تب طلا بر جان میراث تاریخی ایران

صدرا محقق در روزنامه شرق نوشت: وسوسه و رؤیای یافتن گنج و پولدارشدن یک‌شبه، سال‌هاست بلای جان میراث تاریخی و طبیعی کشور شده است. افرادی غالبا کم‌اطلاع و بی‌سواد در دل هر شی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ء‌ تاریخی ردی از طلا و سکه‌های قدیمی می‌بینند.

برخی شبانه‌روز با این خیال سر می‌کنند و فقط رؤیا می‌پرورانند، برخی دیگر اما نادانیشان به اقدامات نابخردانه و تبهکارانه گره می‌خورد و تیشه و پتک تخریب بر جان آثار تاریخی و میراث فرهنگی می‌کوبند. در سال‌های اخیر، بارها و بارها خبر از تخریب آثار تاریخی در گوشه و کنار کشور منتشر شده است که علت همه هم یک‌چیز بوده؛ کسی یا کسانی در پی یافتن گنج دست به تخریب آثار زده‌اند.

در این گزارش به تعدادی از مشهورترین و خاص‌ترین آثار تاریخی و طبیعی که با این وسوسه به دست افراد ناآگاه آسیب جدی دیده‌اند، پرداخته و داستان آنها را شرح داده‌ایم. این تخریب‌ها و دست‌درازی به مواریث تاریخی کشور، در شرایطی است که در قانون به‌صراحت برای این تخریب‌ها، مجازات‌های زیادی در نظر گرفته شده است.

بخشی از قوانین کشور در این زمینه به شرح زیر است:

اشخاصی که بدون گرفتن اجازه از مراجع ذی‌صلاح نقوش و آثار مذهبی و ملی را تخریب کنند، به یک تا ١٠ سال حبس محکوم می‌شوند.

حفاری به قصد به‌دست‌آوردن اشیای عتیقه و آثار تاریخی، مطلقا ممنوع و جرم محسوب می‌شود.

اشخاصی که به مرمت، تعمیر و تغییر آثار ثبت‌شده در فهرست آثار ملی مبادرت کنند، به جبران خسارت وارده محکوم می‌شوند.

جریمه تخریب اشیا و اماکن تاریخی و ملی دو تا ١٠ سال حبس است.

جریمه حفاری در اماکن تاریخی و ملی سه سال حبس است.

مجازات حفاری غیرمجاز در تپه‌های باستانی، سه سال حبس است.

این مجازات‌ها در مواد ٥٦٠ تا ٥٦٦ قانون مجازات اسلامی که در تاریخ دو خرداد سال ١٣٧٥ مصوب شده، به‌صراحت بیان شده و جزئیات جرائم در این زمینه نیز شرح داده شده است. ازجمله در ماده ۵۶۰ قانون آمده است: «هرکس بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی کشور، یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام‌شده از سوی سازمان مذکور، در حریم آثار فرهنگی - تاریخی مذکور در این ماده، مبادرت به عملیاتی نماید که سبب تزلزل بنیان آنها شود، یا در نتیجه آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی یا لطمه وارد‌ آید، علاوه بر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارت وارده، به حبس از یک تا سه سال محکوم می‌شود».

ماده ۵۶۲ و ۵۶۳ این قانون نیز به این شرح است: «هرگونه حفاری و کاوش به قصد به‌دست‌آوردن اموال تاریخی - فرهنگی ممنوع بوده و مرتکب به حبس از شش ماه تا یک سال و ضبط اشیای مکشوفه به نفع سازمان میراث فرهنگی کشور و آلات و ادوات حفاری به نفع دولت محکوم می‌شود. چنانچه حفاری در اماکن و محوطه‌های تاریخی که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، یا در بقاع متبرکه و اماکن مذهبی صورت گیرد، علاوه بر ضبط اشیای مکشوفه و آلات و ادوات حفاری، مرتکب به حداکثر مجازات مقرر محکوم می‌شود».

«هرکس به اراضی و تپه‌ها و اماکن تاریخی و مذهبی که به ثبت آثار ملی رسیده و مالک خصوصی نداشته باشد، تجاوز کند، به شش ماه تا دو سال حبس محکوم می‌شود مشروط بر آنکه سازمان میراث فرهنگی کشور قبلا حدود مشخصات این قبیل اماکن و مناطق را در محل تعیین و علامت‌گذاری کرده باشد».

بااین‌حال، حجم بالای تخریب آثار تاریخی و آسیب‌رساندن‌های عمدی و غیرعمدی به میراث فرهنگی که غالبا نیز به دلیل تلاش برای یافتن گنج و عتیقه انجام می‌شود، نشان می‌دهد این قوانین بازدارندگی کافی را برای پیشگیری از اقدامات مجرمانه در این زمینه ندارند یا اینکه افراد سودجو از مجازات‌های تعیین‌شده برای این‌گونه اقدامات مخرب آگاهی ندارند.

سنگ‌نگاره‌ها قربانی توهم طلا

جدیدترین خبری که در زمینه تخریب بخشی از آثار تاریخی کشور با توهم پیداکردن گنج و سکه‌های طلا منتشر شد، مربوط به تخریب سنگ‌نگاره‌های تاریخی و منحصربه‌فرد منطقه دهتل در استان هرمزگان بود. هفته گذشته عکس و فیلم‌هایی از شکستن تعدادی از این سنگ‌نگاره‌ها منتشر شد که مشخص بود هرکدام از این سنگ‌ها که روی بدنه خود سنگ‌نگاره‌های تاریخی داشتند، به وسیله جسمی سخت مانند پتک شکسته شده بودند. علت همه این تخریب‌ها هم یک‌چیز بود؛ تصور کسانی که این کار را کرده بودند، این بود که داخل سنگ‌نگاره‌ها طلا پیدا می‌کنند.

دهتل منطقه‌ای در جنوب شهرستان بستک در استان هرمزگان است و دهستان این منطقه به دلیل داشتن محوطه وسیعی از سنگ‌نگاره‌های تاریخی چندین‌هزارساله که گفته می‌شود قدمت بخش زیادی از آنها به ١٢‌هزار سال پیش نیز می‌رسد، به دهستان سنگ‌نگاره‌ها مشهور شده است. اینجا قابلیت تبدیل به سایت‌موزه سنگ‌نگاره‌ها را دارد؛ امری که البته هنوز محقق نشده است؛ نه‌تنها این، بلکه این منطقه با همه غنای تاریخی و فرهنگی‌اش، هنوز در فهرست میراث تاریخی کشور هم به ثبت نرسیده است.

چند روز پیش محسن ضیایی، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان هرمزگان، در رابطه با ثبت ملی‌نشدن این محوطه به ایسنا این‌طور گفت: تا امروز چند بار پرونده ثبت ملی این محوطه آماده شده ‌است؛ اما با اشکالاتی روبه‌رو شده که در حال برطرف‌کردن آنها هستیم و احتمالا در آبان بررسی می‌شود. پرونده ثبت ملی این محوطه در بخش ثبت استان هرمزگان تهیه شده و برای شورای سیاست‌گذاری به سازمان میراث ‌فرهنگی فرستاده می‌شود.

بااین‌حال این سنگ‌نگاره‌ها در منطقه‌ای وسیع که حدود صد هکتار مساحت دارد واقع شده‌اند؛ منطقه‌ای که در گوشه‌گوشه آن می‌توان ردپای هنرهای بازمانده از انسان‌های اعصار گذشته را دید که به حال خود رها شده‌اند و هرازگاهي دست تطاول افرادی سودجو به دامنشان دراز می‌شود.

گرز بهرام ساسانی هم قربانی شد

آذرماه سال ٩٠ هم خبری منتشر شد که بهت خیلی‌ها را به دنبال داشت. نیمه‌های شب، دو نفر با ورود به محوطه حفاظت‌شده نقش‌برجسته‌های تنگ چوگان در ضلع شمالی شهر باستانی بیشابور شهرستان کازرون، با استفاده از پتک، قسمت سنگ‌نگاره گرزی را که در دست بهرام دوم پادشاه بزرگ ساسانیان است، نابود کردند. علت این تخریب هم توهم یافتن طلا بود، تخریبگران تصور می‌کردند در گرز کنده‌شده در دل سنگ سخت کوه، طلا جاسازی شده است و خیالشان این بود كه با شکستن آن می‌توانند طلاهای شاه ساسانی را به جیب بزنند و فرار کنند. خیالشان اما باطل بود، آن گرز هیچ چیزی جز سنگ سخت نبود، اما همین توهم و خیال باطل به قیمت تخریب یکی از ارزشمندترین سنگ‌نگاره‌های تاریخی کشور تمام شد.

تا یکی، دو هفته پس از تخریب این سنگ‌نگاره کسی از جزئیات و علت ماجرا خبر نداشت تا اینکه دادستان عمومی و انقلاب شهرستان کازرون اعلام کرد که تخریب‌کنندگان این نقش برجسته ازسوي سربازان گمنام امام زمان(عج) در شهرستان کازرون دستگیر شده‌اند. به گفته نصرالله ایزدی، دو متهم در بازجویی‌ها مدعی شدند به گمان اینکه درون گرز بهرام گنج است، اقدام به تخریب این نقش‌برجسته کرده‌اند.

در تنگ چوگان شهر کازرون شش نقش‌برجسته ساسانی وجود دارد که در سال ١٣١٠ با قدمت ساسانی و به شماره ٢٤ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. بسیاری این شش نقش‌برجسته را همپای نقش‌های ساسانی در بیستون و جزء زیباترین آثار تاریخی حکاکی‌شده بر سنگ در ایران می‌دانند. نقش‌برجسته‌ای که در این حمله آسیب دید، مربوط به بهرام دوم ساسانی است که سوار بر اسب و گرزبه‌دست در حال گرفتن هدایای عرب‌های بادیه‌نشین است. این نقش‌برجسته تخریب‌شده را مدتی بعد سازمان میراث فرهنگی مرمت كرد، اما هرگز این قسمت شبیه زمان پیش از تخریبش نشد و نخواهد شد.

تخریب تاریخ چند‌میلیون‌ساله

یکی دیگر از آثاری که آن هم قربانی توهم پیداکردن گنج شد، اثری طبیعی و کم‌نظير در منطقه سرفاریاب استان کهگیلویه‌وبویراحمد بود که حاصل هنرنمایی طبیعت بود و ‌میلیون‌ها سال عمر داشت؛ اثری طبیعی به نام «بردچهره» یا «سنگ‌چهره» که نماد شهر و روستاهای آن مناطق شده بود. این سنگ که بر فراز صخره‌ای به ارتفاع ٨٠٠ متر واقع شده بود، با ارتفاع دو متر و طول سه متر روی سنگی کوچک در حدود نیم‌متر قرار گرفته و محل اتصال این دو سنگ کمتر از ٣٠ سانتی‌متر بود. تصویر این سنگ که درست لبه پرتگاهی واقع شده بود، از همه مناطق اطراف دیده می‌شد و یکی از جذابیت‌های گردشگری منطقه سرفاریاب کهگیلویه‌وبویراحمد بود.

بااین‌حال اما آبان‌ماه سال ٩٤ چند نفر که تصور می‌کردند در سنگ زیرین این اثر طبیعی گنجی نهفته است، با پتک و کلنگ شبانه به سراغش رفتند و آن را ویران کردند. اگرچه سنگ بزرگ روی آنها افتاد و یکی از آنها هم دست و پایش شکست، اما اصل چیزی که از کار آنها به جا ماند، سقوط سنگی بود که اهالی منطقه همیشه باافتخار از آن به‌عنوان نماد محل زندگی‌شان یاد می‌کردند و هرکس عکسی به یادگار از این اثر طبیعی در آلبوم عکس‌هایش داشت.

سنگ‌چهره به دلیل قرارگرفتن در لبه پرتگاهي بلند، از بیشتر مناطق سرفاریاب قابل‌مشاهده بود و همیشه گردشگران زیادی برای دیدن این صحنه جذاب طبیعی و گرفتن عکس در کنار آن به این منطقه می‌آمدند، اما با تخریب این اثر و سقوط این سنگ بزرگ، این جذابیت تاریخی طبیعی برای همیشه از بین رفت. سنگ‌چهره به‌کلی نابود شده و احتمال بازسازی آن وجود ندارد، چراکه وضعیت طبیعی اثر از بین رفته است. در روزهای ابتدایی تخریب این اثر کسی دقیق نمی‌دانست چرا کسانی باید این نماد طبیعی را تخریب کنند، اما مدتی بعد خبر رسید پرونده تخریب‌کنندگان سنگ‌چهره برای بررسی دقیق‌تر به دادگاه تجدیدنظر ارسال شده است.