چرا ترامپ هنوز برای خروج از برجام تردید دارد؟

پایگاه خبری انتخاب - عزیزالله حاتم زاده: از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ، تحلیل و پیش بینی های زیادی در رابطه با اقدامات وی در مورد برجام صورت گرفته است. با نزدیک شدن به تاریخ تصمیم گیری مجدد ترامپ در این زمینه (۱۲ می) و همچنین تغییر و تحولات صورت گرفته در دولت او و روی کار آمدن افرادی که موضعی مخالف برجام دارند، گمانه زنی ها در این مورد افزایش یافته و غالب تحلیل گران از خروج آمریکا از برجام سخن می گویند.

در عین حال، کشورهای اروپایی همچنان به صورت فعال به تلاش های دیپلماتیک خود برای متقاعد کردن آمریکا به ماندن در برجام ادامه می دهند. در این نوشتار، سناریوهای مختلفی که در این رابطه احتمال وقوع دارند بررسی می شود. اگرچه بسیاری از سه یا پنج سناریو در این رابطه سخن می گویند اما در این نوشته حالت های مختلف تحت عنوان دو سناریوی کلی ماندن یا خروج آمریکا از برجام مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین، پیامدهای هرکدام از آن ها برای ایران و گزینه هایی که ایران در صورت تحقق هریک از این سناریوها دارد، مورد اشاره قرار می گیرد.

سناریو شماره 1: خروج آمریکا از برجام

غالب تحلیل گران و فعالان سیاسی از خروج قریب الوقوع ترامپ از برجام در ماه می سخن می گویند. مواضع پیشین وی و ترکیب جدید دولت او (بولتون و پمپئو) از یک سو و محقق نشدن شروط و خواسته های ترامپ در ماه ژانویه (اصلاح نواقص توافقنامه) در رابطه با برجام، از مهمرین دلایل و نشانه هایی است که احتمال خروج او از برجام را افزایش می دهد. اگرچه خروج آمریکا از برجام محتمل ترین گزینه تصور می شود، اما این موضوع می تواند پیامدهای زیادی برای آمریکا در پی داشته باشد. به همین دلیل است که بسیاری در این کشور با خروج ترامپ از برجام مخالف هستند.

به عنوان مثال، دنیس راس (Dennis B. Ross) مشاور سابق اوباما در امور خاورمیانه و از چهره های برجسته لابی اسرائیل در آمریکا، نتیجه خروج ترامپ از توافق را انزوای آمریکا و پیروزی ایران می داند. به اعتقاد او، خروج آمریکا از توافق لزوما ایرادات آن را برطرف نکرده و بعید است که همراهی اروپا را در پی داشته باشد. همچنین، بدعهدی آمریکا در این زمینه و خروج از توافق هسته ای می تواند مذاکرات احتمالی آینده بین ترامپ و رهبر کره شمالی را تحت تاثیر قرار داده و آن ها را به آمریکا بدبین کند.

همچنین ماه گذشته ۴ اتاق فکر برجسته اروپایی و آمریکایی شامل موسسه روابط بینالملل فرانسه (Institut français des relations internationales)، اندیشکده چتم هاوس بریتانیا (Chatham House)، موسسه آمریکایی رند (RAND Corporation) و موسسه آلمانی امور امنیتی و بینالمللی (German Institute for International and Security Affairs)که ارتباطات نزدیکی با محافل سیاسی کشورهای فوق دارند، با توجه به تبعاتی که خروج آمریکا از برجام بدنبال دارد خواستار آن شدند که در صورتی که آمریکا می خواهد از برجام خارج شود، این خروج به صورت نرم باشد.

ایده اساسی در قالب این گزینه، که از آن به عنوان "خروج نرم آمریکا" از توافق یاد میشود، این است که آمریکا میتواند از توافق خارج شود و تحریمهای خود را بازگرداند اما مادامی که ایران و سایر طرفهای توافق بخواهند در آن بمانند، میتوان و باید آن را ادامه داد. بر این اساس، اروپا باید از وضع "تحریمهای ثانویه" از سوی آمریکا جلوگیری کند. در واقع، آمریکا میتواند تحریمهای خود را برگرداند اما نباید به آنها جنبه فراسرزمینی بدهد که برای سایر دولتها نیز الزامآور باشد. باید به شرکتها و بازیگران بخش خصوصی که با ایران تجارت میکنند تضمین داده شود که تحریمهای ثانویه علیه آنها اعمال نمیشود تا به این طریق ایران نیز به بهرهمندی از مزایای اقتصادی توافق امیدوار و همچنان به ماندن در آن متقاعد شود.

