«عباس شیرخدا»، نماد زنده ورزش زورخانه ای
بیش از نیم قرن است كه ورزش باستانی و صبحگاهی ما ایرانی‌ها با نام این مرشد بنام پیوند خورده است.به همین خاطر، كمتر كسی است كه با نام عباس شیر خدا آشنا نباشد.
وب سایت همشهری شش و هفت - علی اصغر كشانی: ۱۷ شوال روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای بود؛ ورزشی كه با قدمتی طولانی یكی از ورزش‌های زیبای ملی وماندگارایرانی‌هاست.بنابراین به گونه‌ای كه با فرهنگ و آداب و رسوم ما در‌هم آمیخته است.از این روی، شایسته دیدیم كه سراغ یكی از نمادهای زنده این ورزش؛یعنی عباس شیر خدا(۱۳۱۲) برویم.
بیش از نیم قرن است كه ورزش باستانی و صبحگاهی ما ایرانی‌ها با نام این مرشد بنام پیوند خورده است.به همین خاطر، كمتر كسی است كه با نام عباس شیر خدا آشنا نباشد.او سال‌هاست كه همه روزه با نواختن ضرب زورخانه و خواندن اشعار حماسی با صدایی رسا و تاثیر‌گذار مهمان هم‌میهنان سحرخیز است و شهرتش از گذشته تا‌كنون زبانزد بوده است. عباس شیرخدا در حماسه خوانی سبكی مخصوص دارد و ضرب زورخانه را با سرانگشتی هنرمندانه می‌نوازد.
به جرات می‌توان گفت كه شیرخدا مشهورترین حماسه خوان كشورمان است. با او كه خوش صحبت است از كودكی اش آغاز كردیم و تلاش كردیم زیر و بم‌های ورزش زورخانه‌ای را به مدد دانش و تجربه بالای او در این ورزش بشناسیم؛ او كه می‌گوید بیش از ۷۰ بار شاهنامه را از اول تا آخر خوانده و با منش پهلوانان بنام ایران‌زمین زندگی كرده است. گفت و گوی ما را با او كه حالا در آستانه هشتاد و سومین سال زندگی‌اش قرار دارد، بخوانید.
بچه مولوی هستم، بازارچه سعادت. به ما می‌گویند بچه‌های پایین.
كدام مدرسه می‌رفتید؟
مدرسه صبا. حساب و هندسه‌ام ضعیف بود. كتاب فارسی را جلویم می‌گذاشتم، شاهنامه می‌خواندم و روی میز ضرب می‌گرفتم. معلم فارسی از این سبك خواندنم خوشش می‌آمد و همیشه نمره ۲۰به من می‌داد.این در معدلم تاثیر داشت و جبران نمره پایین ریاضی‌ام می‌شد. همان ضرب‌زدن‌ها شروع كارم بود.
معلم ورزش‌تان چه كسی بود؟
آقای پرویز والی‌زاده؛ پدر خسرو والی‌زاده؛ گوینده رادیو ورزش كه برادرشان هم منوچهر والی‌زاده از دوبلورهای مطرح كنونی كشور است. همان موقع‌ها در مدرسه در یكی از كلاس‌ها، زورخانه درست كرده بودم. صبح به صبح ضرب می‌زدم و بچه‌ها می‌آمدند ورزش می‌كردند. آقا پرویز برنامه‌ام را در مدرسه دید و از همان موقع كه صدایم را شنید كم كم من را به رادیو برد و مرشد رادیو شدم.
اولین بار كه زورخانه بودید چند سال‌تان بود؟
در زورخانه به دنیا آمدم. از بچگی عاشق و خاطر خواه زورخانه و ورزش پهلوانی بودم.
چه پهلوان‌هایی را در نوجوانی از نزدیك دیده‌اید؟
خیلی‌ها؛ مثل حاج اسماعیل قربانی.با پهلوان تختی هم دوره بودم.
پهلوان‌های آن دوره چه خصلت‌هایی داشتند؟
آن موقع اگر كسی بی‌بضاعت بود، می‌آمد پیش یكی از پهلوان‌ها و او برایش بی آن كه كسی بفهمد پول جمع می‌كرد، پسرش را داماد می‌كرد، دخترش را عروس می‌كرد و نمی‌گذاشت كسی بفهمد. كسی می‌خواست مسافرت برود خانواده‌اش را دست پهلوان می‌سپردند. پهلوان آنقدر نجیب بود كه به او اعتماد داشتند.
چون ضرب می‌زدم، تمام زورخانه‌ها دعوت می‌شدم و می‌رفتم، اما به زورخانه سرپرست، در محله یافت آباد بیشتر می‌رفتم. الان هم هنوز آنجا می‌روم. مدتی هم در باشگاه آقای تیزهوش در میدان شاهـپور كشتی می‌گرفتم. سید علی اكبر حیدری بیشتر كشتی‌های مرا دیده است. این را هم بدانید كه كشتی از زورخانه سرچشمه گرفته ولی كم كم از زورخانه بیرون آمد و عده‌ای تشك انداختند و كشتی گرفتند؛ یعنی عده‌ای كشتی پهلوانی را بیرون زورخانه آورده‌اند. درحالی كه كشتی پهلوانی مخصوص زورخانه است و آداب خودش را دارد.
از نظر معماری زیباترین بنای زورخانه در تهران كجا ست؟
زورخانه بانك ملی كه زنده یاد كاظم كاظمینی آن را بنا كرد و از قدیم هر مهمانی می‌آمد او را برای دیدن این ورزش به آنجا می‌بردند. آن زورخانه اول خیابان فردوسی است و هنوز هم دایر است.
چرا زورخانه‌ها گنبد دارند؟
یك علتش به خاطر پرتاب بلند میل به بالاست كه به سقف نخورد و یك علتش هم این است كه در زمان گذشته وقتی گلریزان می‌شد، اگر یك پهلوان پاتختی به زورخانه دعوت می‌شد از بالای گنبد، از میان پنجره‌های هشت پر، گل روی سرش می‌ریختند. به این كار گلریزون می‌گفتند. آن گلریزان با كاری كه الان به نام گلریزان انجام می‌دهند، خیلی فرق داشت. گنبدها به خاطر پنجره‌های هشت پرشان نور طبیعی زورخانه را هم تامین می‌كردند.
بزرگ‌ترین زورخانه‌ای كه دیده اید كجا بوده؟
به تازگی در مشهد زورخانه‌ای ساخته‌اند كه بزرگ است، گودش هشت ضلعی است و ۴۰ورزشكار در آن جا می‌شوند. به نظرم از جهت بزرگی در ایران دومی ندارد.
قدیمی ترین زورخانه تهران كدام است؟
زورخانه باشگاه نیرو، شادی و زورخانه كوچه غریبون. در یزد هم زورخانه‌ای به نام خواجه خضر هست كه سال‌ها پیش ثبت ملی شد.
شلوغ شدن بعضی زورخانه‌ها به چه چیزی بستگی دارد؟
به خوش آوازی مرشد و به ویژگی‌های صاحب زورخانه. تمام زورخانه دارها عاشق كارشان هستند، سرمایه‌‌‌شان را گذاشته‌اند برای زورخانه تا بچه‌های من و شما بیایند ورزش كنند.
قدیم‌ها پرده قلمكار، قالیچه لچكی و چراغ فانوس بود. آینه و عكس پهلوان‌ها هم از قدیم روی دیوارها نصب می‌شده و هنوز هم هست.
یكی از اصلی‌ترین اجزای زورخانه مرشد است. مرشد باید به چه چیزی مسلط و چه خصایصی داشته باشد؟
مرشد باید با مردم معاشرت خوبی داشته و چشم و دهان و دستش پاك باشد. یك مرشد خوب باید اهل مطالعه باشد.
