مدل شدن در ایران، عرصه چالش و کشمکش

ماهنامه زنان و زندگی - آیدین پورخامنه: زنانی که به عنوان مدل در ایران کار می کنند بارها به دلایل مختلف مورد بررسی قرار گرفته و زیر ذره بین رفته اند. آنها مشغول انجام کاری هستند که از دور ساده و شاید لذت بخش به نظر آید ولی در واقع به حاشیه هایش بیشتر از اصل موضوع پرداخته می شود.

تجزیه و تحلیل فیش حقوقی و صورت حساب های مالی، مصاحبه با ده ها تن از مدل های سابقه و آنهایی که اکنون مشغول به کارند، وکیل مدافع، کارشناس و حتی یک مدیر اجرایی سابق آژانس مد، در کشورهای مختلف نشان می دهد که درباره حقوق انسانی مدل ها رفتاری بی مانند صورت می گیرد. مدل ها اغلب می گویند که اگر چهره یک مارک مشهور باشند، از هر آسیبی در امانند ولی ۹۹ درصد مدل ها این شرایط را ندارند و با آنها مانند زباله رفتار می شود.

امروز کسب و کار مد بیشتر متکی بر کار کودکان است، مدل هایی که کمتر از ۱۶ سال سن دارند و در محیطی بی وجدان مجبور به کار سخت می شوند. از آنجایی که برای پیمانکاران مستقل، قانونی درباره استاندارد محیط کار وجود ندارد، در این صنعت از افراد سوء استفاده و سرقت سیستماتیک در بالاترین سطح صورت می گیرد. این روند با بی معنی و بیهوده پنداشتن افرادی که در این حرفه مشغول به کار هستند تشدید می شود. رویکردی که موجب می شود کارگران جوان بیشترین آسیب را در محیط کاری خود ببینند.

در آمریکا برای جلوگیری از سوء استفاده از مدل ها و حفظ حقوق آنها پیش نویس لایحه ای از حقوق شان تهیه شده است. این پیش نویس خواستار حفظ حریم خصوصی پشت صحنه است و توسط دیان فون فورستنبرگ و شورای طراحان مد آمریکا (CFDA) با هدف حفاظت مدل ها از عکاسی مهاجم تایید شد.

با وجود این که زندگی مدل ها و تصاویر جذاب از زندگی آنها عموما برای جوان ترها جذاب به نظر می رسد اما فعالیت این شبکه های مدلینگ همواره در کانون نقد و نظرها بوده است. از خطراتی که مدل ها از نظر سلامتی و تغذیه متحمل می شوند تا نقد و نظرهای فعالان حقوق زنان که از منظور صیانت از حقوق انسانی زنان و حذف دیدگاه ها و رویکردهای کلیشه ای درباره بازنمایی زنان در این صنعت مطرح می کنند.

با وجود همه اینها صنعت مد روز به روز فربه تر می شود و تعداد بیشتری از زنان را به کار می گیرد یا اینکه همواره بحث استفاده ابزاری از زنان در صنعت مد مطرح بوده اما به تازگی و با توجه بیشتر به بحث مد و لباس اسلامی که در کشورهای مسلمان جهان مورد توجه قرار گرفته، برخی از منتقدان عمدتا مذهبی که تا پیش از این از منتقدان سرسخت حضور زنان در فعالیت های حوزه مد و لباس بوده اند، رویکردهای شان را در این نقد و نظرها تا اندازه ای تعدیل کرده اند.

این تعدیل از آن روست که آنها می گویند ممکن است حضور زنان محجبه و مسلمان و ارائه لباس های اسلامی بتواند در تغییر بخشی از نگاه ها و رویکردهای افراطی و اسلام ستیزانه تاثیرگذار باشد. هر چند که در مقابل گروه های دیگری با همین حد از حضور زنان در برنامه های مد اسلامی هم زاویه دارند و می گویند این برنامه ای برای ضربه زدن به آموزه های دینی و به نوعی در تقابل با آنهاست.

حضور زنان و بازنمایی آنها در تبلیغات در ایران به ویژه پس از انقلاب ۱۳۵۷ با وضع قوانین سخت گیرانه محدود و در واقع باید گفت ممنوع شد. بر اساس قوانین و مقررات تبلیغاتی کشور، استفاده ابزاری از زنان، مردان و کودکان که نقش اصلی را در معرفی کالا و خدمات ایفا می کنند، ممنوع است.

اگرچه در بند دیگری از همین قانون تصریح شده که در آگهی نباید حسب تعبیر عوامانه رفتارهایی مانند غیبت کردن، صحبت کردن طولانی با تلفن و ... به زنان نسبت داده شود یا به تصویر کشیده شود اما این بخش دوم از قانون عمدتا در تبلیغات مورد تاکید و توجه قرار نمی گیرد و بازنمایی زنان در همین نقش ها به کرات دیده می شود ولی بخشی که حضور زنان را در تبلیغات ممنوع می کند همچنان پابرجاست و با قدرت بیشتری هم اجرا می شود و به تازگی نهادهای دیگری هم پیدا شده اند که با استناد به آسیب هایی که به گفته آنها در این حوزه رایج شده، مدل های ایرانی را زیر ذره بین بررسی، نظارت و پیگیری برده اند.

سال هاست که زنان نمی توانند مدل هایی برای برندها و تبلیغات باشند. لباس و لوازم آرایشی و هر کالای دیگری را تبلیغ کنند و اگر هم در شلوغی شهرها بیلبوردی ناگهان با حضور زنان بالا برود، مدت زمان زیادی طول نمی کشد که پایین می آید. این تنها بخشی از ماجراست و هر چه شبکه های اجتماعی تعداد بیشتری از مدل ها را معرفی می کنند به همان اندازه شدت برخوردها با این مدل ها، بستن صفحات شان و حتی بازداشت و برخورد با آنها بیشتر می شود. در ماه های اخیر سیاست های برخی نهادهای مسئول به مراتب سختگیرانه تر شده و نه تنها در تهران که در دیگر شهرهای کشور هم پلیس شناسایی و برخورد با مدل ها را در دستور کار قرار داده است.

هر چند که آنها عمدتا دلیل این برخوردها را فعالیت شبکه های زیرزمینی اعلام می کنند که به گفته آنها زمینه ساز آسیب های اجتماعی، فساد و با ارزش های سبک زندگی ایرانی و اسلامی مغایر است.

از ابتدای امسال برخوردهای نهادهای مسئول در ایران با دختران و پسران فعال در زمینه مد که - البته عمدتا به صورت غیر رسمی کار می کنند، چرا که در ایران فعالیت رسمی در زمینه مد وجود ندارد - افزایش یافته است. از یک منظر یکی از دلایل تشدید این برخوردها فعالیت علنی و آشکار این مدل ها در شبکه های اجتماعی است که به نوعی ابعاد گسترده ای از فعالیت شبکه مدلینگ را در ایران آشکار کرده است.

در مورد دستمزدهای مدل ها هم حرف و حدیث های زیادی شنیده می شود. شاید همین عددهاست که خیلی ها را به این سمت و سو می کشاند. از روزی ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان دستمزد گرفته تا بالای ۳ میلیون تومان. هر چند که شمار زیادی از افرادی که در همین شبکه ها خود را به عنوان مدل معرفی می کنند، حقیقتا در این زمینه اشتغال به کار و تجربه ای ندارند اما شماری دیگر از آنها به عنوان مدل برای معرفی لباس، لوازم آرایش و ... فعالیت می کنند. فعالیت این گروه از مدل ها که تعدادی از آنها با طراحان بنام تهران همکاری دارند هیچ گاه فرصتی برای حضور در یک نمایش زنده مد را نداشته اند و آن طور که به نظر می رسد و از مجموع اظهار نظرها و سخنان مسئولان کشور بر می آید قرار نیست که فعالیت در زمینه مد و مدلینگ و نمایش زنده تازه های مد و لباس در ایران شدنی باشد.

سعید منتظرالمهدی، سخنگوی ناجا در این باره گفته است که ناجا با نمایش زنده لباس در ایران موافقت نکرده و نمی کند. به گفته او «بعضی از افراد ناآگاه به دنبال رسمی کردن مدلینگ و یا نمایش زنده لباس هستند. تاکنون پلیس در این خصوص موافقتی نکرده است.» به گفته او امسال بیش از ۵۰۰ سایت و وبلاگ فعال در حوزه مد و لباس تذکر گرفته اند و ۴۵ پرونده قضایی نیز در این خصوص تشکیل و به مرجع قضایی ارجاع داده شده است.

به همه اینها اضافه کنید بازداشت و برخورد با برخی از مدل ها که اگر نه در رسانه های رسمی اما در شبکه های اجتماعی شناخته شده بودند. نه اینکه روند این برخوردها و تذکرها در این زمینه متوقف شده باشد که همچنان هر هفته خبر از برخورد با یک شبکه مدلینگ در نقطه ای از کشور می رسد اما پرسشی که اینجا مطرح می شود، این است که چرا در سال های اخیر روند فعالیت و جذب جوانان برای مدل شدن در ایران رو به افزایش گذاشته است؟

اولین پاسخی که در این زمینه منطقی به نظر می رسد بحث برندهاست. در واقع برندها و مدل ها به نوعی مکمل و لازم و ملزوم یکدیگرند. با ظهور برندها از جمله برندهای ایرانی یا فعالیت نمایندگی های خارجی در ایران و همچنین فعال شدن فروشگاه های آنلاین بیش از هر زمانی دیگر بحث نیاز به مدل ها مطرح شده است و در نبود زمینه های فعالیت رسمی برای مدل ها، یک شبکه غیر رسمی در این زمینه شکل گرفته است.

علاوه بر این طراحی دوخت و طراحی پارچه و لباس گرایش ها و مقاطع مختلفی دارد. کاردانی، کارشناسی و کارشناسی ارشد که حدودا سالیانه بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ نفر در آن فارغ التحصیل می شوند و حضور آنها در بازار کار به هر شکل به جدی تر شدن فضای مد و لباس منجر شده و نیازهای جدیدی ایجاد کرده است.

دکتر محسن برزگری مدیر گروه و عضو هیئت علمی طراحی پارچه و لباس دانشگاه علم و هنر یزد، درباره وضعیت اشتغال این افراد می گوید: «بخشی از آنها خود مشغول به کارند، بخشی معلم آموزش و پرورش هستند و در هنرستان ها فعالیت می کنند. بخشی در کسب و کارهای خانگی و کوچک، لباس تولید می کنند و بخشی مزون دارند و تعداد کمی هم شغلی ندارند چون جاذبه شغلی این رشته بالاست و از نظر کسب و کار مشکل زیادی ندارند. افرادی هم کسب و کار دارند اما برای اینکه با فضای علمی دانشگاه آشنا شوند با قبولی در کنکور دوران تحصیل خود را می گذرانند.»

مارک های مختلفی در ایران برای مردها لباس طراحی می کند. آنها با استفاده از مدل های مرد تولید خود را به بازار ارائه می کنند و اغلب در این زمینه محدودیتی ندارند اما در این میان فعالیت برندهای زنانه در ایران موفقیت چندانی در پی نداشته است. برزگری درباره فقدان مارک های تولید کننده لباس می گوید: «ریشه این موضوع بر می گردد به بحث مدلینگ در ایران که نتوانست جایگاه خود را پیدا کند، چون ساختار نظام ما به گونه ای است که اجازه تبلیغات برندهای زنان داده نمی شود.

بنابراین طراحان مجبور هستند بیشتر روی لباس های رسمی کار کنند و امکان ارائه لباس های مجلسی برای زنان ممکن نیست. به همین دلیل می بینیم که برندهای خارجی جایگاه خوبی را به دست می آورند و بخش عمده ای از بازار را تصاحب می کنند و در این میان زنانی که حق انتخاب ندارند، به اجبار از برندهای خارجی استفاده می کنند. البته چند سالی هست که بخشی از هنرمندانی که در این حوزه کار می کنند با ایده های جدید در کار خود نوآوری کرده اند و به سمتی می روند که مشتریان دهان به دهان پیدا کنند؛ چون نمی توانند تبلیغات خیابانی و گسترده داشته باشند. آنها با فرآیند برندسازی آشنا نیستند و در حوزه مدلینگ قادر به رقابت نخواهند بود.»

به گفته این استاد دانشگاه، مدلینگ و برند لازم و ملزوم یکدیگرند و هر یک نباشد یک جای کار می لنگد: «اینطور به تولید داخلی لطمه وارد می شود. بیش از 50 درصد لباس هایی که در حوزه زنان استفاده می شود، به دلیل محدود بودن تبلیغات، وارداتی است. اگر صاحبان امر و مسئولان به خصوص وزارت ارشاد بیشتر این بحث را قانونمند کنند، قطعا در قالب قانون می توانفعالیت کرد، چنانچه قبلا هم بود (مدلینگ و فشن شوهایی که با حضور تماشاگران زن انجام می شد) ولی اخیرا محدودیت هایی ایجاد شده که به دلیل فقدان شناخت و آگاهی است؛ محدودیت هایی که منجر به احساس خطر می شود و شاهد جلوگیری از فعالیت ها هستیم.

این کار حق قانونی زنان است و آنها می توانند به صورتی که آسیبی برای جامعه به وجود نیاورد فعالیت داشته باشند. اگر دانشگاه ها و انجمن های صنفی، انجمن پارچه و لباس و کسانی که تشکل های خصوصی دارند بتوانند دولت و افرادی که در این حیطه تصمیم گیر هستند را متقاعد کنند، به نظرم باعث اشتغال، رونق بازار و جلوگیری از ورود مدها و تولیدات غربی می شود.»

مدلینگ جرم نیست

در حالی در ماه های اخیر روند برخورد با مدل ها و مدلینگ در ایران شدت گرفته که کارگروه ساماندهی مد و لباس در شهریور سال ۱۳۹۴ اعلام کرده بود: «با تصویب سرفصل های آموزشی برگرفته شده از مباحث و آموزه های دینی مرتبط، روش های فنی نمایش و ارائه محصول بدون تبرج و خودنمایی و بررسی منابع تحقیقی در سطح بین المللی مدلینگ ضمن بومی سازی و توجه به ارزش های اسلامی ایرانی این حوزه برای نخستین بار در کشور اقدام به برگزاری اولین دوره مدلینگ خواهد کرد تا بدین وسیله افراد با گذراندن ۶۵ ساعت آموزش و موفقیت در امتحانات، ضمن دریافت کارت صلاحیت، تحت پوشش این کارگروه قرار گیرند و قابلیت فعالیت داشته باشند.»

کارتی که برخی آن را فاقد ارزش دانسته و برخی در انتظار دریافتش هستند. مدل های ایرانی کارتی دریافت نکردند و به کار خود ادامه دادند تا زمانی که سردار منتظرالمهدی سخنگوی ناجا درباره فعالیت مدل ها در فضای مجازی گفت: «درباره آنچه که در فضای مجازی رخ می دهد، وظیفه پلیس رصد و شناسایی تخلفات و موارد غیرقانونی است.

ما گزارش ننهای مربوطه را جمع آوری کرده و به مراجع قضایی می دهیم و اگر حکمی مبنی بر برخورد با این افراد صادر شود، قطعا با متخلفان برخورد خواهیم کرد. این کار مربوط به حوزه ارشاد است و پلیس نیز در حد توانش با تخلفات برخورد می کند اما نباید فراموش کرد که دستگاه های دیگری هم در این زمینه مسئولیت دارند و باید وارد عمل شوند.» در آن روزها بسیاری از مدل های زن دستگیر و برخی هم ابراز پشیمانی کردند.

اگر از قانون بپرسید و اینکه چه پیش بینی درباره مدل شدن کرده، قانون ایران مدلینگ را جرم نمی داند؛ این را عبدالصمد خرمشاهی وکیل پایه یک دادگستری در ارتباط با جرائم مدلینگ در فضای مجازی به روزنامه ابتکار گرفته بود. خرمشاهی با اشاره به اینکه این جرائم جزو جرائم رایانه ای است، توضیح داده بود: «اگر عکس هایی از فرد توسط شخص او انتشار داده شود برای او جرائمی در نظر گرفته می شود. با توجه به ماده ۶۳۸ و ۷۴۲ قانون مجازات اسلامی این تخلفات قابل پیگیری است؛ باید در نظر داشت با پیشرفت تکنولوژی این جرائم در حال گسترش هستند.