در واقع، خروج آمریکا از برجام می تواند به دوصورت انجام شود. در حالت اول، دولت آمریکا با هدف فروپاشی کامل توافق از آن خارج شده و با وضع تحریم های ثانویه مانع از مشارکت اقتصادی سایر کشورها و شرکت ها با ایران شده و با منع ایران از مزایای ماندن در برجام، عملا امکان تداوم این توافق بدون حضور آمریکا را نیز منتفی می کند. زیرا با وجود تمایل سایر طرف های توافق به ماندن در آن حتی بدون حضور آمریکا، ایران در صورتی که نتواند از مزایای اقتصادی آن بهره مند شود، ضرورتی برای ماندن در برجام نمی بیند و از آن خارج خواهد شد. هرچند همانطور که گفته شد این اقدام یکجانبه ترامپ لزوما همراهی کامل اروپایی ها را در پی نخواهد داشت و گذشته نشان داده است که آن ها تحریم های ثانویه آمریکا را به راحتی نمی پذیرند، اما آمریکا می تواند با این اقدام ریسک سرمایه گذاری و معامله با ایران را برای شرکت ها و بانک های خارجی بیش از پیش افزایش داده و ایران را با شرایط بدتری نسبت به گذشته مواجه سازد. به عنوان مثال، شرکت فرانسوی توتال و شرکت های مشابه نیز که با ایران قرارداد امضاء کرده اند ممکن است در ادامه شراکت خود با ایران تجدیدنظر کنند. از سوی دیگر، در صورت اعمال تحریم هایی علیه صنعت نفت ایران، درآمدهای نفتی ایران ممکن است ظرف یک سال آینده کاهش یابد.

در حالت دوم، همانطور که در بالا به آن اشاره شد، آمریکا به صورت هماهنگ با اروپا اقدام خواهد کرد و ضمن خروج از برجام به اروپایی ها امکان می دهد که برجام را تداوم بخشیده و ایران را نیز برای ماندن در این توافق مجاب کنند. اروپایی ها امیدوارند با این کار بتوانند توافق هسته ای را حفظ کرده و از بروز جنگ جلوگیری کنند. ترامپ نیز با این اقدام می تواند ضمن تحقق وعده های خود مبنی بر خروج از برجام، همزمان بدون اینکه ایران را تحریک کند که از تعهدات خود در توافق برجام خارج شود، تا حد امکان ایران را از مزایای اقتصادی برجام محروم کند.

انتخاب هرکدام از دو روش مذکور در سناریوی خروج از برجام، می تواند تا حدودی بیانگر سیاست های آتی دولت ترامپ در رابطه با ایران باشد. با توجه به اینکه خروج یکجانبه ترامپ از توافق می تواند تبعاتی برای این کشور داشته باشد و در حالی که خروج نرم و هماهنگ شده با اروپا می تواند تا حدود زیادی دولت وی را به اهداف خود برساند، به نظر می رسد انتخاب مسیر نخست نشانه ای از عزم ترامپ برای مواجهه نظامی با ایران در ماههای آتی باشد.

