احمد شاه قاجار؛ تنها پادشاه اجباری تاریخ

روزنامه سازندگی - سمیرا دردشتی: تهران به دست مشروطه خواهان سقوط کرد و شاهی که گمان کرده بود با شلیک توپ به مجلس، بساط مشروطه را بر انداخته است، این بار نیز دست به دامن روس ها شد و راه زرگنده را در پیش گرفت. به این ترتیب تمامی اقداماتش در قلع و قمع مشروطه خواهان، تعطیلی روزنامه ها و به توپ بستن مجلس بی مجازات باقی ماند، اما دست سرنوشت رضایت ندارد که شاه مستبد بی آن که تاوانی پس دهد، تنها با رها کردن تاج و تخت زندگی خود را نجات دهد.

ملیون و سران مشروطه در بهارستانی که هنوز زخمی توپ های لیاخوف بود، تشکیل جلسه دادند و تصمیم بر آن شد که بزرگ ترین پسر شاه مخلوع به جانشینی پدرش انتخاب شود. به این ترتیب احمدمیرزایِ دوازده ساله بی آن که سودایی برای سلطنت در سر داشته باشد از میان سرمستی کودکانه بیرون کشیده شد تا بار امانتی هزاران ساله به منظور تداوم سلطنت در ایران به او سپرده شود و البته به سنت رایج شاه کوچک در این مسیر دشوار تنها رها نشد و با انتخاب عضدالملک رئیس ایل قاجار به نیابت سلطنت مقرر شد که تا زمان بلوغ شاه از همراهی وی برخوردار شود.

جدایی از دامان خانواده

محمدعلی شاه که از آن پس قرار بود با نام محمدعلی میرزا خطاب شود، قادر نبود وضعیت پیش آمده را قبول کند، او که خود از مقام سلطنت استعفا داده بود، امید داشت که بتواند به همراه خانواده اش ایران را ترک کند. شاه پیشین و همسرش ملکه جهان بسیار دلبسته فرزند اول خود بودند و به همین جهت تلاش کردند ضمن مذاکره با نمایندگان روس و انگلیس وضعیت پدید آمده را حل و فصل کنند. او پیشنهاد داد به جای احمد میرزا، فرزند کوچکشان محمدحسین میرزا را به منظور تداوم سلطنت در ایران بگذارند

اما به زودی از این پیشنهاد صرف نظر کردند و در وداعی جانسوز در حالی که پسرک با گریه می خواست نزد خانواده اش بماند، او را تحویل نمایندگان مشروطه خواهان دادند. احمدشاه دوازده ساله در میان بهت و ناباوری خود، با تشریفات سلطنتی وارد تهران شد و مورد استقبال فوق العاده ای قرار گرفت. مردم گویی حساب شاه جوان را از پدر مستبدش جدا کرده بودند و می خواستند باور کنند با او سرنوشت دیگری در انتظارشان خواهدبود. هلهله شادی و فریاد زنده باد شاه در گوش شاه جوان می پیچید و امیدهایی بلند برای آینده را به دامانش گره می زد.

در میانه ناکارآمدی و جبر

کودک دوازده ساله اما چندان خوش شانس نبود تا قادر باشد پاسخی به این دست ابراز احساسات دهد. شاه جوان در میان درباریانی قرار گرفت که اغلب فاسد بودند و او در شرایطی قرار نداشت که بتواند کنترلی بر آن ها داشته باشد، به این ترتیب حتی با رسیدن به سن بلوغ و به دست گرفتن مستقیم سلطنت، حقیقتا قادر نبود زمام امور را در دست گیرد. این امر البته گذشته از سن کم و درباره فاسد محصول تحولات جهانی نیز بود. تاجگذاری رسمی او در مردادماه 1293 مقارن با جنگ جهانی اول شد. ایران در صف بندی های جهانی این جنگ جانب هیچ گروهی را نگرفت و گمان می رفت با این کار از کشمکش های آتی در امان خواهد بود، حال آن که دامنه این جنگ چنان گسترده شد که به اشغال بخش بزرگی از خاک ایران انجامید و شاه تازه کار و مجلس سوم که آن نیز به تازگی کار خود را آغاز کرده بود،

نتوانستند کار چندانی در حفاظت از بی طرفی ایران از پیش ببرند. اوضاع ایران در واپسین سال های جنگ جهانی به شدت آشفته بود. به گونه ای که هرج و مرجی تمام عیار در آن به چشم می خورد. در این هنگام سرخوردگی از مشروطه در نزد توده مردم به وضوح مشخص بود، آنان نظم پیشین و شاه مقتدر را از دست داده بودند و در ازای آن یک بی نظمی تمام عیار داشتند. شاهی که نمی توانست از آن ها در برابر طوفان های سیاسی در صحنه داخلی و خارجی مراقبت کند و نهادی به نام مجلس که عملا قادر نبود حتی خود را در برابر دخالت خارجی نجات دهد با اولتیماتوم روسیه به کارش خاتمه داد. سرخوردگی از مشروطه به وضوح احساس می شد. برای «شاه شهید» ناصرالدین شاه فاتحه ها خوانده شد و نظم استبدادی گذشته به آرزوی مردم کوچه و بازار مبدل شد.

احمد شاه به اتفاق پرنس آرتور، پرنس ادوارد، لرد کرزن در ضیافتی در لندن. (1919)

سفر به فرنگ

از آن روز که شاهزاده جوان دست پدر و مادر را رها کرده بود، سهم او از پادشاهی تنها کشمکش، جنگ، درگیری و استیلای نیروهای خارجی بود. به این ترتیب از مراحل نخستین قرارداد ۱۹۱۹ شاه مایل بود که به اروپا سفر کند. این امر بالاخره چند روز پس از امضاء قرارداد میسر شد. او میراث دار سلسله ای بود که شاهانش تا پیش از او یا به قتل رسیدند یا ناچار به محدودکردن قدرت خود شدند یا از تخت سلطنت به زیر آورده شدند و خود بی آن که در این مسیر آزموده شده باشد وارث ثروت و قدرتی شد که نمی توانست از آن بهره چندانی ببرد. بنابراین این سفر کمترین پاداشی بود که شاه جوان می توانست از زندگی تا آن هنگام طلب کند.

وی در حالی کشور را از راه بندرانزلی به نخستین مقصد خود در بادکوبه ترک می کرد که دعوا بر سر قرارداد ۱۹۱۹ همچنان ادامه داشت. شاه پس از اقامت کوتاهی در استانبول راهی ایتالیا شد و سوئیس، فرانسه و در نهایت انگلستان مقاصد بعدی او بودند. در فرانسه به زبان فرانسوی سخنرانی و به نیاز کشورش برای کمک دموکراسی های غربی تاکید کرد. در انگلستان با استقبال جورج پنجم پادشاه این کشور مواجه شد و با رضایت از مهمان نوازی آن ها این کشور را ترک کرد و مدتی دیگر در اروپا باقی ماند تا آن که عزم مراجعت به کشور کرد.

در بازگشت شاه با توجه به عدم توفیق وثوق الدوله در اجرای قرارداد از یک سو و فشارهای داخلی و بین المللی از طرف دیگر با استعفای او موافقت کرد و میرزاحسن خان مشیرالدوله در حالی نخست وزیری را تحویل گرفت که در کشور بار دیگر آشوبی تمام عیار برپا بود و انگلستان نیز با روی کارآمدن وی به شدت مخالف بود. نبرد در گیلان ادامه داشت، اوضاع مالیه نابسامان بود و دولت بدهکارتر از همیشه به نظر می رسید. از سوی دیگر موضوع برگزاری انتخابات مجلس نیز باید در دستور کار قرار می گرفت. امری که مردم دیگر مانند روزهای نخستین در جست و جوی آن نبودند. سرانجام فشارهای خارجی سبب شد که مشیرالدوله نیز استعفا دهد.

کودکی احمدشاه

پایان یک جبر

استعفای مشیرالدوله بار دیگر ابتکار عمل را به دست انگلیسی ها سپرد. سپهدار اعظم گزینه دیگری بود که به شاه تحمیل شد. در این میان سیدضیاء طباطبایی که با استعفای وثوق الدوله نفش فعال تری پیدا کرده بود، سرانجام موفق شد با همدستی رضاخان میرپنج، در سوم اسفند 1299 دست به کودتا بزند و بر مسند نخست وزیری تکیه زد. این امر البته دوامی نداشت و سردار سپه به زودی خود زمان امور را در دست گرفت.

در این میان احمدشاه که گویی همواره به اشتباه بر تخت شاهی تکیه زده بود، در حالی که دلبستگی چندانی به آن نداشت آواره اروپا شد و اگرچه کوشش هایی برای حذف رضاخان کرد اما سرانجام در آبان ماه 1304 با رای مجلس به 16 سال سلطنت او پایان داده شد و این تنها پایان یک سلطنت نبود بلکه به سلسله ای که آقامحمدخان از شیراز تا کرمان و در نهایت گرجستان از سر شمشیر گرفته بود با رای نهادی که هرگز به موجودیت آن گمان نمی برد، خاتمه داده شد. احمدشاه هرگز تشنه قدرت نبود، او برخلاف بسیاری از دیگر شاهان ایران هیچ گاه ناچار نشد لیاقتش در میان برادران دیگر را اثبات کند یا در این مسیر به دسیسه متوسل شود.

او را به عنوان یک ناجی بعد از پدر مستبدش به تخت نشاندند و در واقع نه خواست و نه توانست نقشی جز یک پادشاه نمادین ایفا کند. با این همه او تشنه مال اندوزی بود. به عنوان شخص اول کشور از قوای بیگانه مقرری می گرفت، از حکام ایالات رشوه دریافت می کرد، گندم و کالاهای مصرفی را احتکار می کرد و به خرید و فروش املاک علاقه داشت. مشهور است که چون هر زمان قیمت گندم افزایش می یافت، غله حاصل از املاکش را به قیمتی گرانتر به مردم می فروخت، اهالی تهران او را «احمد علاف» لقب داده بودند. شاید اگر سرنوشت با او یار بود، به جای تکیه زدن بر تخت سلطنت ایران می توانست تاجری موفق شود.

قرارداد جنجالی

وقوع انقلاب اکتبر در روسیه منجر به خروج نیروهای این کشور از خاک ایران در اواخر جنگ جهانی شد، در حالی که ارتش روسیه تزاری تنها چند کیلومتر تا فتح تهران راه داشت. به این ترتیب در میان بحران تمام عیار سیاسی و اجتماعی که ایران دست به گریبان آن بود، یک «معجزه سیاسی» رخ داد. این معجزه اما دردسرهایی نیز داشت، توازن قوا به سود انگلستان دگرگون شد و این کشور تلاش کرد دولتی نزدیک به خود را بر سر کار آورد. شاه در این زمان بدهی کلانی به واسطه دریافت وام ها به انگلستان داشت و به علاوه ماهیانه از این کشور مقرری دریافت می کرد. گزینه انگلیسی ها وثوق الدوله بود و از طریق آن توانستند سیاستی را که به منظور حفظ ثبات و امنیت و تامین منافع خودشان در نظر داشتند، عملیاتی کنند.

برآیند این امر قرارداد ۱۹۱۹ بود. مفاد این قرارداد شامل به رسمیت شناختن تمامیت ارضی ایران، استخدام مستشاران انگلیسی با هزینه دولت ایران، ترتیب دادن قشون توسط انگلستان برای ایران، اعطای وام کلان به دولت برای تامین بودجه اقدامات پیشین و تضمین قرار دادن عایدات گمرکی و دیگر عایدات ایران برای این وام بود. همچنین انگلستان با تصدیق احتیاجات فوری ایران به وسایل حمل و نقل برای تامین و توسعه تجارت و جلوگیری از قحطی، حاضر شد در تشویق پروژه های مربوط به راه آهن و دیگر وسایل حمل و نقل با ایران همکاری کند. به علاوه قرارداد شامل ضمائم محرمانه ای نیز بود که در افکار عمومی حساسیت ایجاد کرد.

وثوق الدوله طی بیانیه ای به تشریح اقدامات خود می پردازد و یادآور می شود که کشور به هنگامی که او روی کار آمد گرفتار هرج و مرج بود و قحطی و خزانه خالی، امکان مقابله با شرایط نابسامان را سلب کرده بود. این بیانیه طولانی با توضیح مفاد قرارداد به پایان می رسید. از میان روشنفکران این زمان دو روزنامه نگار به شدت از دولت وثوق الدوله و قراردادش حمایت کردند. یکی سید ضیاء بود که در این زمان «روزنامه شرق» را منتشر می کرد و دیگری محمدتقی بهار که در این دوران در روزنامه ایران قلم می زد اما تلاش این دو تا حدودی نتیجه معکوس داشت و آشنایی مردم با قرارداد به حساسیت بیشتر آن ها از یک سو و نگرانی دیگر دولت های صاحب منافع در ایران از سوی دیگر انجامید.

فرانسوی ها، آمریکایی ها و روس ها از بیم تهدید منافعی که در ایران داشتند با نارضایتی های داخلی همداستان شدند. در داخل نیز اعتراضات مختلفی صورت گرفت از جمله قیام شیخ محمد خیابانی را می توان در راستای مخالفت با همین قرارداد دانست. همچنین ناوگان بلشویک ها در بندر انزلی حضور یافت و با تحریک مردم منطقه موفق شدند در گیلان اعلام جمهوری کنند. در این میان احمدشاه که برای پذیرش وثوق الدوله از انگلستان مقرری دریافت می کرد، برای پذیرش این قرارداد دو شرط داشت. نخست دریافت مقرری مادام العمر و دیگری تضمین سلطنت او و اعقابش از جانب انگلستان که این شروط سرانجام مورد موافقت انگلستان قرار گرفت. این توافق جزو مفاد محرمانه قرارداد بود که البته در نهایت از آن جا که قرارداد ماهیت عملیاتی چندانی پیدا نکرد این شروط نیز اجرایی نشد و اتفاقا انگلستان را در برکناری احمدشاه مصمم تر کرد.