جدال شاهزاده‌ها در عربستان به کجا می‌رسد؟

سه روز پیش گروهی از شاه‌زادگان سعودی که به قطع پرداخت هزینه‌های آب و نوشابه‌های انرژی‌زا معترض بودند، بازداشت شدند.

اسامی این شاه‌زادگان اعلام نشد، اما گفته شد تجمع اعتراضی آن‌ها در یکی از قصر‌های ریاض شکل گرفته بوده است. تعداد این شاهزاده‌ها ۱۱ نفر بوده است.

روز شنبه وبسایت خبری سبق در عربستان ضمن انتشار خبر دستگیری این شاهزادگان معترض، گزارش کرد آن‌ها به صدور حکم اعدام برای یکی از عموزادهایشان هم اعتراض کرده‌اند.

خبرگزاری رویترز هم روز جمعه خبر داد موفق شده حکم دستگیری شاهزادگان معترض را از نزدیک ببیند که در آن "برهم زدن نظم عمومی" علت بازداشت آنان ذکر شده بوده است.

پس از انتشار این اخبار روز گذشته برخی رسانه‌های منطقه از درگیری در پایتخت عربستان خبر دادند.

پایگاه خبری العهد لبنان گزارش داد: «در پی درگیری مسلحانه در زندان حائر ریاض، سه شاهزاده و ۷ تن از نگهبانان زندان کشته شدند.» بنا بر این گزارش در پی این درگیری خیابان‌های منتهی به زندان حائر بسته شده و شمار زیادی از یگان‌های ویژه و نیرو‌های امنیتی در شهر ریاض در حال تردد هستند.

مقامات عربستان تا کنون این اخبار را تائید نکرده‌اند.

اواخر آبان ماه عربستان چندین وزیر و شاهزاده را به اتهام فساد مالی بازداشت کرد و علت آن را بخشی از تلاش جدید خود برای مقابله با فساد اقتصادی برشمرد.

بسیاری این اقدامات را بخشی از تلاش محمد بن سلمان، ولیعهد جوان این کشور می‌دانند که سال گذشته به قدرت رسید و وعده اصلاحات گسترده در این کشور را داد.

خاندان سلطنتی در عربستان بسیار گسترده است و تعداد شاهزادگان این کشور به حدود ۱۰۰۰ نفر می‌رسد هر چند آن‌ها به لحاظ برخورداری از ثروت و مناسب قدرت با یکدیگر متفاوتند.

اصلاحات اقتصادی محمد بن سلمان بسیار جنجالی شده است. کاهش بودجه خدمات عمومی و حذف برخی از یارانه‌های دولتی بخشی از برنامه ریاضت اقتصادی ریاض بوده و این کشور برای نخستین بار مالیات ۵ درصدی برای اکثر کالا‌ها از جمله مواد غذایی وضع کرده است.

هم‌زمان بهای بنزین در این کشور تقریبا دو برابر شده و قبض‌های برق و آب هم با افزایش نرخ در کنار وضع مالیات همراه شده‌اند.

در همین حال ملک سلمان، پادشاه عربستان دستور داده که ماهیانه ۲۶۷ دلار (۱۰۰۰ رالا سعودی) به حقوق کارمندان دولت اضافه شود. گفته شده که این اضافه پرداخت به دلیل افزایش قیمت سوخت و برنامه‌های جدید مالیاتی در این کشور وضع شده است.

حالا این اصلاحات اعتراض‌هایی به دنبال داشته است، جدای از شاهزادگان مردم نیز نگران وضعیت اقتصادی اند.

صباح زنگنه تحلیلگر مسائل خاورمیانه درباره تحولات درونی عربستان سعودی به فرارو گفت: «پیش از این حاکمیت عربستان از یک فرمول خاصی تبعیت می‌کرد. آن هم انتقال پادشاهی بین فرزندان عبدالعزیز بود، ولیعهد‌ها هم تا فرزندان عبدالعزیز زنده بودند به دیگران منتقل نمی‌شد. حالا این فرمول عملا به هم خورده است و شاهد برآمدن نسل سوم از خاندان عبدالعزیز در ولایتعهدی هستیم که تا پادشاهی هم یک قدم فاصله دارد.»

او افزود: «عدم رعایت تقدم سنی و صلاحیت‌های عمومی موجب اعتراض‌های زیادی در جمع فرزندان عبدالعزیز و نوادگان او شده است. این اتفاق در برآمدن محمد بن سلمان به جای عمو‌ها و عموزاده‌های بزرگتر و با تجربه‌تر رخ داده است.»

این کارشناس مسائل خاورمیانه افزود: «این وضعیت که ناشی از ترجیحات آقای ترامپ نیزهست، با عکس العمل سایر اعضای خاندان آل سعود روبه رو شده و با به زندان انداختن ده‌ها شاهزاده و مصادره اموال و دارایی‌های آن‌ها توسعه هم پیدا خواهد کرد. این که یک شخص صاحب اختیارات مطلق حاکمیتی، نظارتی و اجرایی باشد برای شاهزاده‌ها و فرزندان و نوادگان عبدالعزیز غیر قابل قبول است.»

او با اشاره به تجمع تعدادی از شاهزاده‌ها در کاخ استانداری ریاض گفت: «این اقدام یک قدم روبه جلو بود، بازداشت این شاهزاده ها، زندانی کردنشان و پس از آن درگیری‌هایی که در روز‌های اخیر بین آن‌ها و محافظانشان با نیرو‌های امنیتی زندان پیامد قابل پیش بینی بود بود که اتفاق افتاد.»

صباح زنگنه با اشاره به نگارش نامه‌ای با امضای صد‌ها نفر به ملک سلمان که از وضعیت موجود اعلام نارضایتی می‌کنند، اظهار کرد: «این عریضه به ملک سلمان یادآوری می‌کند که مردم با بیعت با پادشاه و ولیعهد جدید به تعهد خود عمل کرده اند و هم اکنون این پادشاه است که باید به تعهدات خود نسبت به مردم عمل کند. در این نامه یادآوری شده که این تعهدات شامل وضعیت اقتصادی، مالی، درمان، مدارس و سایر هزینه‌های زندگی است. در این نامه اعلام شده این گام اول است که ما به این شکل شکایت خود را اعلام می‌کنیم و اگر نتیجه نگرفتیم صدایمان را بلندتر خواهیم کرد و در خیابان‌ها و شهر‌ها حاضر می‌شویم.»

زنگنه معتقد است: «نگارش این نامه یادآور اقدامات ۲۰ سال پیش در زمان پادشاهی فهد است. در آن زمان ده‌ها نفر از شخصیت‌های اصلاح طلب مذهبی، سیاسی و اقتصادی عریضه‌ای نوشتند تحت عنوان "نصیحت نامه" و فهد را نصیحت کردند که از توسل به بیگانگان به خصوص آمریکایی‌ها و دادن امکان حضور در خاک عربستان به آن‌ها دست بکشد و به اصلاحات ساختاری در داخل جامعه بپردازد و قانون اساسی و میثاق و منشور بین مردم و حاکمیت را تدوین کند.»

او افزود: «البته فهد تعدادی از این افراد را بازداشت کرد، ولی در نهایت مجبور شد تعدادی از پایگاه‌های آمریکایی را ببندد و به نوشتن نظام نامه حکومتی هم بپردازد که برای نخستین بار در تاریخ عربستان اتفاق افتاد. اکنون هم به نظر می‌رسد ملک سلمان ناگزیر خواهد شد وارد چنین روندی شود و به آزادی‌های سیاسی و اجتماعی توجه بیشتری کند و به حل معضلات اقتصادی جامعه بپردازد.»

این تحلیلگر مسائل خاورمیانه در پاسخ به این پرسش که با این شرایط آیا ممکن است اتحادی میان شاهزاده‌ها و مردم برای مقابله با وضعیت موجود شکل بگیرد، گفت: «مردم و شاهزاده‌ها در یک امر مشترک هستند آن هم بحث اعمال فشار‌های اقتصادی است. این فشار اقتصادی ناشی از جنگ عربستان و یمن است که هزینه‌های گزافی را بر مردم و بودجه عربستان تحمیل کرده است؛ بنابراین هم شاهزاده‌ها و هم مردم در فشار اقتصادی متضرر شده اند. اما طبعا شاهزاده‌های که از امتیاز‌های بیشتری برخوردار بوده اند مشکلات بیشتری را باید تحمل کنند.»

او در پاسخ به این پرسش "با توجه به این که حاکمیت عربستان برخی شاهزاده‌ها ثروتمند را برای تصاحب اموالشان بازداشت کرده است و از طرف دیگر برخی شاهزاده‌ها از وضعیت سیاسی نارضی هستند، شاهزاده‌های ناراضی سیاسی و اقتصادی چقدر می‌توانند پایه‌های قدرت را بلرزانند؟ "، گفت: «اموال شاهزادگان و سرمایه داران عربستانی عموما در عربستان نیست و تحصیل این سرمایه‌ها توسط دولت امری غیرمعقول و غیرعملی است. یعنی بیشتر شعار‌های بن سلمان در این زمینه با این واقعیت روبه رو شده است. اموال این‌ها در بانک‌ها و موسسات اقتصادی خارج از عربستان قرار دارد و تحت حمایت کشور‌های خارجی است. مگر حاکمیت بتواند املاک و زمین‌های این‌ها را در عربستان مصادره کند.»