خروج یکجانبه آمریکا از برجام، ضمن اینکه ایران را در موضع برتری در افکار عمومی جهان و عرصه دیپلماسی قرار داده، می تواند پیامدهای اقتصادی سنگینی در پی داشته باشد. جمهوری اسلامی ایران باید با تقویت روابط اقتصادی با سایر کشورها و تنوع بخشیدن به شرکای خود در این زمینه به ویژه از میان اقتصاد های کوچکتر، خود را برای مقابله با این تبعات آماده کند. همچنین، جمهوری اسلامی ایران باید ضمن مشخص کردن استراتژی خود مبنی بر ماندن یا خروج از برجام در صورت خروج آمریکا، اقداماتی که برای این شرایط می خواهد و می تواند انجام دهد مشخص نموده و آن را به طرف مقابل گوشزد کند. به نظر می رسد حتی در صورت خروج آمریکا از برجام، گزینه مناسب برای جمهوری اسلامی ایران ماندن در برجام باشد اما این اقدام باید به صورت مشروط و در صورت امکان گزینشی صورت بگیرد. اگرچه ایران گزینه های متعددی شامل خروج از برجام، از سرگیری غنی سازی ۲۰ درصدی و یا خروج از اِن.پی.تی و یا سایر قراردادهای بین المللی دارد اما ضمن اجتناب از واکنش احساسی به خروج آمریکا از برجام، انتخاب هرکدام از گزینه های مذکور باید با لحاظ کردن شرایط داخلی، منطقه ای و بین المللی و همچنین ارزیابی میزان سود و زیان هر یک از گزینه های مذکور برای جمهوری اسلامی صورت بگیرد.

سناریو شماره 2: ماندن آمریکا در برجام

سناریوی دیگری که در رابطه با تصمیم ترامپ در ماه آینده درباره توافق هسته ای مطرح است، ماندن آمریکا در توافق هسته است. اگرچه به دلیل تحولاتی که در بالا به آن اشاره شد غالب تحلیل گران از خروج ترامپ از توافق سخن می گویند و کمتر کسی این سناریو را جدی می داند اما با توجه به افزایش مخالفت ها با خروج ترامپ از برجام و همچنین تلاش های فزاینده اروپا برای راضی نگه داشتن او در این توافق، احتمال ماندن آمریکا در توافق بعید نیست.

۴ اتاق فکر برجسته دوسوی آتلانتیک که به در بالا به آن ها اشاره شد، در گزارش ماه گذشته خود در یکی از سناریوهای پیشنهادی به اروپا و آمریکا در رابطه با توافق هسته ای، از دولت ترامپ خواستند که از خواسته های حداکثری خود در رابطه با برجام صرفنظر کند و با این واقعیت کنار بیاید که بدون همراهی و همکاری اروپا نمیتواند مسائل مختلف را با ایران حل کند و این کشور را تحت فشار قرار دهد. همزمان از اروپا خواسته میشود که ضمن اینکه نگرانیهای آمریکا را بیشتر جدی بگیرد، آمریکا را متقاعد کند که خروج یکجانبه این کشور از برجام به روابط فراآتلانتیکی آسیب میزند. در چارچوب این گزینه، توصیه میشود که برای حل مسائلی مانند "غروب برجام"، اروپا و آمریکا تلاش کنند که بحث محدودیتهای ایران و تداوم آن را در یک قالب کلیتر و کلانتر و در چارچوب معاهده منع گسترش (NPT) و اصول کلی در این زمینه پیگیری شود تا ضمن حل کردن این مشکل در رابطه با توافق هستهای، یک محدودیت کلی برای سایر دولتها و موارد مشابه در آینده نیز ایجاد شود. علاوه بر این، توصیه شده است که به جای خروج آمریکا از توافق، با همکاری و هماهنگی دوطرف از سازوکارهای برجام یا ابهاماتی که در این توافق وجود دارد، برای طرح و پیگیری مسائل مدنظر آمریکا استفاده شود. به طور مشخص، بند تی برجام (Section T) برای این هدف معرفی میشود. بر اساس این بند، آژانس بین المللی انرژی اتمی باید تایید کند ایران فعالیت مرتبط با توسعه سلاحهای هستهای انجام نمیدهد. این طرح توصیه میکند که اروپا و آمریکا برای پیگیری چنین هدفی یک گروه کاری مشترک ایجاد کنند. در همین راستا، نشریه فارن پالیسی نیز هفته گذشته در گزارشی ضمن اشاره به پیامدهای خروج آمریکا از توافق به دولت ترامپ توصیه کرد به جای خروج از برجام، تعلیق تحریم های ایران را به گسترش بازرسی ها از مراکز و تاسیسات ایران مشروط کند.