قدیمی‌ترین مرشدهایی كه می‌شناختید، چه كسانی بودند؟
زنده یادان آقا سید علی اكبر شریف شهیدی شیرازی، نصرت‌الله رهبر، مرشد كره‌ای، احمد جزا و مهدی ابوالقاسم رسولی كه هر كدام صدای‌شان یكه بود و از جان و دل می‌نواختند. یادشان هیچ‌وقت فراموش نمیشود. در حال حاضر هم آقای قاسم خوش هیكل آزاد، جعفر سلمانی، مهران حقیقی، علی نعیمی از مرشدهای خوب ما هستند.
مرشد معمولا روزی چند بیت شعر می‌خواند؟
بستگی به می‌انداز دارد. اگر خوب ورزش كند مرشد شعرهای قشنگ می‌خواند. مرشد می‌گوید: همه پهلوانان ایران زمین/ كرم نام مولا علی بر نگین /علی سرور پهلوانان بود/علی زیور نامداران بود/ علی هست امام و علی رهبر است/ به جمع خلایق علی سرور است.... تمام لذت عمرم همین است كه مولایم امیرالمومنین است.
اشعاری كه در زورخانه خوانده می‌شوند بیشتر از فردوسی و حماسه سراهای دیگر است.
در این سال‌ها از شعرهای حافظ و غزل سراهای دیگر هم استفاده كرده‌اید؟
ببینید! وقتی ورزشكار كنده می‌زند مرشد اول اندرز می‌كند و می‌گوید: به نام خدای جهان آفرین/ همان مرشد و پهلوان آفرین... بعد به زنگ می‌زند. آن وقت ورزشكاران شنا می‌روند. اینجا باید حتما شاهنامه باشد.مرشد می‌گوید: همه پهلوانان ایران زمین ... و وقتی میل می‌گیرند باید غزل باشد: ملكا ذكر تو گویم كه توپاكی و خدایی. ...
شما چقدر شعر حفظ هستید؟
70 بار شاهنامه را از اول تا آخر خوانده‌ام.
یكی از زیباترین صداها در زورخانه زنگ است، اصلی‌ترین كاربرد زنگ زورخانه چیست؟
وقتی پهلوان و پیشكسوتی به زورخانه می‌آید؛ یعنی همان كسی كه چندین سال زحمت كشیده، آدم تربیت كرده، منش درست به مردم یاد داده داخل كه می‌آید برایش زنگ می‌زنند. دوم این كه وقتی میاندار برنامه‌اش را در گود عوض می‌كند آن وقت هم مرشد زنگ می‌زند.
وقتی یكی وارد زورخانه می‌شود و مرشد زورخانه زنگ نمی‌زند معنی دارد ؛ به اصطلاح واردش می‌كند.در اینجا می‌گوید: صفای قدمت.... یكی دیگر می‌آید و مرشد می‌گوید: خوش آمدید.بر جمال علی صلوات ... و همه صلوات می‌فرستند، ولی یكی می‌آید مرشد فقط می‌گوید خوش آمدید...، هر كدام از اینها كه وارد زورخانه می‌شوند جایگاه بخصوصی دارند،. این جایگاه را فقط مرشد می‌داند. یادم است یكبار یك جوان لاغری به زورخانه ما آمد، به مرشد گفتم بزن به زنگ. همه گفتند آقای شیر خدا این ورزشكار نیست. گفتم ایشان اصل پهلوان است و٢٤ تا مدرسه درست كرده و بچه‌های من و شما دارند در آن درس می‌خوانند.
بهترین زنگ را در زورخانه بانك ملی دیدم. سه زنگه بود، سه تا زنگ روی هم كه وقتی می‌زدی سه نوع صدا می‌داد. الان باشگاه علی نعیمی هم كه به‌نام باشگاه پهلوان پور شناخته‌می‌شود، زنگ زیبایی دارد. همان طور كه می‌دانید جنس زنگ‌ها از برنج خالص است.
موسیقی زورخانه در دستگاه چهارگاه است؟
درهمه دستگاه‌ها هست. ببینید! شروع كه می‌كنم می‌گویم:ای ی ی ی ی بسم‌الله الرحمن الرحیم م م م ... این در دستگاه چهارگاه است، ولی وقتی شاهنامه می‌خوانم سه گاه می‌شود و می‌گویم: به نام خدای جهان آفرین... اما در مناسبت‌های مرثیه‌ای آهنگ‌ها فرق می‌كند مثلا می‌گویم: بلبل به چمن نغمه سرای تو حسین ... این دستگاه شور است. مرشدها همه نوع دستگاه بلدند، ولی باید هر كدام به جا باشد.
در گذشته ورزشكاران باستانی بدون لباس و فقط با شلوارهای طرح دار ورزش باستانی، وارد گود می‌شدند. این به نوعی رهایی از قید و بندها معنی می‌داد كه از سنت‌های گذشته و فرهنگ جوانمردی به ارث رسیده بود؟
درست است، اما توجه داشته باشید كه در هر محله‌ای عده‌ای فقط با لنگ وارد گود می‌شدند و بدن‌شان بیرون بود .آن زمان بدن را از تصاویر برگرفته از داستان‌ها و شخصیت‌های شاهنامه خالكوبی می‌كردند، اما این روزها این مساله كم شده و فقط در بعضی زورخانه‌ها لخت می‌شوند. حالا هم كه تلویزیون زیاد تصاویر زورخانه‌ها را پخش می‌كند، بیشتر با لباس به گود می‌روند.
چرا «در» زورخانه كوچك و كوتاه است؟
كسی كه به زورخانه می‌آید از همان ورود خم می‌شود و خود را كوچك می‌كند. او در‌واقع با این كار خود را می‌شكند و كبر و غرورش را از بین می‌برد.
شما برای سینما هم ضرب نوازی كرده‌اید؟
تمام ضرب و زنگ‌های فیلم قیصر را من زده‌ام. سالی كه می‌خواستند موسیقی قیصر را بسازند چند بار در چند اركستر تلاش كردند آن را اجرا كنند، اما نشد. سراغ تعداد زیادی مرشد رفتند آنها هم نتوانستند بزنند.این شد كه سراغ من آمدند. هر جا بازیگران پای‌شان را می‌كوبند، من وسط ضرب زدم تا حركت با تعداد دفعات ضرب جور در بیاید. اسفندیار منفردزاده بارها گفته كه خروش موسیقی این فیلم با نوای زنگ و ضرب استاد حاج عباس شیرخدا بوده است.
برای فیلم‌های دیگر مثل داش آكل هم ضرب زدید؟
نه! سعی كردم دیگر وارد سینما نشوم.
پسر كم سن و سالی بود به‌نام سعید طوقانی، نابغه ورزش باستانی و یكی از بهترین شیرین كارهای ایران بود. سعید زمان جنگ به جبهه رفت و شهید شد. همه رقم شیرین كاری داشت، از جمله این كه میل را از زیر كتف و زیر زانو و میان پایش رد می‌كرد و تا بالای گنبد بالا می‌انداخت. خیلی مهارت داشت. یك باقر تركه هم بود كه هم میل باز قهاری بود. یك شیخ سردار هم داشتیم كه چهار میله بازی می‌كرد.
چرخیدن چه كسی در تهران زبانزد بود؟
همان سعید طوقانی، چرخش هم تك بود.
چرخیدن چه سبك‌هایی دارد؟
چرخ چمنی داریم، قجری، تیز، تك پر و سه پر. وقتی مرشد می‌كوبد ورزشكار باید پاهایش را بالا و بعد پایین جفت كند.
حالا بهترین كباده كش تهران چه كسی است؟
زیاد داشته‌ایم. اسم كسی را ببرم زنگ می‌زنند كه آقای شیر خدا ما را چرا فراموش كرده‌اید؟! از قدیمی‌ها مصطفی طوسی و حاج اسماعیل قربانی، خوب كباده می‌زدند.
بهترین سنگ‌گیر آن زمان چه كسی بود؟
هر محلی یك سنگ‌گیر داشت. سنگ‌گیر می‌خوابید و سنگ می‌گرفت. هر محلی یك كباده زن داشت. در واقع؛ هر محل برای خودش یك استاد داشت و نمیشود اسم كسی را برد. الان زورخانه سرهنگ سرپرست، پهلوانی دارد كه قهرمان كباده است به نام آقای توكل. ٢٨ دوره قهرمان شده است. با این همه، در نظر داشته باشید كه قهرمان همه ما تختی بود . او بود كه با كشتی‌گیرروسیه كشتی گرفت و وقتی متوجه شد كه كشتی گیر روس انگشتش را بسته تا آخر كشتی دست روس را نگرفت. برای این كار تختی خواندم، اما به من گفت برای من نخوان. من كسی نیستم. گفتم تو قهرمان دنیایی؛ صاحب بازوبند طلایی. می‌گویی كه برای شما نخوانم! برای شما نخوانم پس برای چه كسی بخوانم. یك شاخه گل به من داد گفت برایم از علی مولایم بخوان.
آیا جایی هست كه میل‌ها و سنگ‌های پهلوانان نامی نگه داری شوند یا هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند؟
موزه‌ای داریم كه در آن، چیزهایی كه خیلی عالی و خوب است نگهداری می‌شود.
چطور خیلی‌ها به سمت ورزش باستانی و ماندگار ایرانی می‌روند؟
شاعر می‌گوید: بوسه باید زد به دستان پدر/كه دو دستانش بود مانند زر/ بوسه‌ای شیرین‌تر از قند و شكر/ او خدایی باشد از جنس بشر... ببینید! وقتی پدر آدم ورزشكار باشد و میل و كباده بگیرد، فرزندش هم این گونه می‌شود.
وزن میلی كه در خانه دارید چقدر است؟
در خانه سه رقم میل دارم؛ سبك، متوسط و سنگین. هر سه را صبح‌ها می‌گیرم.
صبح چه ساعتی بیدار می‌شوید؟
آن موقع كه رادیو برنامه زنده داشتم، پنج بیدار می‌شدم و شش برنامه اجرا می‌كردم. الان هر روز یك ربع به پنج بیدارم.
حالا صبح‌ها كدام شبكه رادیویی برنامه دارید؟
رادیو جوان از یك ربع به شش تا شش برنامه دارم. رادیو سلامت و تلویزیون هم برنامه دارم. سال‌ها در شبكه پنج برنامه داشتم و الان تازه فهمیدم خواندن چیست. آن موقع می‌گفتم اااااااای بسم الله الرحمن الرحیم... الان می‌گویم:ای ی ی ی ی بسم الله الرحمن الرحیم....
مردم می‌توانند برای اوقات فراغت سراغ زورخانه‌ها بروند؟
در باغ موزه قصر زورخانه‌ای هست كه ورود به آن برای عموم آزاد است و خانواده‌ها و حتی خانم‌ها هم برای دیدن ورزش زورخانه می‌توانند در آنجا حضور پیدا كنند. علاوه بر آن در طول هفته و به خصوص آخر هفته خیلی‌ها مثل پدر و پسرها یا پسرهای جوان كه دوست دارند تابستان در محیطی سالم و گرم و صمیمی حضور داشته باشند، می‌توانند به زورخانه‌ها بیایند. هم‌اكنون در هر محله دو تا سه زورخانه هست، ولی اگر خانواده با هم بخواهند بروند زورخانه فقط به زورخانه قصر می‌توانند بروند.
بهترین وقت رفتن به زورخانه چه زمانی است؟
زورخانه‌ها از ساعت هشت شب باز هستند، جمعه‌ها هم از ١٠ صبح .به بعضی از زورخانه‌های شهر هم باید با تماس قبلی بروید؛ چون یك روز در میان باز هستند.
به تازه واردها آموزش هم داده می‌شود؟
اگر وارد گود شوند بستگی به استعداد خودشان دارد.از حدود دو هفته تا یكی دو ماه طول می‌كشد تا فرد یاد بگیرد.
چرا برخی مردم از بین این همه ورزش، ورزش باستانی را انتخاب می‌كنند؟
ببینید! ورزش زیاد هست، ولی اصل این است كه ورزش باید اصیل باشد. راستی و درستی، مروت، معرفت و جوانمردی و فروتنی و پایبندی به اصول اسلامی، حق و حقیقت، مومن بودن باید از معتقدات مذهبی یك ورزشكار باشد. ورزش زورخانه به این صفات در ورزشكار بها می‌دهد. ورزشكاری كه به زورخانه می‌آید با خداست. در زورخانه آدم نانجیب را راه نمی‌دهند.
شما سال‌ها مرشدی كرده‌اید مهم‌ترین مشكلات مرشدها چیست؟
مرشدها یك عمر ضرب گرفته‌اند، اما از كمترین چیزها مثل بیمه محروم هستند. داستان‌شان غم‌انگیز است،. انگار هیچ وقت مسئولان نمی‌خواهند به فكر مرشدها باشند و به دردشان برسند. خوشبختانه ساخت خیلی از زورخانه‌ها را مدیون شهرداری هستیم. شهردار تهران در این چند ساله به ساخت این بنا‌ها كه آثارملی ماست، اهمیت زیادی داده‌اند و خیلی از آنها را مرمت و به آنها رسیدگی كرده‌اند.
شما مدال‌های زیادی گرفته‌اید، شیرین ترینش كدام بوده؟
مدال زیاد گرفته ام، اما سعی می‌كنم مدال افتخار بگیرم.
آقای شیر خدا شما چند فرزند دارید؟
یك پسر دارم به نام حاج آقا فرهاد و دو دختر دارم. همسرم خیلی برایم در این سال‌ها زحمت كشیده است.
جایگاه انسان‌دوستی
ورزش باستانی ورزش ملی ماست و باید از مدارس توسعه پیدا كند. سخاوت، بزرگ منشی، فتوت، مردانگی، سلحشوری در خون همه ایرانیان است. جوانان ما باید برای حضور در فضای معنوی زورخانه تقویت و با آیین‌ها و سنت‌های آن آشنا شوند.
اینجا مكان عشق و انسان دوستی و مكان دین و مذهب ماست. ورزش باستانی تنها یك ورزش نیست، ادبیات و موسیقی مذهبی هم هست. ورزش باستانی پاسدار حریم مقدس دین محمدی است و مروج فضایل اخلاقی. ورزشكار وقتی سر از خاك بر می‌دارد، وضو می‌گیرد و خودش را از بدی شست‌وشو می‌دهد. زورخانه مكتب انسان‌سازی است و وظیفه‌اش تربیت مرد با معرفت است. رهبر فرموده‌اند كه آن روح معنوی عرفانی را كه در این ورزش هست حتما حفظ كنید. این بیشتر كار مرشدهاست.
هیچ مرشدی در ایران نیست كه خواندنش را با بسم‌الله و نام خدا شروع نكند و هیچ مرشدی هم پیدا نمیشود كه در وصف ائمه اطهار نخواند.
پهلوان‌ها از قدیم وقتی وارد گود ورزشی می‌شدند، بر خاك سجده می‌كردند و زمین را می‌بوسیدند. آنها ورزش را با نام خدا شروع و با دعا تمام می‌كردند. پهلوان‌ها از همان قدیم در زورخانه‌ها تعصب خاصی به اسلام و مولا علی داشتند. همیشه ورد زبان‌شان حضرت ابوالفضل بود.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر