تبعات سیاسی تنش های اخیر میان ترکیه و اروپا

تابناک: بسیاری از کارشناسان و تحلیل گران بر این عقیده اند که این تنش ها به سود ترکیه نیست و پیامدها و تبعات زیادی را برای این کشور به همراه خواهد داشت. در مقابل برخی دیگر از کارشناسان بر این باورند که علی رغم برخی از تبعات، چنین تنش هایی می تواند یک زمین بازی جدید برای اردوغان باشد تا اهداف سیاسی خود به ویژه رفراندوم پیش روی این کشور برای افزایش اختیارات خود را با موفقیت پشت سر گذارد.

پیرو نزاع دیپلماتیک اخیر ترکیه با آلمان, هلند و دانمارک که منجر به اعتراضات عمومی ترک ها در پایتخت های اروپایی و شهرهای مختلف ترکیه شده است, روابط ترکیه با اتحادیه اروپا در حال تبدیل شدن از یک وضعیت بد به یک فضای متشنج تر است. تصویب قطعنامه فریز فرایند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا از سوی پارلمان این اتحادیه در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۶ روابط دوجانبه ترکیه با دول اروپایی را وارد مرحله جدیدی ساخت.

این قطعنامه با وجود اینکه غیرالزام آور بود اما با واکنش شدید آنکارا مواجه شد و روابط سیاسی طرفین را بیش از پیش متشنج کرد. اردوغان اتحادیه اروپا را با عدم همکاری در مسئله پناهجویان تهدید کرد و در نشست های مختلف از آن به عنوان اهرم فشاری در کاهش انتقادات حقوق بشری اتحادیه اروپا بهره برداری نمود.

در ادامه، دو روز پیش(شنبه) «مولود چاووش اوغلو» میخواست در تجمع هواداران دولت ترکیه در شهر روتردام درباره همه پرسی ترکیه سخنرانی کند. اما مقامات هلندی به هواپیمای وزیر خارجه ترکیه اجازه ورود به هلند را ندادند و تنش ها میان ترکیه با هلند و مجموعه اتحادیه اروپا وارد مرحله جدیدی شد.

روز بعد دولت ترکیه از سفیر هلند در آنکارا که برای استراحت در خارج از ترکیه به سر می برد خواست به ترکیه برنگردد و معترضان ترک در مقابل کنسولگری هلند تجمع کردند و پرچم هلند را پایین کشاندند.

بسیاری از کارشناسان و تحلیل گران بر این عقیده اند که این تنش ها به سود ترکیه نیست و پیامدها و تبعات زیادی را برای این کشور به همراه خواهد داشت.

در مقابل برخی دیگر از کارشناسان بر این باورند که علی رغم برخی از تبعات، چنین تنش هایی می تواند یک زمین بازی جدید برای اردوغان باشد تا اهداف سیاسی خود به ویژه رفراندوم پیش روی این کشور برای افزایش اختیارات خود را با موفقیت پشت سر گذارد.

در همین راستا، «ولی گل محمدی»- پژوهشگر مركز تحقيقات استراتژيك و كارشناس مسائل تركيه كه در يك دوره فرصت مطالعاتي در دانشگاه «بيلكنت» آنكارا بسر مي برد- به سوالات خبرنگار تابناک در مورد تبعات و فرصت های این تنش ها برای دولت ترکیه پاسخ داده است.

تنش های اخیر میان ترکیه و برخی از کشورهای اروپایی را چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا باید شاهد تشدید این تنش ها و جدی شدن بحران باشیم یا طرفین تنش ها را کنترل خواهند کرد؟

تنش اخیر در روابط ترکیه و اتحادیه اروپا می تواند منادی یک پارادایم شیفت در روابط دوجانبه باشد. آنکارا به تدریج منافع و انگیزه های خود در تداوم مذاکرات ورود به اتحادیه را بازتعریف می کند, در حالیکه در عین حال برای تقویت جایگاه خود در بروکسل نیز تلاش می کند.

سناریوی قطع فرایند عضویت که تا ساالهای پیش غیر محتمل بنظر می رسید, با توجه به وضعیت فعلی می تواند به عنوان یک احتمال واقعی در نظر گرفته شود. نتایج نشست شورای اروپا در ۱۵-۱۶ دسامبر در رابطه با عدم برداشته شدن ویزا برای شهرروندان ترکیه و تنش های لفظی بین رهبران ترکیه و دول اروپایی, چنین سناریویی را تقویت می کند.

