با بهمن فرمان آرا به بهانه «دل دیوانه» در آستانه سال نو

هفته نامه چلچراغ: بهمن فرمان آرا، یکی از فیلمسازهای سینمای ایران است که طی شصت سال فعالیت سینمایی همواره بر سر اصولش پافشاری کرده. او فیلم هایی همچون «شازده احتجاب»، «بوی کافور، عطر یاس»، «خانه ای روی آب»، «یه بوس کوچولو» و... ساخته است و یا تهیه کنندگی فیلم هایی همچون «گزارش»، «کلاغ»، «ملکوت»، «شطرنج باد» و... بوده که نشان از جایگاه او در سینمای ایران می دهد.

این کارگردان پیشکسوت سینمای ایران، هفتاد و پنج سالگی اش را به تازگی در خلال ساخت نهمین فیلمش «دل دیوانه» جشن گرفت. «دل دیوانه» سرگردانی های یک نویسنده را به نمایش می گذارد و در سال پیش رو اکران خواهدشد؛ فیلمی با بازی هنرمندانی همچون علی نصیریان، فاطمه معتمد آریا، لیلا حاتمی، صابر ابر، علی مصفا، رویا نونهالی، داریوش اسدزاده، میرم بوبانی، پانته آ پناهی ها و... . سورپرایز این فیلم برای هوادارن سینمای فرمان آرا حضور خودش جلوی دوربین است.

با بهمن فرمان آرا که سخت گفت و گو می کند، به بهانه سال نو و ساخت «دل دیوانه» گفت و گویی داشتیم و سال های نوجوانی و جوانی اش را نیز مرور کردیم.

سال ۹۵ برای شما به سه اتفاق مهم همراه بود. از دست دادن دوست قدیمی تان و هنرمند بزرگ عباس کیارستمی، شروع نهمین فیلمتان «دل دیوانه» و به دنیا آمدن دومین نوه تان «آیریس». حالا در آستانه سال نو، وقتی سال گذشته رامرور می کنید، ارزیابی خودتان از آن چگونه است؟

غیر از از دست دادن رفیق خوبم عباس کیارستمی که جایگزین ندارد، باقی مسائل همه خیلی خوب بودند و شکرگزارم. فقط جای آن مرد بزرگ به اسانی توی زندگی ما پر نمی شود.

چه شد که تصمیم گرفتید در نهیمن فیلمتان «دل دیوانه»، که زمستان امسال در رامسر جلوی دوربین بردید، خودتان علاوه بر کارگردانی، بازیگری هم کنید؟ یک بار دیگر هم در «بوی کافور، عطر یاس» چنین تجربه ای داشتید...

بعد از «بوی کافور، عطر یاس» عباس کیارستمی تنها کسی بود که مدام به من می گفت دیالوگ هایی که می نویسی را باید خودت بگویی و باید خودت در فیلم هایت بازی کنی منتها در این سال ها به دلایل مختلف این کار را نکردم. آخرین بار که در منزلش، یک هفته قبل از سفرش به فرانسه، با او صحبت می کردم، بنا به عادت همیشگی مان که از کارهای هم می پرسیدیم، وقتی از من پرسید چه می کنی؟ به او گفتم که دارم روی سناریویی کار می کنم و می خواهم این بار خودم توی فیلمم بازی کنم. به من گفت: «من که همیشه به تو گفته بودم خودت باید بازی کنی. خیلی خوشحالم کردی که می خواهی خودت توی فیلمت بازی کنی». بازی در «دل دیوانه» یک جورهایی عمل به وصیت دوستم عباس کیارستمی بود.

تجربه مهارت در نوجوانی و شانزده سالگی برای شما چطور بود؟ تجربه تنها زندگی کردن در آن سال، در کشوری بیگانه برای شما چطور رقم خورد؟

البته من مهاجرت نکردم و برای تحصیل به انگلستان و بعد به امریکا رفتم. یکی از بزرگ ترین اتفاقات زندگی من دنیایی بود که با آن سفر در مقابلم قرار گرفت. اولین بار که سوار هواپیما شدم در همان سفر بود. پیش از آن هرگز به خارج از کشور نرفته بودم. بنابراین سفر به لندن برای من یک تجربه سحرآمیز بود. چون موقعی که من به لندن سفر کردم یعنی سال 1958، هنوز مدرسه سینمایی در لندن افتتاح نشده بود، من اول به مدرسه هنرپیشگی رفتم. مدرسه هنرپیشگی هم تکلیف و مشق در خانه نداشت.

ساعات بعد از مدرسه، از این سینما به آن سینما می رفتم و غرق در اعجاز سینما بودم. یادم هست که سال اول حدود دویست و هفتاد فیلم دیدم و این یک جورکیف محشری در زندگی من بود. فیلم های برگمان را برای اولین بار در لندن دیدم. فیلم های آندره وایدا را آنجا کشف کردم. در عین حال من در همان سن شانزده سالگی خبرنگار ستاره سینما در لندن بودم. بنابراین افتتاحیه فیلم ها را می رفتم و تجاربم محشر بود. مسئولیتی روی دوشم نبود و عیش مدام بود، در کنارش درس و مدرسه هم بود که آن هم سراسر خوشی و لذت بود.

زندگی تنها سخت نبود؟

اوایل خیلی سخت بود. وقتی ایران بودم آنقدر دوستان نزدیک داشتم که روزهای اول ماهی بیست و پنج سی تا نامه داشتم و من مقید بودم همه را جواب بدهم. همه را جمع کرده بودم و موقع تنهایی مرور می کردم. ولی بعدا کم کم به تنهایی عادت کردم. برادر بزرگ تر من قبلا به انگلستان آمده بود و او در منچستر درس می خواند و چند پسردایی و دختردایی آنجا داشتم، پس خیلی احساس تنهایی نمی کردم.

به خصوص که سینما در مقابلم بود و تفریحم فیلم دیدن و مجله خواندن بود و مشغولیت هایم زیاد بود. ضمنا چون من و برادرم جزو اولین شاگردهای کلاس های زبان شکوه بودیم، زمانی که این آموزشگاه دو اتاق بیشتر نداشت و این خواست پدرم بود که زبان یاد بگیریم، پس ما موقع مهاجرت انگلیسی خوب صحبت می کردیم و گرفتاری های ندانستن زبان را نداشتیم.

شما سال ها خارج از ایران زندگی کردید؛ اما دوباره به وطن بازگشتید. چه چیز شما را در ایران نگه می دارد و حتی بعد از دوره ای مهاجرت شما را به وطن باز می گرداند؟

سال پنجاه و نه که از ایران رفتم، درست زمانی بود که «سایه های بلند باد» که زمان پهلوی توقیف شده بود، بعد از انقلاب پروانه نمایش گرفت؛ اما در این دوره هم بعد از سه روز توقیف شد. بعد از این اتفاق، حس کردم اختلاف نظری بین گروه تازه بر سر کار آمده وجود دارد که حل شدنش زمان بر است.

ضمنا سه تا بچه داشتم که باید فکر آینده شان بودم، لاریسا دخترم 11 ساله بود، نیما پسرم پنج ساله و مانی پسر دیگرم چهارساله. حس کردم تا این اختلافات حل شود، بروم و شانس به فرزندانم بدهم که اگه روزگاری خواستند جای دیگر هم زندگی کنند، امکانش را داشته باشند؛ اما موقعی که آنها به دانشگاه رفتند و دیگر به من نیازی نداشتند، سال 69 برگشتم و کماکان هم ایران مانده ام. علت اینکه ایران مانده ام و با وجود اینکه امکاناتش را دارم؛ ولی فکر زندگی در جایی دیگری را هم نمی کنم، همین است که اینجا مال ما هم هست.

من ترجیح می دهم اگر قرار است تدریس کنم، برای فرزندان ایران تدریس کنم. اگر قرار است کاری کنم، در کشورم موثر باشم. وقتی به این فصل زندگی می رسی، حتی خیلی ها زودتر از این سنین هم، پایشان را دراز می کنند رو به آفتاب و می خوابند. من به چنین چیزی اعتقاد ندارم. مرگ، حتمی است و حتما می آید، چه بهتر که حین کار کردن بیاید، آن هم وقتی که مشغول به کاری هستی که عاشقانه دوستش داری. امروزه وقتی بعضا دولتی ها لقب می دهند و می گویند شما کارگردان بزرگ هستی، ابایی ندارم که بگویم این بزرگی را فقط مردم انتخاب می کنند.

در سال های نوجوانی چه کتاب یا فیلم هایی روی شما تاثیرگذار بودند؟

فیلم های بیلی وایلدر را خیلی دوست داشتم به خصوص فیلم «بعضیا داغشو دوست دارن». آن فیلم را در نوجوانی چندین بار تماشا کردم. قبل از سفرم، وقتی در ایران به سینما می رفتیم یا به کانون فیلم سر می زدیم همیشه فیلم های هنری تر را دوست داشتم. برگمان بیش از هر فیلمسازی روی من اثر گذاشته و به وضوح تاثیر او را بر خودم توی کارهایم می بینم. یک صحنه هایی از یک فیلم هایی مرا خیلی تحت تاثیر قرار داده اند و خیلی خوب و واضح در ذهنم مانده اند اما در یک کلام، برگمان فیلمساز اثرگذار زندگی من بوده. وقتی به لندن رفتم او را کشف کردم و همه فیلم هایش را دیدم.

در ادبیات چه نویسنده ها یا کتاب هایی روی شما تاثیرگذار بوده اند؟

در ایران، آن سال هایی که نوجوان بودیم، تلویزیونی وجود نداشت و رادیو هم ساعات محدودی برنامه داشت در نتیجه دریچه ما به دنیا دیدن فیلم بود. آن زمان هفته ای یک بار پدر و مادرمان ما را به سینما می بردند و بقیه ساعاتمان به کتاب خواندن می گذشت. اگر بالزاک بود، اگر همینگوی بود، یا نویسنده های دیگر، همه جهانمان کلمات آنان بود. یادم هست همیگنوی بیشتر به دلم می چسبید. قبل از رفتنم از ایران دویست سیصد جلد کتاب داشتم چون تفریح اصلی ام کتاب خواندن بود.

چقدر اهل رفیق بازی بودید و وقتتان را با دوستانتان می گذراندید؟

در سال های دبیرستان دوست هایی داشتم اما در خانه مان انضباط خاصی حاکم بود و همیشه باید زودتر از پدرمان به خانه بر می گشتیم. در سال های دبیرستان آن حد ممکنی که ریسک می کردیم برای بیرون ماندن از خانه، تا ساعت هفت شب بود. چون معمولا پدرم بین هفت تا هشت شب می آمد و ما ریسک نمی کردیم و حتما قبل از هفت خانه بودیم. سر شام هم پدر مثل مدرسه حاضر غایبت می کرد و اسم همه را می گفت: بهرام، بهمن، بهروز... تا مطمئن شود همه سر شام حاضرند. بنابراین ما با وجود این انضباطی که رعایتش الزامی بود، رفاقت هایی هم داشتیم که جانانه بود.

هنوز از آن دوستی ها کسی مانده؟

اتفاقا یکی از چیزهایی که خیلی در زندگی من شاید خاص باشد، امتداد یک دوستی از کلاس سوم دبستان تا امروز است. آن دوست ناصر کنعانی پروفسور فیزیک است که در دانشگاه برلین تدریس می کند. دوست دیگری هم دارم، سعید شفق گیلانی که از کلاس هفتم که سیزده ساله بودیم آشنا شدیم و همچنان رفاقت مان پابرجاست. بزرگ ترین سرمایه زندگی من، دوستانم هستند. چه گلشیری، چه کیارستمی، چه ابوالحصن نجفی، چه احمد میرعلایی و... حاصل زندگی من همین خاطرات و دوستان هستند، باقی که همه آمده و رفته و روزمرگی بوده، «اوقات خوش آن بود که دوست به سر شد/ باقی همه بی حاصلی و بی ثمری بود».

سال 96 سال به خصوصی است. انتخابات ریاست جمهوری در پیش روست، آرزویتان برای سال نو چیست؟

آرزو دارم باز هم فیلم یسازم. امیدوارم در سال ۹۶ «دل دیوانه» و فیلم قبل ترم «دلم می خواد» بی دردسر اکران شوند و دهمین فیلم را با عنوان «مادرم، مملکتم» جلوی دوربین ببرم.