چهره‌های هنری که در سال ۹۸ درگذشتند

برترین‌ها: از میان هنرمندان ایرانی که در سال ۱۳۹۸ درگذشتند، ده هنرمند برجسته ایرانی را برگزیده‌ایم و زندگی و کارنامه‌شان را در مجالی کوتاه مرور کرده‌ایم. شماری از این هنرمندان بخت‌یار بوده‌اند و در هنگام حیات خویش قدر‌ها دیده اند. برخی دیگر پس از دوره‌ای کامیابی به سبب دگرگونی احوال زمانه از کار کنار زده شدند و یا ناگزیر به مهاجرت شدند و روزگار سختی را گذراندند.

۱. جمشید مشایخی

بازیگر سرشناس سینما و نمایش و تلویزیون که بسیاری در نقش رضا تفنگچی سریال هزار دستان به یادش می‌آورند در ۱۳ فروردین روزگارش به پایان رسید. جمشید مشایخی، زاده ۱۳۱۳، پیش از انقلاب تحصیلاتش را در تئاتر نیمه‌تمام گذاشت و در اداره هنر‌های دراماتیک استخدام شد. در نمایش‌های متعدد از جمله آثاری از علی نصیریان و بهرام بیضایی بازی کرد و سپس به کار در تلویزیون و سینما پرداخت.

افزون بر سینمای عامه‌پسند در فیلم‌های هنری و یا منتسب به موج نو از جمله خشت و آینه، گاو، قیصر، چشمه، شازده احتجاب و سوته‌دلان نیز حضور یافت. در اوایل انقلاب با بازی در نقش کمال‌الملک در فیلمی به همین نام و نیز ایفای نقش در فیلم گل‌های داوودی جایزه بهترین نقش اول مرد در جشنواره فیلم فجر را گرفت.

از دیگر آثار مطرحش در پس از انقلاب می‌توان به فیلم‌های روز واقعه، خانه‌ای روی آب و یک بوس کوچولو و جرم اشاره کرد.

۲. منیر فرمانفرماییان

هنرمند آینه‌کار مدرن با نام خانوادگی اصلی شاهرودی در ۳۱ فروردین ۱۳۹۸ درگذشت. منیر فرمانفرماییان، متولد ۱۳۰۱، در دانشکده هنر‌های زیبای تهران هنر آموخت. با منوچهر یکتایی، شاعر و نقاش، ازدواج کرد و برای تحصیل به آمریکا رفت. در آن‌جا طراحی مد نیز خواند و با نشریات مطرح این عرصه همکاری کرد و با هنرمندان مشهور از جمله اندی وارهول آشنا شد.

پس از جدایی از یکتایی با ابوالبشر فرمانفرماییان ازدواج کرد و نام خانوادگی‌اش را به فرمانفرماییان تغییر داد. در سال ۱۳۳۶ پس از ۱۳ سال به ایران بازگشت.

یک سال بعد اثری از او مدال طلای دو سالانه تهران را به دست آورد. شماری از آثارش نیز در دوسالانه ونیز به نمایش درآمدند. به خلق آثار هنری و سفر در ایران و جمع‌آوری کار‌های هنر سنتی ایران پرداخت و در نمایشگاه و دوسالانه‌های متعدد داخلی و خارجی حضور یافت. سبک یگانه و بدیعش را در نقاشی در پایان دهه ۱۳۴۰ پدید آورد که آمیخته‌ای از آینه‌کاری، خاتم‌سازی و طراحی هندسی نقوش اسلامی با نگرش انتزاعی مدرن بود.

پس از انقلاب منیر فرمانفرماییان به آمریکا مهاجرت کرد. در ۱۳۸۳ به ایران بازگشت و در نمایشگاه "باغ ایرانی" برای اول بار پس از انقلاب حجم "آب روشنایی است"، ساخته‌اش به تماشا گذاشته شد. در ۱۳۹۴ آثارش در جایگاه نخستین هنرمند ایرانی در گوگنهایم نیویورک، از مهم‌ترین موزه‌های هنر معاصر به نمایش درآمد. دو سال بعد در باغ موزه نگارستان تالاری به نام او گشایش یافت.

۳. داریوش اسدزاده

زندگی بازیگر تئاتر، فیلم و تلویزیون در سوم شهریور به پایان راه رسید. داریوش اسدزاده، متولد ۱۳۰۲، از جوانی بازی در تئاتر را آغاز کرد و به نویسندگی و کارگردانی نمایش نیز روی آورد. در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ در بیش از پنجاه فیلم بازی کرد. در میانه دهه ۱۳۵۰ در ایالات متحده اقامت گزید.