خود دونالد ترامپ در ماه ژانویه تمدید توافق هسته ای را مشروط به رفع ایرادات آن به زعم ترامپ توسط اروپا کرد. او در هفته نخست ماه مارس در دیدار با نتانیاهو ضمن اشاره به این مساله اعلام کرد که پیشنهاداتی که اروپایی ها تا آن زمان به او در زمینه اصلاح برجام داده اند، راضی کننده نیست. این مساله نشان می دهد که در صورت اعمال برخی تغییرات و پیشنهادات توسط اروپایی ها که برای ترامپ راضی کننده باشد، او در توافق می ماند.

در این سناریو، اروپایی ها که خواستار حفظ توافق و نگران پیامدهای لغو آن (جنگ یا تشدید فعالیت های هسته ای ایران) هستند، به احتمال زیاد با ارائه طرح هایی برای رفع نگرانی های اصلی ترامپ در رابطه با برجام یعنی وضعیت فعالیت های ایران پس از دوره زمانی برجام (سال ۲۰۲۵) و همچنین مقابله با برنامه موشکی ایران، تلاش خواهند کرد تا ترامپ را در توافق نگه دارند. در حال حاضر، مذاکرات بین دوطرف برای تحقق این مساله ادامه دارد و سفر امانوئل ماکرون در اواخر ماه جاری میلادی می تواند به تقویت این سناریو کمک کند.

اگرچه سه کشور اصلی اروپایی یعنی فرانسه، بریتانیا و آلمان و همچنین مقامات اتحادیه اروپا بر لزوم پایبندی به توافق هسته ای تاکید کرده و با هرگونه تغییری در آن مخالفت کرده اند، اما برای توافقنامه های الحاقی یا تکلمیلی به ویژه در زمینه موشکی اعلام آمادگی کرده اند.

در حال حاضر، آقای هوک (Hook) از طرف آمریکا مسئول پیگیری مذاکرات با اروپایی ها در این زمینه است تا به گفته او اگر به توافقی با اروپا در این زمینه دست یافتند آن را به دولت آقای ترامپ ارائه دهد و او تصمیم نهایی را در این زمینه اتخاذ کند. روز گذشته بلومبرگ به نقل از یک دیپلمات برجسته اروپایی اعلام کرد که مذاکرات دوطرف در این زمینه پیشرفت قابل توجهی داشته و مواضع اروپا و آمریکا به یکدیگر نزدیک شده است. باید دید که آیا دوطرف می توانند تا ۱۲ می به توافقی در این زمینه دست یابند یا خیر.

در صورت تحقق این سناریو، باید منتظر اتخاذ مواضع تند از سوی اتحادیه اروپا نسبت به جمهوری اسلامی ایران در ماهها و سال های آتی باشیم. برنامه موشکی و همجنین فعالیت های منطقه ای ایران از محورهای مورد انتقاد کشورهای اروپایی در ماههای اخیر بوده و به نظر می رسد آن ها قصد دارند با اتخاذ تصمیماتی در این زمینه دولت ترامپ را به ماندن در توافق متقاعد کنند.

دولت آقای روحانی بعد از توافق هسته ای حساب ویژه ای بر روی اروپایی ها برای افزایش سرمایه گذاری و رونق تجارت با ایران باز کرده بود، و آمارها و روندهای سه سال گذشته نیز بیانگر بهبود و توسعه روابط سیاسی و اقتصادی دوطرف نسبت به دوره قبل از برجام است. اما در صورت تحقق سناریوی مذکور، به نظر می رسد این روند مثبت و رو به رشد روابط متوقف شود. نکته قابل توجه اینکه اروپا نگرانی زیادی بابت لغو برجام و پس از آن بازگشت ایران به فعالیت های هسته ای از یک سو و افزایش احتمال حمله نظامی آمریکا به ایران از سوی دیگر دارد. دولت تدبیر و امید باید از این ترس و نگرانی اروپایی ها استفاده کرده و ضمن مطرح کردن تهدیدات روشن و عملی که برای آن ها باورپذیر باشد، مانع از نزدیکی اروپایی ها به آمریکا و اعمال برخی تدابیر تنبیهی شدید توسط اروپایی ها علیه ایران شود.

پژوهشگر اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری