آغاز و فرجام یک کودتا
خیابان‌های آنکارا و استانبول وقوع هیجان‌انگیز‌ترین رویدادهای تاریخی را تجربه می‌کنند ماجرای رویارویی مردم و نظامیان که پیش از این مثل حکایت‌های تاریخی در کتاب‌های درسی خوانده می‌شد این بار به یمن قدرت رسانه‌ها روی صفحه تلویزیون در معرض نگاه افکار عمومی دنیا قرار گرفته است.
نادر طهماسبی روزنامه ایران نوشت : خیابان‌های آنکارا و استانبول وقوع هیجان‌انگیز‌ترین رویدادهای تاریخی را تجربه می‌کنند ماجرای رویارویی مردم و نظامیان که پیش از این مثل حکایت‌های تاریخی در کتاب‌های درسی خوانده می‌شد این بار به یمن قدرت رسانه‌ها روی صفحه تلویزیون در معرض نگاه افکار عمومی دنیا قرار گرفته است.
اتفاق نیمه شب شنبه ترکیه نشان داد که هنوز واژه کودتا در فرهنگ سیاسی این سرزمین به بایگانی تاریخ سپرده نشده است.
اردوغان ۱۳ سال تلاش کرد تا بلکه بر خوی و خصلت مداخله‌جویی نظامیان در سیاست افسار بزند اما اکنون روشن می‌شود که تلاش‌ها و چالش‌های او چندان قرین توفیق نبوده است. گرچه اکنون شواهد مختلف دلالت بر غلبه جنبش مردمی بر اراده کودتاچیان دارد اما نتیجه رویداد تغییری در این واقعیت صورت نمی‌دهد که خوف مداخله نظامیان در صحنه سیاست همواره وجود دارد. واقعه جمعه شب و بامداد شنبه پنجمین دورخیز نظامیان برای براندازی دولت و حزب حاکم در نیم قرن اخیر است.
آنچه تاکنون از خبرها به‌دست آمده موج جدید کودتا را هسته‌ای از ارتش بزرگ ترکیه (واحدهایی از نیروی زمینی و هوایی) سازمان داده است و در واقع کل اردوی نظامی پشت این ماجرا نبوده و این نشان از اختلاف و دو دستگی درون تشکیلات ارتش دارد و بدون شک یکی از عوامل اصلی ناکامی طرح کودتاچیان در براندازی دولت اردوغان به حساب خواهد آمد با این حال آنچه پیدا است اینکه زخم‌های اختلاف میان هسته سیاسی و نظامی این کشور سر باز کرده و کشمکش پشت صحنه اردوغان و یونیفرم پوشان به خیابان‌ها کشانده شده است.
به هر حال واقعه کودتای ترکیه آن قدر اهمیت داشت که اکنون به خبر اول رسانه‌های جهان تبدیل شده و حتی ماجرای تلخ و تکاندهنده کشتار تروریستی در «نیس» فرانسه را هم به حاشیه برده و از سران امریکا و اروپا تا رئیس جمهوری ایران جلسه اضطراری برای آن تشکیل داده اند:
اما درباره ماهیت این رویداد و مسیر احتمالی آینده پاره‌ای نکات قابل تأمل است:
1- کودتا در قاموس علم سیاست پدیده تک عاملی نیست. اسباب و عوامل بسیاری دست به دست هم می‌دهند تا یک نهاد نظامی به قدرت اسلحه خود برای تغییر در نظام سیاسی متوسل شود.این عامل می‌تواند از ساختار حقوقی و قانون اساسی یک کشور ناشی شود که به‌صورت نابرابر کفه اختیارات ارتش و نظامیان را سنگین‌تر از سیاسیون پیش‌بینی می‌کند(مصر) یا از ضعف و بی‌کفایتی احزاب و نیروهای سیاسی بویژه در اداره امور کشور و برقراری ثبات ناشی شود(پاکستان) شکل سوم آن مداخله عوامل خارجی یا کودتاهای کلاسیک است که تقریباً دوران آن سپری شده است(امریکای لاتین) بنابراین کودتا پدیده فرامکانی و فرازمانی است گرچه منطقه امریکای لاتین یا کشورهایی مثل مصر و پاکستان مهد کودتا خوانده شده است اما واقعیت این است که تا زمانی که نهادهای دموکراتیک در یک جامعه بلوغ و قدرت لازم را پیدا نکند همواره در معرض خطر شورش‌های کور یا شورش‌های سازمان یافته یا همان کودتا قرار دارد.
2- از میان سه منشأ شناخته شده بروز کودتا، شورش امروز نظامیان ترکیه از دو عامل اول و دوم ناشی می‌شود به این معنا که از یک سو هنوز ساختارهای حقوقی و قانون اساسی این کشور که رسوبات حکومت نظامیان در آن باقی است به طور کامل اصلاح نشده است. در این ساختار حقوقی هنوز، ژنرال‌ها خود را حافظ امنیت و متولی ثبات در کشور می‌دانند و همچنان ماهیت حکومت سیاسی را لائیک می‌پندارند و حفظ مرزهای چنین نظام سکولاری را خط قرمز خویش می‌شناسند. با استفاده از همان اصول قانون اساسی ارتش قبل از این چهار بار دست به کودتا زده است ابتدا در 1961 دولت عدنان مندرس را سرنگون و او را پای چوبه دار برد سپس دو بار علیه دولت سلیمان دمیرل کودتا کرد و بار چهارم دولت اسلامی نجم‌الدین اربکان را با بیانیه کودتا از سر راه خود برداشت.
اردوغان که تجربه مبارزه مستقیم با نظامیان را در کارنامه خود تا رفتن به زندان ارتش داشت از ابتدای قدرت‌یابی برای تغییر این ساختار خیز برداشت. او همه دوران 13 سال حکومت خویش را در زورآزمایی با نظامیان و ژنرال‌ها سپری کرد. طرح موسوم به ارگنه کن بزرگترین مصاف دولت اردوغان با ژنرال‌ها بود طرحی که ارتشیان ناراضی در اتحاد با گروه‌ها و رسانه‌های لائیک آن را تدارک دیده بودند. او به تسویه گسترده در سازمان ارتش و حتی تشکیلات اطلاعاتی «میت» ترکیه دست زد اما اتفاقات دیشب نشان داد که نهاد گسترده و پر ساز و برگ ارتش در ترکیه هنوز تحت سیطره سیاسیون درنیامده است و می‌بایست همچنان ترکیه را به عنوان جامعه‌ای در میانه سنت و مدرنیسم نگریست که تا مرحله نهادینه شدن دموکراسی هنوز فاصله دارد.
3- موج تازه کودتا در ترکیه کاملاً رنگ تحولات محیط سیاسی این کشور را به خود گرفته است شواهد مختلف از جمله اظهارات بلندپایگان سیاسی این کشور نشان از این دارد که افسرانی که به روی دولت اسلحه کشیده‌اند از روند سیاست‌های شخص اردوغان در صحنه داخلی و خارجی خشمگین هستند. شخص اردوغان مدعی است که این گروه از نظامیان تحت تأثیر تعلیمات سیاسی فتح‌الله گولن رهبر ایدئولوژیک و تبعیدی این کشور قرار دارند فردی که زمانی در جرگه مراجع فکری حزب عدالت و توسعه قرار داشت و نفوذ گسترده مالی، سیاسی و عقیدتی او در صحنه ترکیه کمک شایانی به قدرت‌یابی حزب اردوغان کرد اما اکنون به رقیب و خصم شماره یک رئیس جمهوری ترکیه تبدیل شده است. جنبش گولن اردوغان را به تک روی و پشت کردن به آرمان‌های اسلامی عدالت و توسعه متهم می‌کند و اردوغان نیز آنها را تمامیت خواه در عرصه سیاست می‌خواند. این اختلاف‌های پنهان چندی است سر باز کرده و به تسویه‌های گسترده درون حزب عدالت و توسعه منجر شده است . طی دو سال اخیر به صف معترضین جریان گولن چندین سیاستمدار دیگر از حزب مذکور پیوستند که اغلب آنها به دلیل انتقاد از تکروی اردوغان آماج خشم رئیس‌جمهوری قرار گرفتند از عبدالله گل تا داوود اوغلو.
به هر حال آنچه پیداست مجموعه سیاست‌هایی که اردوغان بویژه در عرصه سیاست خارجی و بحران سوریه و عراق از یک سو و نیز نحوه برخورد با منتقدان از سوی دیگر اتخاذ کرد، در تحریک هسته نظامیان به کودتا بی‌تأثیر نبوده است و چه بسا نظامیان شورشی به این پندار بودند که حرکت مقابله جویانه آنها علیه اردوغان با همراهی سیاستمداران و جریان‌های معترض دیگر همراه خواهد شد.
4- کودتای یک روزه نظامیان شورشی بدون تردید تأثیرات و تبعات گسترده در داخل و خارج این کشور در پی خواهد داشت. برای جامعه ترکیه که هنوز با زخم حوادث تروریستی و عوارض مداخله حساب نشده در جنگ سوریه دست به گریبان است شکاف میان نظامیان و سیاستمداران بی‌شک ضربه جدی بر ثبات سیاسی و توسعه اقتصادی آن است.
انتظار می‌رود که این واقعه به تثبیت موقعیت دولت اردوغان بینجامد و حزب حاکم موج تازه‌ای از تسویه در ساختار نظامی این کشور را سازمان دهد با این هدف که با تصویب قوانین جدید به دوگانگی آزار دهنده ساختار حاکمیتی این کشور پایان دهد.
با‌وجود تلفات جانی کودتا و نیز صدمات سنگینی که بر اقتصاد و ثبات و جامعه ترکیه وارد می‌کند بدون شک دولت اردوغان سود خواهد برد اما می‌بایست برنده اصلی این واقعه را مردم و جامعه مدنی این کشور به حساب آورد. نسل جدید ترکیه که اکنون به ابزارهای اطلاع‌رسانی و آگاهی ناشی از شبکه‌های اجتماعی تجهیز شده‌اند واقعه‌ای بزرگ در این روز و شب را رقم زده‌اند آنها تصاویری ماندگار از مقاومت خویش در برابر تانک‌های ارتش را به سینه تاریخ سپردند از جوانی که یک تنه مقابل زره پوش‌های ارتش ایستاد تا خیل جمعیتی که از جان خویش برای متوقف کردن چرخ کودتا چیان مایه گذاشتند.
هشیارانه شهامت آنها در به‌دست گرفتن کنترل خیابان‌ها در این مرحله ناجی دموکراسی شکننده بود و با اراده مردم که تحسین جامعه جهانی را در پی داشت حرکت براندازی نظامیان به قیام ملی تبدیل شد و روشن شد که همچنان پادزهر کودتا و تنها عنصر بازدارنده فزون طلبی نظامیان، وجود نهادهای مدنی و نیز قدرت مردمی یک نظام سیاسی تنها مانع بازدارنده در برابر خوی فزون طلبی نظامیان است.
اتفاق نیمه شب شنبه ترکیه نشان داد که هنوز واژه کودتا در فرهنگ سیاسی این سرزمین به بایگانی تاریخ سپرده نشده است.
اردوغان ۱۳ سال تلاش کرد تا بلکه بر خوی و خصلت مداخله‌جویی نظامیان در سیاست افسار بزند اما اکنون روشن می‌شود که تلاش‌ها و چالش‌های او چندان قرین توفیق نبوده است. گرچه اکنون شواهد مختلف دلالت بر غلبه جنبش مردمی بر اراده کودتاچیان دارد اما نتیجه رویداد تغییری در این واقعیت صورت نمی‌دهد که خوف مداخله نظامیان در صحنه سیاست همواره وجود دارد. واقعه جمعه شب و بامداد شنبه پنجمین دورخیز نظامیان برای براندازی دولت و حزب حاکم در نیم قرن اخیر است.
آنچه تاکنون از خبرها به‌دست آمده موج جدید کودتا را هسته‌ای از ارتش بزرگ ترکیه (واحدهایی از نیروی زمینی و هوایی) سازمان داده است و در واقع کل اردوی نظامی پشت این ماجرا نبوده و این نشان از اختلاف و دو دستگی درون تشکیلات ارتش دارد و بدون شک یکی از عوامل اصلی ناکامی طرح کودتاچیان در براندازی دولت اردوغان به حساب خواهد آمد با این حال آنچه پیدا است اینکه زخم‌های اختلاف میان هسته سیاسی و نظامی این کشور سر باز کرده و کشمکش پشت صحنه اردوغان و یونیفرم پوشان به خیابان‌ها کشانده شده است.
به هر حال واقعه کودتای ترکیه آن قدر اهمیت داشت که اکنون به خبر اول رسانه‌های جهان تبدیل شده و حتی ماجرای تلخ و تکاندهنده کشتار تروریستی در «نیس» فرانسه را هم به حاشیه برده و از سران امریکا و اروپا تا رئیس جمهوری ایران جلسه اضطراری برای آن تشکیل داده اند:
اما درباره ماهیت این رویداد و مسیر احتمالی آینده پاره‌ای نکات قابل تأمل است:
1- کودتا در قاموس علم سیاست پدیده تک عاملی نیست. اسباب و عوامل بسیاری دست به دست هم می‌دهند تا یک نهاد نظامی به قدرت اسلحه خود برای تغییر در نظام سیاسی متوسل شود.این عامل می‌تواند از ساختار حقوقی و قانون اساسی یک کشور ناشی شود که به‌صورت نابرابر کفه اختیارات ارتش و نظامیان را سنگین‌تر از سیاسیون پیش‌بینی می‌کند(مصر) یا از ضعف و بی‌کفایتی احزاب و نیروهای سیاسی بویژه در اداره امور کشور و برقراری ثبات ناشی شود(پاکستان) شکل سوم آن مداخله عوامل خارجی یا کودتاهای کلاسیک است که تقریباً دوران آن سپری شده است(امریکای لاتین) بنابراین کودتا پدیده فرامکانی و فرازمانی است گرچه منطقه امریکای لاتین یا کشورهایی مثل مصر و پاکستان مهد کودتا خوانده شده است اما واقعیت این است که تا زمانی که نهادهای دموکراتیک در یک جامعه بلوغ و قدرت لازم را پیدا نکند همواره در معرض خطر شورش‌های کور یا شورش‌های سازمان یافته یا همان کودتا قرار دارد.
2- از میان سه منشأ شناخته شده بروز کودتا، شورش امروز نظامیان ترکیه از دو عامل اول و دوم ناشی می‌شود به این معنا که از یک سو هنوز ساختارهای حقوقی و قانون اساسی این کشور که رسوبات حکومت نظامیان در آن باقی است به طور کامل اصلاح نشده است. در این ساختار حقوقی هنوز، ژنرال‌ها خود را حافظ امنیت و متولی ثبات در کشور می‌دانند و همچنان ماهیت حکومت سیاسی را لائیک می‌پندارند و حفظ مرزهای چنین نظام سکولاری را خط قرمز خویش می‌شناسند. با استفاده از همان اصول قانون اساسی ارتش قبل از این چهار بار دست به کودتا زده است ابتدا در 1961 دولت عدنان مندرس را سرنگون و او را پای چوبه دار برد سپس دو بار علیه دولت سلیمان دمیرل کودتا کرد و بار چهارم دولت اسلامی نجم‌الدین اربکان را با بیانیه کودتا از سر راه خود برداشت.
اردوغان که تجربه مبارزه مستقیم با نظامیان را در کارنامه خود تا رفتن به زندان ارتش داشت از ابتدای قدرت‌یابی برای تغییر این ساختار خیز برداشت. او همه دوران 13 سال حکومت خویش را در زورآزمایی با نظامیان و ژنرال‌ها سپری کرد. طرح موسوم به ارگنه کن بزرگترین مصاف دولت اردوغان با ژنرال‌ها بود طرحی که ارتشیان ناراضی در اتحاد با گروه‌ها و رسانه‌های لائیک آن را تدارک دیده بودند. او به تسویه گسترده در سازمان ارتش و حتی تشکیلات اطلاعاتی «میت» ترکیه دست زد اما اتفاقات دیشب نشان داد که نهاد گسترده و پر ساز و برگ ارتش در ترکیه هنوز تحت سیطره سیاسیون درنیامده است و می‌بایست همچنان ترکیه را به عنوان جامعه‌ای در میانه سنت و مدرنیسم نگریست که تا مرحله نهادینه شدن دموکراسی هنوز فاصله دارد.
3- موج تازه کودتا در ترکیه کاملاً رنگ تحولات محیط سیاسی این کشور را به خود گرفته است شواهد مختلف از جمله اظهارات بلندپایگان سیاسی این کشور نشان از این دارد که افسرانی که به روی دولت اسلحه کشیده‌اند از روند سیاست‌های شخص اردوغان در صحنه داخلی و خارجی خشمگین هستند. شخص اردوغان مدعی است که این گروه از نظامیان تحت تأثیر تعلیمات سیاسی فتح‌الله گولن رهبر ایدئولوژیک و تبعیدی این کشور قرار دارند فردی که زمانی در جرگه مراجع فکری حزب عدالت و توسعه قرار داشت و نفوذ گسترده مالی، سیاسی و عقیدتی او در صحنه ترکیه کمک شایانی به قدرت‌یابی حزب اردوغان کرد اما اکنون به رقیب و خصم شماره یک رئیس جمهوری ترکیه تبدیل شده است. جنبش گولن اردوغان را به تک روی و پشت کردن به آرمان‌های اسلامی عدالت و توسعه متهم می‌کند و اردوغان نیز آنها را تمامیت خواه در عرصه سیاست می‌خواند. این اختلاف‌های پنهان چندی است سر باز کرده و به تسویه‌های گسترده درون حزب عدالت و توسعه منجر شده است . طی دو سال اخیر به صف معترضین جریان گولن چندین سیاستمدار دیگر از حزب مذکور پیوستند که اغلب آنها به دلیل انتقاد از تکروی اردوغان آماج خشم رئیس‌جمهوری قرار گرفتند از عبدالله گل تا داوود اوغلو.
به هر حال آنچه پیداست مجموعه سیاست‌هایی که اردوغان بویژه در عرصه سیاست خارجی و بحران سوریه و عراق از یک سو و نیز نحوه برخورد با منتقدان از سوی دیگر اتخاذ کرد، در تحریک هسته نظامیان به کودتا بی‌تأثیر نبوده است و چه بسا نظامیان شورشی به این پندار بودند که حرکت مقابله جویانه آنها علیه اردوغان با همراهی سیاستمداران و جریان‌های معترض دیگر همراه خواهد شد.
4- کودتای یک روزه نظامیان شورشی بدون تردید تأثیرات و تبعات گسترده در داخل و خارج این کشور در پی خواهد داشت. برای جامعه ترکیه که هنوز با زخم حوادث تروریستی و عوارض مداخله حساب نشده در جنگ سوریه دست به گریبان است شکاف میان نظامیان و سیاستمداران بی‌شک ضربه جدی بر ثبات سیاسی و توسعه اقتصادی آن است.
انتظار می‌رود که این واقعه به تثبیت موقعیت دولت اردوغان بینجامد و حزب حاکم موج تازه‌ای از تسویه در ساختار نظامی این کشور را سازمان دهد با این هدف که با تصویب قوانین جدید به دوگانگی آزار دهنده ساختار حاکمیتی این کشور پایان دهد.
با‌وجود تلفات جانی کودتا و نیز صدمات سنگینی که بر اقتصاد و ثبات و جامعه ترکیه وارد می‌کند بدون شک دولت اردوغان سود خواهد برد اما می‌بایست برنده اصلی این واقعه را مردم و جامعه مدنی این کشور به حساب آورد. نسل جدید ترکیه که اکنون به ابزارهای اطلاع‌رسانی و آگاهی ناشی از شبکه‌های اجتماعی تجهیز شده‌اند واقعه‌ای بزرگ در این روز و شب را رقم زده‌اند آنها تصاویری ماندگار از مقاومت خویش در برابر تانک‌های ارتش را به سینه تاریخ سپردند از جوانی که یک تنه مقابل زره پوش‌های ارتش ایستاد تا خیل جمعیتی که از جان خویش برای متوقف کردن چرخ کودتا چیان مایه گذاشتند.
هشیارانه شهامت آنها در به‌دست گرفتن کنترل خیابان‌ها در این مرحله ناجی دموکراسی شکننده بود و با اراده مردم که تحسین جامعه جهانی را در پی داشت حرکت براندازی نظامیان به قیام ملی تبدیل شد و روشن شد که همچنان پادزهر کودتا و تنها عنصر بازدارنده فزون طلبی نظامیان، وجود نهادهای مدنی و نیز قدرت مردمی یک نظام سیاسی تنها مانع بازدارنده در برابر خوی فزون طلبی نظامیان است.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر