آیا اصلاح‌طلبان می‌توانند کشور را نجات بدهند؟

هفته نامه صدا: از فردای دوم خرداد ۱۳۷۶، جبهه اصلاحات با توجه به ساخت قدرت و بضاعت نهاد دولت بر آن شد با تکیه بر تجربه سیاسی و اندوخته نظری نظریه پردازانش راهبردهایی را برای افزایش کارآیی دولت متبوعش تعریف و تجویز کند. پرسش اصلی که پس از پایان انتخابات ریاست جمهوری دوره هفتم ذهن نظریه پردازان اصلاح طلب را درگیر خود کرد، این بود که چگونه می توان میان جنبش اجتماعی پدیدآمده و قدرت حاصل شده ارتباط برقرار کرد.

سعید حجاریان، یکی از این نظریه پردازان بود که برای حل مسئله فوق در همان ماه های ابتدایی پس از خرداد 76 از «فشار از پایین، چانه زنی از بالا» سخن گفت. ایده ای که تا به امروز همچنان مورد تایید بخشی از جریان اصلاحات و البته مورد طعن جریان رقیب است. اما ایده مذکور از چه سخن می گفت؟ «فشار از پایین، چانه زنی از بالا» بر دو رکن استوار بود: 1) جنبش اجتماعی فراگیر 2) گفت و گوی نخبگان با حاکمیت که تلفیق این دو در نهایت منتج به بهبودخواهی حکومتی می شد.

سعید حجاریان

حجاریان در گفت و گویی با عنوان «دوم خرداد؛ بیم ها و امیدها، پیام ها و چشم اندازها» که در پنجمین شماره نشریه «راه نو» منتشر شد، گفت: «راهی جز فشار از پایین و چانه زنی از بالا نداریم.» فشار از پایین و چانه زنی از بالا معطوف به دو پویش جمهوریت و مشروطیت است؛ یعنی حضور گسترده مردم در صحنه و نخبگانی که بتوانند از این انرژی و نیرو استفاده کرده و با باز کردن فضای سیاسی مطالبات را طرح کنند و به اصطلاح انسداد سیاسی را برطرف کنند.» او در همان مصاحبه هر دو بُعد ایده مذکور را در راستای تحقق مردم سالاری خواند و با ذکر نمونه ای ملموس به کارکرد «فشار از پایین و چانه زنی از بالا» اشاره کرد.

«مثلا در قضیه شهرداری [اشاره به بازداشت و محاکمه غلامحسین کرباسچی] ترکیب این دو مکانیزم تا حدودی مشکل را حل کرد. در یک بازار شفاف سیاسی پرونده شهرداری ملی شد یعنی جمهور مردم به آن حساسیت پیدا کردند.»

شاید گفت و گوی سعید حجاریان که چند سال بعد و در آستانه انتخابات مجلس هشتم منتشر شد، به فهم بهتر آن ایده کمک کند. ولی در گفت و گو با روزنامه اعتماد (شماره 1579، 1386.10.11) مکانیزم های تحقق آرمان های اصلاح طلبان را به سه بخش تقسیم کرد و گفت: «برخی معتقدند راهکارهای اجتماعی مهم است. باید به اجتماع بها داد؛ نوعی سیاست ورزی جامعه محور. برخی معتقدند یک مشت الیت در سطح نخبگان با یکدیگر گفت و گو و با تعامل با بالا مسئله را حل کنند. عده ای هم می گویند می شود از راه های ساختارشکن کار را پیش برد.»

وی در این مصاحبه مجددا بر ایده «فشار از پایین و چانه زنی از بالا» تاکید می کند و آن را تنها راه پیشبرد دموکراسی در ایران می خواند و با برشمردن چند نمونه تاریخی و چند اعتصاب متاخر، مقصود خود را از «فشار از پایین» مشخص و بدفهمی ها را مرتفع می کند و در جایگاه یک اصلاح طلب جامعه محور می ایستد. حجاریان معتقد است «فشار از پایین» در چارچوب ظرفیت های قانون اساسی و با اتکاء به جامعه مدنی محقق می شود بنابراین به سهولت می توان دریافت که ایده وی نه دربرگیرنده تظاهرات کور و اقدامات وندالیستی و ساختارشکن است، نه از باج گیری های سیاسی حمایت می کند و نه چشم به نیروی خارجی دارد.

چنان که وی در ادامه گفت و گو با روزنامه اعتماد در پاسخ به افرادی که «فشار از پایین» را مقدمه براندازی می دانستند، میان ایده خود و براندازی مرزبندی کرد و گفت: «زمانی گفتند براندازی قانونی. این حرف جوک بود. براندازی قانونی یعنی چه؟ اگر قانونی است براندازی چه معنایی دارد؛ اگر براندازی است، قانون دیگر چیست. این مصداق حشو قبیح است. یعنی براندازی همیشه غیرقانونی است.» (اعتماد، همان)

در مجموع و با غور در دیگر مقالات حجاریان از جمله «عبرت های انتخابات» (عصر ماه، ۱۳۷۶.۳.۱۷) می توان گفت او با مطرح کردن ایده «فشار از پایین» در پی آن بود که مقوله سیاست در جمهوری اسلامی را نزد مردم، از سیاست «آن ها/ بالایی ها» به سیاست «ما/ پایینی ها» تبدیل کند و ضعف موجود در جنبش مشروطه یعنی عدم حضور مردم را برطرف سازد و از سرخوردگی آن ها بکاهد که برون داد این تفکر را در تشکیل «انجمن های شورایاری» نیز مشاهده می کنیم.*

حجاریان همچنین معتقد است پس از انقلاب، طی دوره ای که از جنگ ایران و عراق آغاز و تا دولت سازندگی ادامه می یابد، از جامعه ایران سیاست زدایی شده و مردم صرفا به دنبال معاش خود رفتند. همان مردم در دوم خرداد در قالب یک جنبش سیاسی، مطالبات اقتصادی شان را به حالت تعلیق درآورده و راه سیاست را پی گرفتند و از همین روست که می نویسد:

«باید هر چه زودتر برای جنبش اجتماعی برخاسته از در کوران انتخابات فکری کرد و ظرف سازمانی مناسب را برای نهادینه کردن این تحرک عظیم فراهم آورد. نباید تصور کنیم که کار دیگر تمام شده و دنیا به کام شده است؛ لذا مردم باید به منزل رفته و به صورت تماشاچیانی منفعل تا چهار سال بعد منتظر رقابت های انتخاباتی و وعده های ما باقی بمانند. باید مردم را سیاسی و در صحنه نگاه داشت و مشارکتی را که در جریان انتخابات ظهور کرد، برای تقویت نظام اسلامی و رهبری آن و ادامه کار دولت و سازندگی های آتی مهیا نگاه داشت» (عصر ما، همان)

چنان که در می یابیم از گفته های حجاریان در باب «فشار از پایین» چند عنصر شامل «مردم مطالبه گر»، «جامعه سیاسی» و «کارآمدی دولت» مستفاد می شود. عناصری که از قضا در گفتمان رسمی جمهوری اسلامی پربسامد هستند. اما این موارد به مذاق بعضی مخالفان اصلاحات خوش نیامد، چنان که برخی نوشتند: «تئوری های حجاریان در حقیقت «خشونت سیاسی» را به جامعه تزریق می کرد و رقابت سیاسی را به «منازعه سیاسی» مبدل می ساخت؛ زیرا برخلاف احتمالات حساب نشده حجاریان، رقیب سیاسی همواره سکوت نمی کرد و دست روی دست نمی گذاشت تا مجبور به دادن امتیاز شود.» و برخی دیگر بدون در نظر گرفتن کارکردهای آن ایده به زعم خود از «ارتباط وثیق اصلاح طلبان و گارتن اش» پرده برداشتند!

* در نخستین دوره شورای شهر، تهران عریض و طویل با جمعیت میلیونی و مناطق متعدد باید به دست پانزده عضو شورای شهر اداره می شد که طبیعتا امری دشوار به نظر می رسد. لذا شورا دریافت که برای اداره مطلوب تر شهر و تقویت مشارکت شهروندان ناگزیر است دامنه فعالیت های شورایی را تا درون محلات گسترش بدهد و این گونه بود که در سی و پنجمین جلسه خود اقدام به تاسیس انجمن های شورایاری در محلات تهران کرد.