عربستان و آمریکا درباره ایران چه در سر دارند؟

فرارو: دیدار وزیران دفاع آمریکا و عربستان سعودی بر تقویت همکاری‌های نظامی و امنیتی متمرکز بود. ریاض در جستجوی تضمین‌های امنیتی بیشتر از واشنگتن است؛ در حالی که تحولات ژئوپلیتیکی، روابط دو کشور را پیچیده‌تر کرده است. عربستان علاوه بر همکاری دفاعی، به‌دنبال بومی‌سازی صنایع نظامی و کاهش وابستگی تسلیحاتی است.

هفته گذشته «پیت هگست»، وزیر دفاع ایالات متحده و «خالد بن سلمان»، وزیر دفاع عربستان سعودی در واشنگتن با یکدیگر دیدار کردند تا بر سر تقویت همکاری‌های دفاعی میان دو کشور به تبادل نظر بپردازند. 

این مذاکرات در پی دیدار اخیر مقامات ارشد آمریکا و روسیه در ریاض با محوریت جنگ اوکراین و روابط دیپلماتیک دو کشور برگزار شد و بار دیگر بر نقش کلیدی عربستان سعودی به‌عنوان یک میانجی مؤثر و یکی از متحدان اصلی ایالات متحده در منطقه تأکید کرد.

دیدار پشت در‌های بسته

شاهزاده خالد بن سلمان که همراه با یک هیئت عالی‌رتبه به واشنگتن سفر کرده بود، اهمیت روابط راهبردی ریاض و واشنگتن را در حفظ ثبات منطقه‌ای و جهانی برجسته کرد. او اظهار داشت: «در منطقه‌ای که به دلیل تنش‌های متعدد، بی‌ثباتی‌های فراوانی را تجربه می‌کند، همکاری نزدیک میان عربستان سعودی و ایالات متحده برای تضمین امنیت و ثبات امری ضروری است.»

در پاسخ به پرسش خبرنگاران، وزیر دفاع ایالات متحده تأیید کرد که در این دیدار به نحوه حمایت از ریاض در برابر تهدید‌های احتمالی از سوی تهران پرداخته شده است. او ایران را «چالشی کلیدی در منطقه» توصیف کرد و عربستان را «شریکی برجسته و قابل اعتماد» خواند. منابع پنتاگون نیز اذعان کردند که موضوع اقدامات امنیتی مشترک علیه ایران در این مذاکرات مطرح شده است. اظهارات اخیر پیت هگست که تأکید دوباره‌ای بر اولویت‌های نظامی واشنگتن در خاورمیانه محسوب می‌شود، پرسش‌هایی را درباره پیامد‌های این همکاری بر روابط ایران و کشور‌های منطقه، تحولات غزه و احتمال عادی‌سازی روابط میان عربستان سعودی و اسرائیل به وجود آورده است.

همزمان با سفر شاهزاده خالد بن سلمان به واشنگتن، ایالات متحده دور تازه‌ای از تحریم‌ها علیه صنعت نفت ایران را اعلام کرد. این اقدامات که حداقل ۳۰ شرکت واسطه، اپراتور نفت‌کش و نهاد‌های کشتیرانی را هدف قرار می‌دهند، فشار‌های اقتصادی بر تهران را بیش از پیش تشدید کرده است. با این حال، این گام تازه می‌تواند روابط پیچیده واشنگتن و تهران را به مرحله‌ای حساس‌تر سوق دهد؛ به‌ویژه اگر تلاش‌ها برای دستیابی به یک توافق هسته‌ای جدید ناکام بمانند. در چنین شرایطی، عربستان سعودی ممکن است از ایالات متحده درخواست‌های نظامی بیشتری داشته باشد.

«روبرتو نچیا» (Roberto Neccia)، تحلیلگر مستقل مسائل ایران در گفتگویی با نیوعرب اشاره کرد که ملاقات اخیر شاهزاده خالد و پیت هگست در شرایطی به‌مراتب پیچیده‌تر و متفاوت‌تر از دوره اول دولت ترامپ برگزار شده است. تحولات گسترده‌ای نظیر سقوط نظام اسد، کاهش نفوذ، گسترش تعاملات مثبت میان تهران و کشور‌های حاشیه خلیج فارس و بهبود روابط میان ایران و عربستان، پویایی‌های ژئوپلیتیکی منطقه را به کلی تغییر داده است. او بر این باور است که این دیدار تنها در سایه روابط دیرینه عربستان و ایالات متحده قابل تحلیل نیست، بلکه باید آن را در بستر گمانه‌زنی‌ها پیرامون تقارب احتمالی ریاض و اسرائیل نیز بررسی کرد.

عربستان میان آمریکا و ایران؛ بازی دوگانه یا دیپلماسی محتاطانه؟

خروج نیرو‌های آمریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱ که به‌عنوان نشانه‌ای از کاهش تمرکز نظامی ایالات متحده در منطقه تعبیر شد، برخی از متحدان دیرینه واشنگتن را نگران‌تر کرده است. عربستان سعودی به‌عنوان یکی از این متحدان، اکنون خواستار تضمین‌های امنیتی قوی‌تر و تعهدات بلندمدت‌تری از سوی آمریکا شده است. با تغییر اولویت‌های استراتژیک راهبردی واشنگتن به سمت شرق آسیا و افزایش توجه دونالد ترامپ به رقابت با چین به‌عنوان تهدید اصلی، پیچیدگی در روابط دفاعی میان ایالات متحده و عربستان بیشتر شده است.

چشم‌انداز جنگ احتمالی میان چین و تایوان نیز به این پیچیدگی‌ها افزوده است. در صورتی که تنش‌های نظامی در شرق آسیا افزایش یابد، تمرکز واشنگتن به‌طور چشمگیری به این منطقه معطوف خواهد شد. این وضعیت، توانایی ایالات متحده را برای حمایت از ریاض در برابر تهدیدات منطقه‌ای محدودتر می‌کند

ایالات متحده به جای ورود مستقیم به درگیری‌های نظامی، تمرکز خود را به سیاست تحریم‌های حداکثری معطوف کرده است. این تغییر مسیر، عربستان سعودی را به اتخاذ استراتژی‌ای راهبردی دوگانه واداشته است: از یک سو، همکاری امنیتی نزدیک خود با آمریکا را تقویت کرده است و از سوی دیگر به دنبال حفظ کانال‌های دیپلماتیک با ایران است.

با این حال، دکتر «تئودور کاراسیک»، (Theodore Karasik)، پژوهشگر غیرمقیم بنیاد جیمزتاون تأکید می‌کند که علی‌رغم رویکرد دیپلماتیک ریاض در تعامل با تهران، در صورت وقوع هرگونه حمله‌ای از سوی ایران، عربستان سعودی و ایالات متحده آماده هستند تا برای دفاع از عربستان سعودی به همکاری نظامی روی آورند.

آیا همکاری‌های دفاعی آمریکا و عربستان، اسرائیل را تهدید می‌کند؟

در همین حال، آتش‌بس شکننده در غزه، چشم‌انداز جدیدی را برای کاهش تنش‌ها و تقویت آرامش در خاورمیانه هر چند موقتی ارائه داده است. در این شرایط، نقش عربستان سعودی به‌عنوان یک میانجی کلیدی در کاهش اختلافات منطقه‌ای بیش از پیش نمایان شده است.

دکتر تئودور کاراسیک بر این باور است که تحولات اخیر منطقه و ارتقای روابط میان ایالات متحده و عربستان سعودی به‌ویژه پس از جنگ غزه، تا حد زیادی متأثر از استراتژی‌های «استیون ویتکاف»، فرستاده ویژه ترامپ به خاورمیانه بوده است. به گفته کاراسیک، ویتکاف در تلاش است تا میان موضوعات متعدد و پیچیده‌ای که در این دوره مطرح هستند، تعادل برقرار کند. این مسائل شامل برنامه‌های بازسازی پس از جنگ غزه، تعاملات دیپلماتیک گسترده‌تر و همچنین طرح‌هایی برای گسترش همکاری‌های دفاعی، هسته‌ای و فناوری میان واشنگتن و ریاض است.

در همین حال، عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل همچنان یک چالش بزرگ باقی مانده است. اگرچه مذاکراتی برای همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های دفاعی و انرژی هسته‌ای غیرنظامی در جریان بوده، موانع ساختاری عمیقی وجود دارد که تلاش‌های دیپلماتیک را پیچیده می‌کند.

یکی از موانع اصلی در مسیر همکاری‌های دفاعی پیشرفته میان ایالات متحده و عربستان سعودی، اصل «برتری نظامی کیفی» اسرائیل است. بر اساس قوانین ایالات متحده، واشنگتن متعهد است که برتری نظامی اسرائیل نسبت به کشور‌های همسایه را حفظ کند. از سوی دیگر، تمایل عربستان سعودی برای خرید تجهیزات نظامی پیشرفته آمریکایی می‌تواند این توازن حساس را با چالش‌هایی رو‌به‌رو کند. همین مسئله مذاکرات پیچیده‌ای را برای تأمین منافع امنیتی هر دو کشور ضروری ساخته است.

در صورتی که تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط سعودی-اسرائیلی به نتیجه برسد، این تحولات می‌تواند به تقویت قابل‌توجه روابط میان ایالات متحده و عربستان سعودی بینجامد. واشنگتن با ایفای نقشی میانجی‌گرانه خواهد توانست ترتیبات امنیتی منطقه‌ای را بهبود بخشد و هم‌زمان منافع راهبردی خود و شرکایش را تأمین کند. اما اگر این تلاش‌ها ناکام بماند، روابط ایالات متحده و عربستان سعودی احتمالاً در چارچوبی صرفاً معامله‌محور باقی خواهد ماند. این بدان معناست که ایالات متحده بدون همسویی استراتژیک عمیق‌تر در منطقه، همچنان به تامین نیاز‌های دفاعی عربستان سعودی ادامه خواهد داد.

دکتر تئودور کاراسیک معتقد است که مسیر عادی‌سازی روابط عربستان-اسرائیل به‌طور مستقیم به سرنوشت مسائل حکمرانی در غزه وابسته است. او توضیح می‌دهد که این منطقه که اکنون تحت بررسی‌های گسترده قرار دارد، می‌تواند نقطه شروعی برای تغییرات گسترده‌تر باشد. به گفته کاراسیک، در صورتی که ریاض و تل‌آویو بتوانند بر سر یک جدول زمانی مشخص برای همکاری در مورد غزه و کرانه باختری به توافق برسند، احتمالاً شاهد یک تحول بزرگ خواهیم بود؛ تحولی که ممکن است شامل اعلام عادی‌سازی روابط رسمی و حتی تشکیل یک دولت فلسطینی جدید در سواحل مدیترانه باشد.

کاراسیک همچنین پیش‌بینی می‌کند که این فرایند می‌تواند به تغییراتی در رهبری فلسطین منجر شود. او به احتمال جایگزینی محمود عباس با یک تکنوکرات جوان‌تر اشاره کرده و نقش دونالد ترامپ را در استفاده از موقعیت مناسب برای پیشبرد این روند برجسته می‌کند. به‌گفته کاراسیک، ترامپ ممکن است در زمان مناسب مسئله غزه را به‌طور مستقیم به طرف‌های اسرائیلی و عربی تحمیل کند.

ریاض دیگر خریدار صرف نیست؛ عربستان به‌دنبال استقلال تسلیحاتی!

با این حال، با توجه به شرایط نامشخص و پرمخاطره منطقه، عربستان سعودی از هدف اولیه خود برای دستیابی به یک پیمان دفاعی جامع با ایالات متحده فاصله گرفته است. به جای آن، ریاض به‌دنبال توافقی محدودتر، اما عملی‌تر در زمینه همکاری‌های نظامی است؛ توافقی که بتواند به پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی جاری پاسخ دهد. بر این اساس، روابط دفاعی میان ایالات متحده و عربستان سعودی، به‌جای بازگشت به یک هم‌پیمانی راهبردی عمیق، بیشتر به سمت همکاری‌هایی با اهداف مشخص و منافع ملموس سوق پیدا کرده است.

از سال ۲۰۰۳، عربستان سعودی به‌عنوان یکی از شرکای کلیدی ایالات متحده در مبارزه با تروریسم نقش‌آفرینی کرده و سهم مهمی در موفقیت‌های به‌دست‌آمده علیه گروه‌هایی مانند القاعده داشته است. این سابقه همکاری، حالا در حال گسترش به حوزه‌های جدیدی است که فراتر از تهدیدات تروریستی سنتی می‌رود. از جمله این حوزه‌ها، امنیت سایبری و ابتکاراتی برای حفظ ثبات منطقه‌ای است که نشان‌دهنده رویکرد منعطف‌تر و کاربردی‌تر در روابط دفاعی میان این دو کشور است.

واشنگتن در قالب برنامه فروش نظامی خارجی (FMS) تا کنون بالغ بر ۱۲۶.۶ میلیارد دلار قرارداد فعال فروش تسلیحات و تجهیزات نظامی با عربستان سعودی داشته است؛ عددی که نمایانگر روابط تجاری و دفاعی مستحکم میان این دو کشور است. با این حال، ماهیت این روابط به مرور زمان تغییر کرده است. عربستان سعودی در تلاش است تا از یک مصرف‌کننده صرف تسلیحات وارداتی به یک تولیدکننده داخلی تبدیل شود.

در همین راستا، ریاض هدف‌گذاری کرده که تا سال ۲۰۳۰ بیش از نیمی از هزینه‌های دفاعی خود را در داخل کشور بومی‌سازی کند. این رویکرد، بخشی از طرح جاه‌طلبانه چشم‌انداز ۲۰۳۰ این کشور است که هدف آن کاهش وابستگی به نفت و تقویت صنایع استراتژیک داخلی است.

علاوه بر تلاش‌های بومی‌سازی، عربستان سعودی همکاری‌های دفاعی خود را با شرکای اروپایی و آسیایی نیز گسترش داده است. این کشور به‌دنبال تنوع‌بخشی به منابع خود در زمینه تجهیزات نظامی و بهره‌گیری از دانش فنی پیشرفته است تا وابستگی خود به یک منبع یا یک کشور خاص را کاهش دهد.