زنگنه ادامه داد: «نکته بعدی این است که اغلب شاهزاده‌ها و سرمایه دار‌ها و شخصیت‌های بازرگانی عربستان از قبایل مختلفی هستند. این قبایل در برابر سلب امتیازات و به تعبیر خودشان حقوق خود مقاومت خواهند کرد. این مقاومت تا زمانیکه از طریق مسالمت آمیز نتیجه بخش باشد پیش خواهد رفت. اما به محض درگذشت ملک سلمان این مقاومت‌ها از جنبه مسالمت آمیز و شفاهی و کتبی خارج خواهد شد. آنچه که مانع از اقدام‌های خشن ناراضیان می‌شود، وجود ملک سلمان است. شاید به همین خاطر است که محمد بن سلمان ولیعهد به فکر آن است که هر چه زودتر -قبل از مرگ پدر- انتقال پادشاهی به خود را انجام دهد.»

این تحلیلگر مسائل بین الملل درباره افزایش قابل توجه حقوق کارمندان پس از اصلاح قیمت حامل‌های انرژی در این کشوردر روز‌های گذشته گفت: «افزایش حقوق کارمندان توسط ملک سلمان در پاسخ به نامه‌ها و اعتراضات صورت گرفته است. این امتیاز‌ها در واقع یک ابتکار اقتصاد نبوده است بلکه یک عکس العمل به اعتراض‌ها و فشارهاست. این اقدام دقیقا برخلاف جهت حرکت محمد بن سلمان و خلاف اصلاحات اقتصادی، کاهش امتیاز‌ها و اصلاح تراز دریافت‌ها و پرداخت‌های بودجه است.»

به گفته این کارشناس مسائل عربستان "در همین راستا اقدامات عملی که قرار بود تحت برنامه اصلاحات چشم انداز ۲۰۳۰ در عربستان انجام شود با چالش روبه رو شده است. قرار بود تا سال ۲۰۲۰ در این باره به یک مقدمات و جمع بندی برسند، اما این تاریخ به تعویق افتاده و تحقق مقدمات به سال ۲۰۲۵ موکول شده است. این تعویق برای آن رخ داده است که حاکمیت عربستان با واقعیت‌هایی مواجه شده است که تصورات و خیالپردازی‌های پیشین را منتفی کرده است. "

او در پاسخ به این سوال که چه پیش بینی می‌توان از آینده نزاع‌های درونی و سیاسی داخل عربستان داشت؟، گفت: «دراین باره همه احتمالات را باید مدنظر قرار داد. نه آنچنان خوشبینانه به تغییرات بنیادین بیاندیشیم و نه بدبینانه تصور کنیم هیچ تغیری حاصل نخواهد شد.»

زنگنه ادامه داد: «در حال حاضر در جامعه عربستان نیرو‌های جوان غلبه دارند. نیرو‌های جوان اقتضائات خود را دارند. جامعه سنتی و قبیله‌ای است که این هم اقتضائات خود را دارد. عربستان در سیاست‌های خارجی اساسا در راستای آمریکا عمل می‌کند. این خود بازهم مسائلی در داخل این کشور به وجود آورده است.»

این تحلیلگر مسائل خاورمیانه گفت: «عربستان با وجود این که درآمد‌های سرشار نفتی دارد و تولید کننده بزرگ نفت است، اما هنوز نتوانسته است در بازار آینده انرژی مسیری مشخص برای خود ترسیم کند. مثلا در بحث واگذاری ۵ درصد آرامکو (شرکت نفت عربستان)، عربستان تصور می‌کرد این فروش چند تریلیون دلار دستاورد مالی خواهد داشت، اما دو روز پیش مشخص شد که ارزیابی قیمت کل آرامکو از ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیارد دلار بیشتر نیست.»

او اظهار کرد: «در جامعه عربستان هنوز شفافیت زیادی وجود ندارد. دسترسی به اطلاعات سخت و اندک است، فساد در همه اجزای کشور و حاکمیت رخنه دارد. در کنار این موارد جنگ یمن هم وجود دارد. با این اوصاف یک تصویر روشن از آینده عربستان نمی‌توانیم داشته باشیم، اما به نظر می‌رسد تغییراتی که ممکن است حاصل شود تدریجی خواهد بود و این تغییرات به بر هم خوردن ساختار پادشاهی منجر نمی‌شود، اما ممکن است به سمت یک پادشاهی مشروطه در نهایت پیش رود.»