عوارض خروج از کشور؛ ظهور یک پوپولیسم جدید

فرارو: ناصر فکوهی در اعتراض به تصمیم دولت مبنی بر افزایش عجیب نرخ عوارض خروج از کشور می‌گوید: "این عوارض جدید در حالی که به اقشار ثروتمند شاید کوچکترین فشاری نیاورد، بالاترین فشار را بر بخش بزرگی از مسافران ایرانی می آورد که از طبقات متوسط هستند و سفرهایشان را هم در مسیرهای کوتاه انجام می دهند."

قانون دریافت عوارض خروج از کشور در سال ۱۳۶۴ در مجلس و شورای نگهبان تصویب و دولت مکلف شد از هر مسافری که با گذرنامه ایرانی سفر می‌کند، عوارض بگیرد. این قانون کودکان زیر هفت سال و شاغلان برخی مشاغل یا موارد خاص را مستثنی می‌کرد و برای زائران هم پنجاه درصد تخفیف قائل شده بود. در آن زمان عوارض خروج برای بار اول در هر سال پنج هزار تومان و برای بار دوم به بعد ده هزار تومان بود.

این عوارض "برای توسعه گردشگری" به خزانه دولت می‌رود و هیئت وزیران هر سه سال یک بار با توجه به نرخ تورم مبلغ جدید را تعیین می‌کند.

شورای نگهبان در آن زمان در نامه تأیید این قانون نوشت: "حق مسافرت و آزادی سفر از اعمال عادی و حقوق مسلم فردی و اجتماعی هر شخص است که طبق اصل ۲۰ قانون اساسی همگان از آن برخوردارند. سلب این حق در شرایط عادی با موازین شرعی و قانون اساسی مغایرت دارد، ولی نظر به وضع فوق‌العاده فعلی و جنگ تحمیلی با اکثریت آرا تأیید شد."

وضعیت فوق‌العاده و جنگی دیگر وجود ندارد، اما عوارض خروج از کشور باقی است و در بودجه و به ۲۲۰ هزار‌ تومان افزایش یافته است. در سفر دوم عوارض پنجاه درصد افزایش پیدا می‌کند و از سفر سوم به بعد صد درصد افزایش می‌یابد.

ناصر فکوهی -انسان‌شناس، استاد دانشگاه تهران و مدیر انسان‌شناسی و فرهنگ- این موضوع را بررسی کرده، که در ادامه می‌خوانیم:

پیش از هر چیز اجازه بدهید بگویم دولت آقای روحانی از یک سو دائما از اینکه مورد انتقاد قرار می‌گیرد اظهار تاسف و نارضایتی می‌کند، اما از طرف دیگر با برخی از تصمیماتی که می‌گیرد خود بهترین شرایط را برای پشیمانی مردمی که به ایشان رای داده و اعتماد کردند، فراهم می‌کند. این دولت باید توجه کند که از ابتدا پاشنه آشیل آن یا چشم اسفندیارش، در سیاست‌های نولیبرالی و فشار آوردن بر طبقات متوسط و پایین و قدم برداشتن به سود اقشار ثروتمند بوده است. اما همچنان به این کار ادامه می دهد. همان گونه که این عوارض جدید در حالی که به اقشار ثروتمند شاید کوچکترین فشاری نیاورد، بالاترین فشار را بر بخش بزرگی از مسافران ایرانی می‌آورد که از طبقات متوسط هستند و سفرهایشان را هم در مسیرهای کوتاه انجام می‌دهند.

اینکه چرا دولت این کار را کرده است، مسلم است: برای ایجاد درآمد. اما اینکه چرا به این گونه و با این روش، به نظر من سوءاستفاده از همان پوپولیسمی که دائما در دولت‌های قبل خود به آن حمله می کرد. زیرا این طور وانمود می‌شود و سخنگوی دولت نیز با اصطلاح «دارندگی و برازندگی» بدان دامن می زند که میلیون ها نفری که از ایران در سال خارج می شوند همگی افراد مرفهی هستند که به کشورهای اروپایی و به مقاصد دور می‌روند. در حالی که مسلما چنین نیست. سفرهای اروپایی و آمریکایی بخش کوچکی از سفرهای خارجی ما را تشکیل می‌دهند و آن هم اغلب افرادی هستند که برای دیدار فرزندانشان به آنجا می‌روند. و به هر صورت چنین عوارضی به نظر من ضد قانون اساسی و نوعی سودجویی و برداشت پول از جیب کسانی است که چاره‌ای جز پرداخت ندارند. همانگونه که دولت‌ها بیشترین فشار را بر حقوق بگیران در مالیات می‌آورند ولی همه می‌دانیم که ثروتمندترین افراد در جامعه ما یک صدم کارمندان هم به نسبت ثروتشان مالیات پرداخت نمی کنند و راه هایی دارند که از پرداخت مالیات اجتناب کنند.

برخی از اقدامات غیر مطلوب اجتماعی و سیاسی در هر دولتی اجتناب ناپذیر است اما اینکه دولتی با نوعی بی‌ارزش تلقی کردن قوانین اقتصادی، یک باره عوارض را سه برابر افزایش دهد، شگفت آور است. چه تحلیلی بر روی سفرهای خارج از کشور و چه مقایسه تطبیقی با سایر کشورها و اصولا اخلاق این امر و آثار روانی آن انجام شده است. با این کار میلیون ها نفر دیگر رنگ خارج از کشور را هم نخواهند دید و آیا نتیجه این کار چیزی جز ساختن یک بهشت خیالین برای آنها از کشورهای دیگر نخواهد بود؟ دولت در ایران همیشه زور و فشار را بهترین عوامل برای سیاست های اصلاحی می‌داند و جالب است که هر اندازه هم در عمل نشان داده می شود که زور اثر معکوس دارد باز هم تاثیری در این مدیران که کاری جز سوء مدیریت از آنها سر نمی‌زند، دیده نمی‌شود. دولتی که وظیفه خود را مبارزه با تورم و کاهش آن تعیین کرده، خود یکباره در عوارضی که اصل و اساسش هم زیر سئوال است، ۳۰۰ درصد گرانی ایجاد می‌کند و همزمان از مردم می‌خواهد که گران نفروشند یا به تورم دامن نزنند.

کاملا درست است. اغلب دولتمردان ما عادت کرده اند به گونه ای از ایران صحبت کنند که گویی ایران یک کشور فقیر است. در حالی که ایران یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان است. اما به دلیل سوء مدیریت امروز پاسپورت ایرانی در پایین ترین رده ها از لحاظ اعتبار قرار دارد و سفر خارج از ایران در شرایطی که کشورهایی مثل چین و هندوستان سالیانه میلیون ها نفر مسافر خارجی دارند، ما تلاشمان این است که مسافران خارجمان را به حداقل ممکن برسانیم آن هم در شرایطی که هیچ امکانی حتی برای توریسم داخلی نداریم. اگر دولت تصور می کند که کسی باور خواهد کرد که با گران شدن عوارض خروج خارج از کشور، هزینه توریسم داخلی کاهش می یابد، واقعا مردم را مضحکه گرفته است. به نظر من نه تنها این اتفاق نخواهد افتاد بلکه با این کار هم توریسم خارجی و هم توریسم داخلی وارد یک دوره بزرگ و نامعلوم از رکود خواهند شد. راه درست تصحیح نظام مالیاتی و کاهش هزینه های توریسم چه خارجی و چه داخلی است تا بدین ترتیب طبقه متوسط و پایین بیشتر بتوانند سفر کنند اتفاقا اگر جوانان و مردم عادی ما بتوانند به راحتی سفر خارج و حتی اروپا بروند آنقدر فشار مهاجرتی برای از دست دادن بهترین سرمایه های انسانی مان نخواهیم داشت. دولت عوارض را گران می کند میلیون ها نفر دیگر هرگز رنگ خارج را نخواهند دید و پول هایشان را پس انداز می کنند تا برای همیشه کشور را ترک کنند و صدها میلیون هزینه‌ای که برای تربیت و به دست آوردن تجربه در آنها شده است را یکباره به کشوری دیگر عرضه کنند.

من تا جایی که اطلاع دارم در کشورهای پیشرفته ابدا چنین چیزی وجود ندارد. هزینه های مربوط به سفر یکی پاسپورت است که هر ده سال یکبار داده می شود که باز در ایران آن را هر پنج سال کرده اند که هزینه را افزایش و درآمد مالیاتی را افزایش دهند و یکی ویزایی است که به مسافران خارجی داده می شود که اغلب کسانی که معتقد به توسعه هستند بر از میان رفتن یا کاهش هزینه های آن تاکید دارند. هزینه ای که دولت پیشنهاد داده، تقریبا برای سفر اول برابر یک ویزای شنگن است و برای سفر دوم بیشتر از ویزای شنگن! از همین جا می توان بی معنا بودن این قانون را که امیدوارم مجلس و شورای نگهبان آن را لغو کنند، درک کمی کنیم.

دولت به جای افزایش عوارض چه اقدامات دیگری می‌تواند بکند تا به نفع گردشگری باشد؟
همان طور که گفتم مهم ترین اقدام اولا دموکراتیزه کردن توریسم است، یعنی اینکه به جای توجه به سفر افراد ثروتمند به فکر سفر افراد کم در آمد باشند و شرایط را برای آنها فراهم کنند و ثانیا به کاهش فشر بر توریست‌ها در سختگیری های معمول که همه می شناسیم و چه توریست خارجی و چه توریست های داخلی از آنها گله مند هستند. این ها مهم ترین اقداماتی است که باید انجام شود. هزینه های بیهوده در دستگاه های دولتی که اغلب ناشی از سوء مدیریت ها، موازی کاری ها، و غیره است بسیار بالا هستند بهتر است با نظم و قوام دادن به این ها، درآمدهایی برای گردشگری وسایر نیازهای توسعه ای کشوری ثروتمند مثل ایران فراهم کنند و نه با وادار کردن مردم به پرداخت نوعی پول زور. در نهایت باز هم تکرار می کنم ایران یک کشور بسیار بسیار ثروتمند است و اینکه ایرانیان ناچار باشند به دلایل مختلف مثل یک کشور جهان سومی فقیر، زندگی کنند روا نیست و دولت باید اقدامی در این جهت یعنی توزیع عادلانه درآمد و از آن مهم تر مبارزه بافسادی انجام دهد که این ثروت بی کران را به باد می دهد.