ممکن است خلأ قا۵نونی در این نوع تخلفات حس شود اما با استناد به جرائم رایانه ای مثل انتشار تصاویر و پخش آن مشمول برخی ماده های قانونی شود با اعمال مجازات این مسائل قابل حل نبوده و نیست؛ مشکل همچنان ادامه دارد. مردم به خواست خود در شبکه های مجازی مدلینگ می شوند و این میل خود فرد است. عده ای نیز در این بین به عنوان فالوئر آنها را پیگیری می کنند یا به هر دلیلی جذب این افراد می شوند. با اعمال جرائم نمی توان آنها را کنترل کرد چرا که این مسئله یک مشکل فرهنگی و اجتماعی است و نیاز به فرهنگ سازی دارد.»

طراحان تنها

مدل های ایرانی در حالی برای انجام کار خود تلاش می کنند که در برخی از کشورهای اسلامی مدل های زن به صورت قانونی می توانند کار حرفه ای خود را ادامه دهند، قانونی که از حقوق آنها حمایت می کند.

برزگری از شرایطی که در نبود مدل های زن برای طراحان لباس در ایران به وجود آمده است، می گوید: «عملا در ایران هنرمندان و دانشجویان موفقی داریم که طرح های زیبایی دارند. جای تاسف است که اینها نمی توانند مطرح و مشهور شوند. به نظر من شرکت های خصوصی باید ارتباط خود را با بخش دولتی قوی تر و این کار را عملیاتی کنند، تا مسئولان مانند برخی از کشورهای اسلامی اجازه مدلینگ را صادر کنند.

فواید این کار بسیار بیشتر از آسیب هایش است و اگر به درستی نظارت شود نه تنها آسیبی نخواهد داشت بلکه موجب رشد و نوآوری در حیطه پارچه و لباس خواهد شد. به جای این که عده ای لباس های تایلندی، ترکی و چینی وارد و ارز کشور را خارج کنند، که بخشی از آن هم به صورت قاچاق انجام می شود و لطمه بزرگی به اقتصاد کشور وارد می کند، اگر اجازه داده شود داخل کشور این فعالیت را انجام دهند موجب اشتغال خوب و بازار پررونق می شود.»

این استاد دانشگاه با اشاره به صنعت مد در ترکیه ادامه می دهد: «ترکیه امروز کشوری اسلامی است. جایگاه ترکیه در بحث مد توسعه یافته است. اگر ایتالیا و فرانسه را کشورهای کاملا توسعه یافته در نظر بگیریم، ترکیه را می توان در جایگاه سوم در نظر گرفت که به صورت قانونمند کار می کند و از نظر اسلامی هم کلیه موازین شرعی را رعایت می کند و مشکلی ندارد چون حوزه ای که سیاست گذار است این اجازه را به آنها داده است و نظارت می کند.

ترکیه امروز به یکی از بزرگ ترین صادرکنندگان مد در منطقه تبدیل شده است و درصد اشتغال بالایی دارد ولی ما در کشور نه تنها درصد اشتغال پایینی در این زمینه داریم بلکه تبدیل به وارد کننده و مصرف کننده این موارد شده ایم. شهوت خرید در میان افراد به قدری زیاد شده که از کنترل خارج است چون مدهای داخلی را نمی شناسیم به دنبال مدهای غربی می رویم.»

با همه فرصت هایی که ممکن است برای طراحی لباس های ایرانی وجود داشته باشد اما کار کردن در این زمینه نیازمند قرار گرفتن در زنجیره ای از مشاغل به هم پیوسته ای است که در ایران تنها بخش کوچکی از این زنجیره ها به هم متصل هستند و برای همین هست که خیلی ها می گویند پیشرفت در بازار مد و لباس ایران راهی است که دورنمایش زیباست اما راه و مسیری که باید پیمود، دشوار...