اگر مسئله عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا به کل منتفی شود, طرفین مجبور به تعبیه و توسعه مدل جدیدی برای روابط دوجانبه و چند جانبه خواهند شد. آنکارا و بروکسل هر دو به خوبی از اهمیت توافق بر سر مسئله پناهجویان نیز آگاهی دارند. مرکل بدون تردید از هرگونه اختلالی در توافق خود با آنکارا در موضوع پناهجویان حداقل تا انتخابات پیش رو در آلمان جلوگیری خواهد کرد. از اینرو, سایه مسئله پناهجویان موجبات احتیاط در رفتار دولتمردان دو کشور در ماههای آتی را فراهم خواهد ساخت.

از سوی دیگر, شهروندان و رهبران ترکیه بخوبی می دانند که آنها به یک روابط سیاسی بهتر با مهمترین و عمده ترین شرکای تجاری خود نیاز دارند. بیش از ۳۶ درصد از صادرات و واردات ترکیه با اتحادیه اروپا است و بیش از نیمی از سرمایه گذاری مستقیم خارجی در اقتصاد ترکیه از سوی شرکت ها و بازرگانان اروپایی انجام گرفته است.

در سپهر داخلی, بحث از فرایند اروپایی شدن ترکیه که زمانی به عنوان عامل توسعه, تحکیم پایه های دمکراسی و متعاقباً تحکیم پایه های حزبی عدالت و توسعه نزد جامعه مدنی چند پاره ترکیه مطرح بود, در شرایط فعلی عوامل تحکیم و وحدت داخلی براساس مخالفت با هرگونه دخالت اتحادیه اروپا در امور داخلی که منعکس کننده منش ملی در حال تغییر ترک ها ست مبتنی شده است.

براساس نظر سنجی منتشر شده از سوی روزنامه دیلی صاباح در دسامبر ۲۰۱۶, ۶۰ درصد از شهروندان ترک مخالف عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا بوده اند و حتی بخشی از جامعه یکی از عوامل بی ثباتی سیاسی اخیر در ترکیه را دخالت اطلاعاتی و امنیتی دول اروپایی می دانند. چنین برداشتی از سوی جامعه مدنی ترکیه به عنوان ظرفیت بالقوه ای از سوی رهبران عدالت و توسعه در نظر گرفته شده است که می توانند در برهه های حساس از آن برای بسیج عمومی بهره برداری کنند.

با توجه با اینکه ترکیه در زمینه های مختلف سیاسی، اقتصادی و حتی اجتماعی وابستگی زیادی به اتحادیه اروپا دارد این تنش ها چه پیامدهای عمده ای برای ترکیه و یا هر دو طرف می تواند به همراه داشته باشد؟

تبعات و پیامدهای تنش جاری در روابط ترکیه و کشورهای اروپایی در سطوح مختلف قابل بررسی است. در سطح بین المللی, این مسئله از یک سو موجب دوری ترکیه از ابتکارات سیاسی و دیپلماتیک بروکسل می شود و از طرف دیگر چشم انداز سیاست خارجی ترکیه بر روی برقراری روابط گسترده سیاسی با روسیه و همکاری اقتصادی با اعضای سازمان شانگهای متمرکز تر خواهد نمود.

یکی از نتایج کوتاه مدت این تغییر جهت گیری, بحران در حل و فصل مسئله پناهجویان خواهد بود. موضوع دیگر به کم و کیف روابط راهبردی ترکیه با متحدین ناتوی خود در مسئله مبارزه با تروریسم در کانون های بحران خاورمیانه است که بدون تردید شاهد تداوم سیاست های تک جانبه و ابتکاری ترکیه در شناسایی و مبارزه با گروههای تکفیری و کردی خواهیم بود؛ مسئله ای که یکی از اختلاف نظری های میان ترکیه و دول اروپایی بوده است.

در سطح منطقه ای, ترکیه با بزرگنمایی تهدیدهای حاصل از سیاست های بروکسل در داخل, به تمرکز بر ورود به تحولات خاورمیانه و معادلات جهان اسلام مشروعیت خواهد داد. سیاست های دولت های اروپایی علاوه بر ضد ترکیه بودن, اسلام هراسی را نیز در گفتمان سیاست خارجی ترکیه وارد خواهد ساخت. با چنین روندی بعید نیست که ترکیه به پیشگام جبهه مبارزه با غرب در نزذ افکار عمومی جهان اهل سنت تبدیل شود. ازاینرو, سناریو های بعدی در روابط آنکارا و بروکسل حتی می تواند به خروج ترکیه از ناتو نیز منتهی شود.