در ۱۳۶۵ به ایران بازگشت و به بازی در تلویزیون و سینما پرداخت. در آثار پرشماری از جمله مجموعه‌های تلویزیونی پرمخاطب مانند سمندون و خانه سبز حضور یافت.

در سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ ریاست انجمن بازیگران را بر عهده داشت. سیری در تاریخ تئاتر ایران و تماشاخانه تهران به روایت داریوش اسدزاده از تالیفاتش به شمار می‌آید.

۴. مسعود عربشاهی

نقاش مدرن ایرانی در ۲۵ شهریور درگذشت. مسعود عربشاهی زاده ۱۳۱۴، پس از تحصیل در هنرستان هنر به هنرکده هنر‌های تزیینی رفت و نقاشی و مجسمه‌سازی آموخت. در سال ۱۳۴۷ با مدرک فوق لیسانس معماری داخلی فارغ‌التحصیل شد. از دوره نوجوانی به مطالعه نقوش هنر بین‌النهرین و تمدن‌های ایران باستان پرداخت و این علاقه همواره در او و آثارش جاری بود.

در میانه دهه ۱۳۴۰ در نمایشگاه دوسالانه پاریس شرکت کرد و تا چند سال بعد آثارش را در نمایشگاه‌های متعدد داخلی و خارجی دیگر از جمله نمایشگاه موناکو، که مدال طلایش به او تعلق گرفت، به تماشا گذاشت. با جریان هنری مکتب سقاخانه در ارتباط بود. پس از انقلاب برای مدتی از ایران رفت و در فرانسه و آمریکا روزگار گذراند. در دهه ۱۳۷۰ به ایران بازگشت و نمایشگاه‌های چندی برگزار کرد. مسعود عربشاهی نقش‌برجسته‌هایی برای بنا‌های گوناگون ساخت که برخی از این آثار و نیز نقاشی‌هایش پس از انقلاب از میان رفتند یا آسیب‌های جدی دیدند.

۵. حسین دهلوی

موسیقی‌دان و آهنگ‌ساز بزرگ و رهبر ارکستر و خالق باله بیژن و منیژه در ۲۳ مهرماه درگذشت.

حسین دهلوی، متولد ۱۳۰۶، از خردسالی در موسیقی و نوازندگی ویولن آموزش دید. در هنرستان عالی موسیقی آهنگ‌سازی آموخت. پس از مرگ ابوالحسن صبا، ارکستر شماره یک اداره هنر‌های زیبا را -که بعد‌ها ارکستر صبا نام گرفت و هر هفته در تلویزیون برنامه‌ای داشت- رهبری کرد.

در اوایل دهه ۱۳۴۰ به ریاست هنرستان موسیقی رسید و تا آغاز دهه ۱۳۵۰ این مسئولیت را بر عهده داشت و همزمان به تدریس موسیقی در آن پرداخت. اپرای مانا و مانی را به مناسبت روز جهانی کودک در ۱۳۵۶ ساخت که پس از انقلاب به سبب ممنوعیت خوانندگی زنان هنوز اجرا نشده است.

در تدوین کتاب آموزش تنبک به همراه هوشنگ ظریف و مصطفی کمال پورتراب با حسین تهرانی همکاری داشت و نیز در صورت‌بندی تئوری موسیقی ایرانی کوشش‌ها کرد.

کتاب پیوند شعر و موسیقی آوازی از مهم‌ترین آثار اوست که جایزه کتاب سال را نیز به دست آورد. حسین دهلوی در انتخاب و ساخت موسیقی برخی از فیلم‌ها از جمله مستند یک آتش، موج و مرجان و خارا و گنجینه‌های گوهر ساخته ابراهیم گلستان نقش داشت و برای فیلم هفده روز به اعدام اثر هوشنگ کاووسی موسیقی نوشت.

پس از انقلاب بی‌توجهی به موسیقی و به ویژه موسیقی ارکسترال سبب شد که حسین دهلوی و ساخته‌هایش چندان قدر نبینند. از دیگر آثار مهم او می‌توان به گفت‌وگوی دل در شور و فروغ عشق اشاره کرد.

۶. منوچهر یکتایی

نقاش و شاعر ایرانی-آمریکایی و از پیشگامان نقاشی مدرن ایران، در ۲۸ آبان درگذشت.

منوچهر یکتایی متولد ۱۳۰۱ در اوایل ۲۰ سالگی دانشکده هنر‌های زیبای تهران را نیمه‌کاره رها کرد و برای تحصیل و کار به فرانسه و سپس آمریکا رفت. در دورانی که نقاشی کنشی و هیجان‌نمایی و هنرمند نامی‌اش جکسون پولاک در اوج بودند، از منوچهر یکتایی در کنار نقاشانی مانند او و ویلیام دکونینگ در ایالات متحده نام برده می‌شد.

موضوع بیش‌تر آثارش طبیعت بی‌جان است که با ضرباهنگی سریع و با سطحی ضخیم از رنگ و رویکردی انتزاعی به تصویر کشیده شده است. سروده‌های او نیز اشعاری آوانگارد به شمار می‌آیند که در آن‌ها به ساخت و بازی‌های زبانی می‌پردازد. منوچهر یکتایی به سبب اقامت درازمدت در خارج از کشور در ایران چندان قدر ندید و آن‌چنان که شاید شناخته نشد. آخرین نمایشگاه او در ۲۰۱۹ در لندن برگزار شد. او همسر نخست منیر فرمانفرماییان بود.

۷. نصرت کریمی

بازیگر، سینماگر، انیمیشن‌ساز و عروسک‌ساز که به‌ویژه بازی او در نقش آقاجان در مجموعه دایی‌جان ناپلئون مشهور است، در ۱۲ آذر درگذشت.

نصرت کریمی، زاده ۱۳۰۳، زیر نظر عبدالحسین نوشین، از پایه‌گذاران نمایش مدرن در ایران، آموزش دید. از اوایل دهه ۱۳۲۰ به عضویت تئاتر نوشین درآمد و به بازیگری، چهره‌پردازی و طراحی صحنه پرداخت. به ایتالیا سفر کرد و در فیلم‌سازی تجربیاتی آموخت.

سپس به پراگ رفت و بعد از دانش‌آموختن در کارگردانی سینما و تلویزیون در رشته فیلم‌های عروسکی فوق لیسانس گرفت. پس از بازگشت به ایران رشته عروسک‌گردانی را در دانشکده هنر‌های دراماتیک دانشگاه تهران در ۱۳۴۳ پایه گذاشت.

او سرپرستی کارگاه نقاشی متحرک وزارت فرهنگ و هنر را نیز بر عهده گرفت و آثار انیمیشن و عروسکی متعددی از جمله نخستین فیلم عروسکی ایران با نام دل موش، پوست پلنگ را تولید کرد.

به سریال‌سازی در تلویزیون رفت و به سینما نیز راه پیدا کرد. درشکه‌چی و محلل از مشهورترین فیلم‌هایش به شمار می‌آیند. در آثارش با نگاهی طنزآمیز به نقد تعصب و باور‌های نادرست دینی می‌پرداخت. پس از انقلاب به سبب نوشتن فیلم‌نامه محلل حکم قطع دست برایش صادر کردند که اجرا نشد، اما چند ماهی را در زندان گذراند و تا پایان عمرش اجازه ندادند فیلمی بسازد یا نمایشی بر صحنه ببرد.

پس از چندی به آموزش نمایش عروسکی و مجسمه‌سازی و چهره پردازی در خانه مشغول شد و نیز برای گذران زندگی به پرورش کاکتوس پرداخت.

۸. شهلا ریاحی

با نام اصلی قدرت‌الزمان وفادوست، بازیگر سینما و تئاتر و تلویزیون و نخستین فیلم‌ساز زن ایرانی در ۱۰ دی از دنیا رفت.

شهلا ریاحی، متولد ۱۳۰۵، با تشویق همسرش، اسماعیل ریاحی، کارگردان سینما، بازی در تئاتر را آغاز کرد و شهرتی به دست آورد. در ۱۳۲۰ با بازی در فیلم خواب‌های طلایی به سینما نیز راه یافت. پنج سال بعد در جایگاه نخستین کارگردان زن ایرانی فیلم مرجان را ساخت.

پس از انقلاب به او اجازه داده شد که در سینما و تلویزیون ادامه فعالیت دهد. او معمولا در نقش زنی خیرخواه و مهربان در فیلم‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی ملودرام ظاهر می‌شد. از شناخته‌شده‌ترین آثارش می‌توان از فیلم‌های دو فیلم با یک بلیت، دلشدگان و نیز سریال همسران نام برد.

