد هم طبیعتا به شست و شو و تمیزکاری می گذرد. بعضی ها هم مهمان بازی های دم عید را می گذارند برای روز بعد و با ظاهری آراسته تر به دوستان و اقوام سرمی زنند.

اما این کارها برای چیست؟

خوشحالی برای برداشت محصول؛ اساسا جشن های مرتبط با زراعت و کشت در جوامع قدیمی نقشی غیرقابل انکار داشتند. هولی را عده ای به این دست مقولات هم مرتبط می سازند. وقتی عمده درآمدها از زمین و کشت باشد، طبیعتا سلوک های اجتماعی نیز رابطه نزدیکی با زمین و کشاورزی پیدا می کنند.


از بین بردن مرزهای طبقاتی؛ حتی اگر شده برای یک نیمروز. برای اینکه بفهمیم واقعیت این مرزهای طبقاتی چیست لازم است کمی به عقب برگردیم. اولین نشانه برگزاری جشن هولی به متونی از قرن هفتم میلادی بازمی گردد؛ زمانی که به گواهی تاریخ یکی از سفت و سخت ترین نظام های طبقاتی دنیا در هند اجرا می شده است.

یکی از مهمترین وظایف دینی در آیین هندو پاسداشت سفت و سخت طبقه های اجتماعی است. مطابق متون دینی، راهبان در رأس طبقات اجتماعی یا به تعبیر هندوها «کاست»ها قرار دارند. بعد از آن شاهزادگان، در رتبه سوم صنعتگران و کشاورزان. رتبه اسفل در نظام کاستی هند به کسانی می رسد که اجداد آنها پیش از آمدن آریایی ها به هند در این سرزمین زندگی می کردند؛ کسانی که پوست سیاه رنگ دارند و افتخار جاری شدن خون آریایی در رگ هایشان را نداشته اند.

اینها از نظر آیین هندو ناپاک دانسته می شوند و اختلاط و حتی نگاه کردن به آنها برای سه طبقه دیگر از جمله گناهان به حساب می آید.

در چنین فضا و پارادایمی، وجود جشنی مانند هولی که در آن، تمامی افراد جامعه، فارغ از رنگ پوست و طبقه اجتماعی و جنسیت و سن و هر چیز دیگر به همدیگر پودرهای رنگی بپاشند، کارکرد اجتماعی خود را به خوبی نشان می دهد. شاید بیراه نباشد اگر معتقد باشیم جشن هایی مانند جشن هولی در کمرنگ کردن نظام طبقاتی در هند معاصر موثر بوده اند.

برای از بین بردن بیماری ها؛ یک باور قدیمی و رایج درخصوص کارکردهای جشن هولی نقش آن در از بین بردن امراض و میکروب هاست، خاصه اینکه این جشن در پایان فصل سرما و آغاز فصل بهار برگزار می شود؛ زمانی که به اعتقاد هندوها، تغییرات آب و هوایی می تواند موجب بیماری انسان شود.

هندوها معتقدند گرمای حاصل از آتش های بسیار عظیمی که در شب قبل از جشن افروخته می شوند، می تواند باکتری های بیماری زا را از بین ببرد.

دیگر اینکه معتقدند چون پودرهای رنگی، پیش تر از گیاهان دارویی به دست می آمد، پاشیدن این پودرها به همدیگر، آنان را از ابتلا به بیماری مصون نگه می داشت.

نگرانی ها

دغدغه اصلی این روزها پیرامون جشن هولی به استفاده بی رویه از پودرهای مصنوعی به جای پودرهای طبیعی بازمی گردد. اینکه چرا پودرهای مصنوعی جای پودرهای طبیعی را گرفتند به نظر، دلایل آشنایی داشته باشد: آسان تر بودن تهیه پودرهای مصنوعی در برابر پودرهای طبیعی.


جدا از آن به نظر می رسد خشکسالی و کمبود منابع طبیعی برای درست کردن پودرهای رنگی نیز بی تاثیر نبوده باشد.

به هر روی، فعالیت کارگاه های تولید پودر رنگی در سال های اخیر در هند افزایش بی رویه ای داشته و استفاده از این پودرها به رویه ای مرسوم در این جشن ها تبدیل شده است.

مطالعات انجام شده اما خبر از تاثیرات مخربی می دهند که این پودرها بر پوشت و چشم شرکت کنندگان بر جا می گذارد. از همین روست که سازمان های مردمی در هند به طور گسترده دست به کار شده اند و سعی می کنند به مردم در خصوص مضرات استفاده از پودرهای رنگی هشدار بدهند. آنها همچنین طرح هایی برای آموزش ساخت رنگ های مصنوعی و برگزاری ایمن جشن هولی به علاقمندان ارائه می دهند.

نگرانی دیگر به قطع درختان برای افروختن آتش شب جشن مربوط می شود. قطع درختان برای روشن کردن آتش، جدا از این جشن، رویه ای کاملا مرسوم است؛ خصوصا اینکه هنوز استفاده از آتش برای پخت و پز در هند به شدت رایج است.

سوزاندن مرده ها با چوب هم جای خود را دارد. اینطور که مطالعات نشان می دهد هر ساله در هند ۳۰ هزار آتش در شب جشن برافروخته می شود که در هر کدام حدودا ۱۰۰ کیلوگرم چوب می سوزد و این میزان تنها ۰.۰۰۰۱ درصد از چوبی است که هر ساله در هند به دلایل مختلف به کام آتش فرستاده می شود.

هولی در دیگر کشورها

نپال

در نپال اوضاع کمی متفاوت است. هولی در دو روز مختلف، یکی در ماه فوریه و دیگری در همین ماه مارس جشن گرفته می شود. ۸۰ درصد جمعیت نپال را هندوها تشکیل می دهندو از این رو، هولی نیز مانند دیگر جشن های هندو، جایگاه متمایزی در رسوم اجتماعی نپالی ها دارد.

پرتاب بادکنک هایی که با آب رنگی پر شده اند، یکی از محبوب ترین فعالیت های نپالی ها در خلال این جشن است. آنها هم مانند هندی ها به خیابان ها می ریزند و یکدیگر را رنگی می کنند.

پاکستان

هولی در شهرهای کراچی، هزاره، حیدرآباد، لاهور و مولتان پاکستان جشن گرفته می شود. خاصه اینکه متون پورانه ای که اولین بار داستان هولیکا و پرالادا درآنجا عنوان شد، هیرنیاکاشیپو، پدر پرالادا را پادشاه مولتان معرفی می کند.

در ایالت پنجاب پاکستان رسم بر این است که کوزه ای سفالی در مکان مرتفعی آویزان می شود و مردان با تشکیل دادن یک هرم انسانی، از یکدیگر بالا می روند تا در نهایت فردی که در رأس هرم قرار می گیرد بتواند کوزه را بشکند.

در دیگر کشورها

جشن های متعددی از جشن هولی هندی ها متاثر شده است. این جشن ها لزوما در همان تاریخ اصلی برگزار نمی شوند و عموما شرکت های تجاری یا سازمان های مردمی به عنوان یک فعالیت خیریه یا چیزی از این دست آنها را برگزار می کنند. طبیعتا برای شرکت در چنین مراسمی لازم است هزینه ورودی پرداخت کنید.

آلمان، انگلیس، برزیل، آفریقای جنوبی، مالزی و هلند از کشورهایی هستند که هولی در آنها توسط هندی های مهاجر برگزار می شود.