برخی ها معتقدند که اردوغان رئیس جمهور ترکیه با توجه به قدرت بسیج عمومی که دارد قادر است از هر چالش و حتی تهدید(مانند کودتای ۱۵ و ۱۶ ژوئیه) جدید یک فرصت جدید ایجاد کند. لذا چالش اخیر با اتحادیه اروپا در آستانه برگزاری رفراندوم تغییر نظام سیاسی در این کشور یک فرصت مناسب برای اردوغان است تا با سوار شدن بر احساسات ملی مردم ترکیه به مهم ترین هدف پیش روی خود دست یابد. فکر می کنید اردوغان می تواند برنده این جدال با اتحادیه اروپا باشد و به مانند قبل از این مسئله به نفع خود بهره برداری کند؟

تنش اخیر بیش از هرچیزی ریشه در سیاست داخلی دولت عدالت و توسعه بویژه موضوع تغییر قانون اساسی و رفراندوم ۱۶ آوریل دارد. اتحادیه اروپا در این تفکر است که با جلوگیری از کمپین ها و سخنرانی های مقامات ترکیه در پایتخت های اروپایی برای جلب نظر مثبت شهروندان ترک مقیم اروپا نسبت به تغییر نظام سیاسی, می تواند رفتار انتخاباتی ترک های داخل و خارج را تحت تاثیر قرار دهد. اما شواهد گویای آن است که این سیاست نتیجه عکس دارد, به مانند آنچه در انتخابات پارلمانی ۱ نوامبر ۲۰۱۶ اتفاق افتاد و بیش از ۵۷ درصد از شهروندان ترک مقیم اروپا باوجود انتقادات مقامات اروپایی از سیاست های اقتدارگرایانه اردوغان, به حزب عدالت و توسعه رای دادند.

تاریخ ترکیه مدرن بارها نشان داده است که ترک ها علی رغم اختلاف عقیده سیاسی که باهمدیگر دارند, زیر سایه ملی گرایی قرن بیستمی علیه یک دشمن مشترک متحد می شوند. همیشه ناسیونالیسم منبع اتحاد ترک ها بوده است بویژه در سالهای اخیر متغیر اسلام گرایی نیز اضافه شده است و طیف وسیعی از محافظه کاران اسلام گرا و سکولارها و ملی گراها زیر چتر ملی گرایی وحدت پیدا می کنند. درحال حاضر اروپا نیز درحال ورود به صفوف دشمان خارجی ترکیه است, عاملی که موجب بسیج سیاسی و انتخاباتی در آستانه رفراندوم خواهد شد.

اردوغان برای تضمین پیروزی ظفرمندانه در رفراندوم بیش از هر چیزی به آرای خنثی ملی گراها نیاز دارد. رفتار اخیر دول اروپایی با ترکیه و بازنمایی مکرر این مسئله از سوی رسانه های دولتی تصمیم انتخاباتی ملی گراها به نفع کمپین آری را قطعی خواهد کرد.

از سوی دیگر حتی احزاب اپوزیسیون بویژه حزب جمهوری خواه خلق اقدام اتحادیه اروپا را محکوم کرده اند و خواهان تعلیق روابط ترکیه با هلند شده اند. مسئله پرستیژ ملی یکی از مهترین متغیری است که رفتار ترک ها نسبت به روابط با مرزهای خارجی را مشخص می کند و اردوغان بیش از هرکسی بهتر می داند که چگونه چنین عصبیتی را در راستای اهداف داخلی و خارجی خود هدایت و مدیریت نماید. هرچند ادعای این مسئله زود است اما با حضور میدانی در میان شهروندان و رای دهندگان ترک می توان پیروزی کمپین «آری» به رفراندوم را به حامیان تغییر نظام سیاسی تبریک گفت.

در نهایت باید گفت که در سطح داخلی این مسئله باعث تقویت مواضع طرفداران تغییر نظام سیاسی در رفراندوم ۱۶ آوریل خواهد شد. اردوغان بصورت مستمر از مسئله تنش با اتحادیه اروپا برای جذب آرای ناسیونالیست های ترکیه بهره برداری کرده است و بخوبی می داند که چگونه از تهییج عمومی برای آماج سیاست داخلی و خارجی خود استفاده کند.