۹. نوری کسرایی

شهروی فیلم تنگسیر امیر نادری و بازیگر فیلم شازده احتجاب ساخته بهمن فرما‌ن‌آرا در گمنامی و انزوا در ۲۱ دی درگذشت.

از نوری کسرایی، متولد ۱۳۳۰، اطلاعات چندانی در دست نیست. از جوانی با بازی در فیلم پنجره اثر جلال مقدم پا به سینما نهاد.

در آثار بسیاری از جمله برخی از فیلم‌های مجموعه صمد به ایفای نقش پرداخت. در دهه ۱۳۵۰ از جذاب‌ترین هنرپیشگان زن نزد مخاطبان به شمار می‌آمد، اما به بازی در فیلم‌های متفاوت نیز پرداخت. دو روز از مرگش در ۶۸ سالگی می‌گذشت، که ماموران آتش‌نشانی پیکر بی‌جانش را در خانه‌اش یافتند.

۱۰. هوشنگ ظریف

ردیف‌دان سنتی و نوازنده چیره‌دست و آموزگار متبحر تار، از شاگردان برجسته موسی معروفی، علی‌اکبر شهنازی و روح‌الله خالقی در ۱۷ اسفندماه درگذشت.

هوشنگ ظریف، زاده ۱۳۱۷، پس از پایان تحصیل در هنرستان موسیقی ملی در وزارت فرهنگ و هنر استخدام شد. در ارکستر صبا، ارکستر موسیقی ملی و گروه‌های دیگر از جمله گروه فرامرز پایور به نوازندگی و تک‌نوازی تار پرداخت.

نزدیک به دو دهه در هنرستان موسیقی به تدریس نوازندگی تار پرداخت. در جشنواره‌ها و آیین‌های موسیقی در سراسر جهان تار نواخت. هوشنگ ظریف با سه‌تارنوای و تنبک‌نوازی نیز نیک آشنا بود.

در نگارش کتاب آموزش تنبک، نخستین کتاب در این موضوع، به همراه حسین دهلوی و مصطفی کمال پورتراب با حسین تهرانی نوازنده بزرگ همکاری کرد.

کتاب ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران، اثر دیگر اوست که در آن به تصحیح ردیف آوازی محمود کریمی، ردیف‌دان برجسته پرداخته است. هوشنگ ظریف سال‌های متمادی از اعضای هیئت مدیره خانه موسیقی و رئیس هیئت مدیره کانون نوازندگان ساز‌های ایرانی بود. از شاگردان برجسته‌اش می‌توان از حسین علیزاده، داریوش طلایی و مجید درخشانی نام برد.

دیگر درگذشتگان

فهرستی از این دست لاجرم کامل نمی‌شود و همه نام‌ها در آن نمی‌گنجند، به ناچار از برخی هنرمندان درگذشته با ذکر نام یاد می‌کنیم.

بهنام صفوی خواننده و آهنگ‌ساز موسیقی پاپ، متولد ۱۳۶۲، که چند سالی با بیماری تومور مغزی دست به گریبان بود در ۲۳ اردیبهشت درگذشت.

پرویز بهرام صداپیشه فیلم و رادیو و تلویزیون، زاده ۱۳۲۱، که صدایش به ویژه در فیلم مستند جاده ابریشم در یاد‌ها مانده و به جای بازیگران مشهوری از جمله لارنس اولیویه و اورسن ولز گویندگی کرده، در ششم خرداد با زندگی وداع گفت.

ولی الله شیراندامی ، زاده ۱۳۱۰، بازیگر سینما و تئاتر که بیش‌تر با بازی در سریال مختارنامه شناخته می‌شود، در ۱۱ بهمن از دنیا رفت.

زندگی ملکه رنجبر ، متولد ۱۳۱۵، بازیگر سینما، تلویزیون و تئاتر که به خاطر نقشش در سریال زیر آسمان شهر شهرت داشت، در هشتم اسفند به پایان عمر رسید.

از دیگر درگذشتگان هنرمند در سال ۱۳۹۸ از حسین آهی شاعر، مصحح ادبی و گوینده رادیو، مظاهر مصفا شاعر و استاد ادبیات دانشگاه و نیز اسماعیل شیشه‌گران نقاش و گرافیست می‌توان نام برد.

منبع: bbc