رقم عجیب و غریب پلتفرم‌های فیلتر شده در ایران

در همان سال و در همین خبر، به نقل از خرم‌آبادی اعلام شده بود که اغلب این سایت ها دارای مطالب غیراخلاقی و ضداجتماعی بوده اند که مطابق قانون فیلتر شده اند. حتی جایی که این مقام قضایی این اظهارات را مطرح کرده بود، همایش منطقه‌ای یکروزه " آسیب شناسی خانواده " در دانشگاه آزاد اسلامی آزادشهر بود.

اما زمان چندانی نگذشت برای آنکه این تصور به هم بریزد؛ سال ۸۸ و در جریان دهمین انتخابات ریاست جمهوری فیلتر وارد فاز جدیدی شد. ایلنا خبرگزاری کار ایران آن زمان گزارش داده بود که دستور فیلترینگ سایت فیس‌بوک و دیگر وب‌سایت‌های فیلترشده را صبح شنبه کمیته تعیین مصادیق مجرمانه صادر کرد؛ کمیته ای متشکل از نمایندگان برخی وزارتخانه‌ها از جمله اطلاعات و کشور و نیز قوه قضاییه. در سال ۱۳۸۸، هواداران برخی از نامزدهای ریاست جمهوری از جمله میرحسین موسوی و مهدی کروبی با ایجاد صفحه‌ای در این وب‌سایت اجتماعی، مبارزات انتخاباتی خود را به عرصه اینترنت نیز گسترانده بودند. همان زمان، شبکه خبری سی‌ان‌ان تعداد حامیان و طرفداران میرحسین موسوی در سایت فیس‌بوک را بیش از پنج هزار نفر اعلام کرده بود.

فیلترینگ فیس بوک به عنوان پرطرفدارترین وبسایت با کارکرد شبکه اجتماعی در آن سال، سبب شد استفاده از فیلترشکن ها نیز در سطحی وسیع باب شود. به عبارتی دیگر، اقدام به فیلترینگ، به شکلی وسیع بخشی از مردم ایران را که روز به روز به جمع کاربران فضای مجازی افزوده می شدند دست به دامن فیلترشکن هایی کرد که مشهورترین آن در آن روزها با عنوان «فری گیت» مانع بر سر دسترسی به فیس بوک را می شکست.

فیلتر یوتیوب

یوتیوب هم همان روزها به سرنوشت فیس بوک دچار شد. این وبسایت اولین بار در سوم دسامبر ۲۰۰۶ برابر با 12 آذر 1385، یعنی 15 ماه پس از روی کار آمدن دولت محمود احمدی نژاد، به صورت موقت مسدود شد اما مدتی بعد، رفع فیلتر صورت گرفت. با این حال این آزمون و خطا، دست دولت را برای فیلترینگ بعدی باز کرد و واهمه ها از این اقدام کاهش یافت به نحوی که پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در سال 88 و وقایع مربوط به نتایج این انتخابات، یوتیوب نیز به فیس بوک پیوست و در فهرست فیلتر شده ها در ایران قرار گرفت.

تماس صوتی تلگرام

از فیلترینگ پر سر و صدای فیس بوک در خرداد 88 تا اقدام بعدی در زمینه فیلترینگ، حدود 8 سال گذشت. از ابتدای دهه 90 بود که با گسترش تلفن های هوشمند در ایران، اپلیکیشن های اجتماعی نیز جای خود را در میان علاقمندی های کاربران ایرانی فضای مجازی باز کردند؛ وی چت، وایبر، لاین و واتس اپ ازجمله این اپلیکیشن هایی بود که محبوبیت آنها در میان کاربران با شدت و ضعف همراه بود. البته دیری نگذشت که با قرارگرفتن اپ تلگرام در دسترس کاربران ایرانی در سال 93، رفته رفته ایرانی ها به این اپلیکیشن کوچ کردند و خیلی زود، نه تنها به بستری برای مراودات مجازی-اجتماعی آنها تبدیل شد بلکه ظرفیت های جالب توجهش سبب شد ایرانی ها شعبه مجازی برخی کسب و کارهای خود را در این پلتفرم ایجاد کنند.

به این ترتیب این تلگرام و اینستاگرام بودند که سال 93 به بعد، در راس فهرست اپلیکیشن های مورد علاقه ایرانی ها قرار داشتند؛ پلتفرم های اجتماعی با قابلیت به اشتراک گذاری متن، عکس، فیلم که نه تنها امکان مراودات گسترده اجتماعی را فارغ از آنکه در کدام نقطه جغرافیایی از جهان ایستاده ایم فراهم می کرد بلکه به تدریج بازار بزرگی را از طریق کسب و کارهایی که بر بستر خود جای داده بود، ایجاد کرد.

اما فراهم شدن امکان تماس صوتی تلگرام، نقطه آغاز فیلترینگ این اپ محبوب آن روزها شد. روزهای ابتدایی سال 96، تماس صوتی تلگرام فیلتر شد؛ موضوعی که دولتی ها آن روزها زیر بارش نرفتند اما پس از توییت پاول‌دورف، موسس تلگرام مبنی بر ایجاد محدودیت برای این قابلیت، آن هم از سوی عرضه‌کنندگان اینترنتی در ایران، محمود واعظی وزیر وقت ارتباطات، اعلام کرد که با دستور قضایی به اپراتورهای ثابت و همراه، قابلیت تماس صوتی تلگرام مسدود شده است. آذر همان سال هم واعظی در گفت و گویی اعلام کرد که تلاش ها برای رفع فیلتر تماس صوتی به عنوان یکی از خدمات ارائه شده از سوی تلگرام، موفق نبود. غافل از آنکه کمتر از یک ماه بعد این اپ محبوب آن روزها، قرار است برای همیشه در ایران فیلتر شود.

فیلترینگ دائم تلگرام

ماجرای آن به اعتراضات دی ماه سال 96 باز می گردد؛ آن زمان که اعتراضات «نه به گرانی» ابتدا از مشهد آغاز شد و در هفته دوم دی ماه به دیگر شهرهای بزرگ خراسان تسری یافت. اما دامنه این اعتراضات که در سال نخست دومین دوره ریاست جمهوری حسن روحانی و از سوی مخالفان دولت او رخ می داد، از مشکلات اقتصادی فراتر رفت و مخالفان نظام سیاسی هم به جمع معترضان اضافه شدند. در این میان فعالیت کانال آمدنیوز که در راس اطلاع‌رسانی ناآرامی ها قرار داشت، بهانه اصلی فیلترینگ تلگرام در ایران را فراهم کرد.

۱۰ دی ماه، تلگرام و اینستاگرام به صورت موقت روی شبکه‌های تلفن همراه بسته شدند. ساعاتی بعد، این دو اپلیکیشن به صورت کامل از دسترس کاربران ایرانی خارج شد و صدا و سیما، مرجع این تصمیم را سطوح عالی امنیتی عنوان کرد و ایلنا نیز از فیلتر دائمی تلگرام در ایران خبر داد؛ موضوعی که پاول دورف مدیر روس تلگرام را بر آن داشت تا از کار بر روی فیلترشکنی قوی بر روی تلگرام خبر دهد. از دی ماه 96 تا امروز، کاربران ایرانی یا اپلیکیشن هایی همچون واتس اپ کوچ کردند یا بارها فیلترشکن های مختلف را روی گوشی های همراه خود نصب کردند زیرا کاربران تلگرام نمی توانستند به قابلیت های متنوع که به سرعت نیز بروز رسانی می شد، نه بگویند.

به عبارتی دیگر، اگر فیلترینگ فیس بوک در خرداد 88 دلیل اصلی روی آوردن وسیع کاربران ایرانی به فیلترشکن بود، دی ماه 96 و فیلتر تلگرام کاربران ایرانی را به سوی انواع فیلترشکن ها که تنوع و سرعت متفاوتی نسبت به 8 سال پیش داشت، کوچ داد.

با این حال، فیلترینگ در ایران به تلگرام محدود نماند. نزدیک به دو سال بعد یعنی در ۲۵ آبان سال 98 با دستور شورای امنیت ملی ایران، اینترنت بین‌المللی به مدت هشت روز، برای آنچه مهار ناآرامی های آن زمان که از افزایش قیمت بنزین آغاز شده بود، قطع و تنها دسترسی به سایت‌های ایرانی که از سرور داخل کشور استفاده می‌کردند قابل دسترس بود. درست همانند همین روزهای کشور. در واقع فیلترینگ در ایران، آن هم به دلایل سیاسی و امنیتی سابقه ای 14 ساله دارد.

حالا که حدود 14 سال از فیلتر اولین شبکه اجتماعی محبوب کاربران ایرانی گذشته، تغییرات سریع و چشمگیر در تکنولوژی های نوین ارتباطی، نه تنها شکل روابط اجتماعی را متفاوت از قبل کرده بلکه فضایی را به وجود آورده که هر یک از پلتفرم ها همچون اینستاگرام یا حتی تلگرام، خود به بازاری با کاربران گسترده تبدیل شده اند.

جایگاه جدید شبکه های اجتماعی در مردم ایران

آخرین آمار وزارت صمت، نشان می دهد که شبکه اجتماعی اصلی‌ترین محل کسب درآمد و خرید امروز مردم است؛ البته تا 10 روز قبل و پیش از فیلترینگ گسترده در فضای مبتنی بر وب در ایران. آنچه در آمار سال 1401 وزارت صنعت، معدن و تجارت قابل توجه است، قرار داشتن 80 درصد از کسب‌وکارهای تجارت الکترونیک بر روی همین پلتفرم‌هاست. بنابر این آمار، ارزش کل تجارت الکترونیک در سال ۱۴۰۰ برابر با ۱۲۳۷ هزار میلیارد تومان بوده که 80 درصد از آن یعنی حدود ۱۰۰۰ هزار میلیارد تومان، مربوط به کسب و کار های الکترونیک شکل گرفته بر بستر پلتفرم هاست. همین دو عدد می تواند به راحتی گویای آن باشد که با مسدود سازی پلتفرم ها یا ایجاد محدودیت برای دسترسی کاربران، تا چه میزان این بخش از تجارت الکترونیک را در بحران قرار می دهد. به عبارتی دیگر، تعطیلی اینستاگرام، معنایی جز مسدودسازی بازاری به اندازه میلیون‌ها شغل نخواهد داشت.

با این حال ظاهرا حکمران فضای مجازی قصد تغییر روندی که دو هفته اخیر به شکلی علنی در پیش گرفته است را ندارد. حکمرانی سیاست زده فضای مجازی، که سال گذشته طرحی موسوم به صیانت از فضای مجازی را به مجلس برد و به دلیل فشار افکار عمومی، صاحبان مشاغل و صاحبنظران حوزی IT و ICT نتوانست آن را در نهاد تقنینی کشور به نتیجه برساند، حالا با بهانه های سیاسی و امنیتی، اهداف خود را یکی پس از دیگری در فضای مجازی اجرا کرد؛ بدون قانونی که در مجلس به تصویب رسیده باشد و بدون توجه به آسیب های جدی اقتصادی که به وجود می آورد.

روز گذشته مهدی باقری عضو ناظر مجلس در کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه رایانه‌ای، تداوم فعالیت دو اپلیکیشن اینستاگرام و واتس اپ را مشروط به دادن تعهد به ایران و پذیرش مسئولیت عنوان کرد؛ موضوعی که به گفته همین نماینده مجلس، تاکنون از سوی این دو اپلیکیشن اجتماعی پذیرفته نشد.

البته فهرست فیلترینگ اخیر تنها به این دو اپلیکیشن محدود نمانده و بنابر گزارش ها، علاوه بر اینستاگرام و واتساپ، مسدود سازی دسترسی کاربران گوگل پلی، اپ استور، اسکایپ، سایت مایکروسافت، وب سایت استارلینک، موتور جستجوی گوگل و بینگ در ایران، فهرست فیلترینگ این بار را بلند بالا کرد. حتی لینکدین که به عنوان شبکه اجتماعی جویندگان کار و کارفرمایان با بیش از 760 میلیون کاربر در دنیا شناخته می شود یا ساوندکلاود که پلتفرم توزیع و انتشار فایل های صوتی و موسیقی به صورت آنلاین است هم در لیست فیلترشده ها قرار دارند. جالب آنکه از این موج، بازی کلش آف کلنز هم در امان نمانده است.

از دسترس خارج شدن بسیاری از خدمات فضای مجازی ازجمله اینستاگرام و واتس اپ، بار دیگر کاربران ایرانی را به سوی تلگرام کشانده؛ پلتفرمی کارآمد که حدود 5 سال است در ایران فیلتر شده اما کاربران برای استفاده از آن، حاضرند دردسرهای استفاده از فیلتر شکن را نادیده بگیرند. خبرهای غیررسمی حاکی از آن است که در دو هفته اخیر، نزدیک به ۶ میلیون کاربر ایرانی پس از 5 سال، این بار از واتس اپ به تلگرام کوچ کرده اند.