نخبگان سیاسی ایران ما

روزنامه هفت صبح - فرید عطارزاده: درباره 11 چهره مشهور سیاسی تاریخ معاصر که مدارک تحصیلی خود را از معتبرترین و سخت ترین دانشگاه های بین المللی دریافت کرده اند.

شاید تا چند سال قبل برای افکار عمومی چندان اهمیت نداشت مدرک تحصیلی مسئولان در چه سطحی است و از کدام دانشگاه ها گرفته شده است. همزمان با آغاز عطش مدرک گرایی در میان قشرهای جامعه و پدید آمدن غولی به نام کنکور و افزایش دانشگاه های رنگارنگ در کشور، ناگهان این موج بزرگ نیز به مسئولان رسید.

بالطبع مردمی که حداقل مدرک شان لیسانس بود و بسیاری از آنها عزم خود را برای گرفتن مدارک بالاتر نیز جزم کرده بودند، از مسئولان خود در رده های مختلف نیز انتظار داشتند مدارک بالاتر علمی داشته باشند.

شاید همین موضوع باعث شد در مدت کوتاهی با انبوهی از مدارک «دکترا» در میان مسئولان روبرو شویم که ناگهان به عنوان پیشوند بسیاری از مسئولان درآمدند و در مناسبات رسمی یا انتخابات ها، آقای «دکتر» به عنوان بخشی از نام ها درآمد. تا اینجای کار باز هم مشکلی نبود و همه چیز داشت طبق روال عادی خودش پیش می رفت.

از یک برهه زمانی به بعد اما این مدرک های دکترا برای افکار عمومی به شدت حساسیت زا شد. منظورمان آبان سال 1387 است که مجلس به دلیل جعلی بودن مدرک دکترای مرحوم علی کردان وزیر کشور وقت، او را استیضاح کرد. از آن زمان تاکنون «دکترا» به یک واژه حساسیت برانگیز برای افکار عمومی تبدیل شده و البته در تک و پاتک های سیاسی نیز همچنان هر چند وقت یک بار، یک جناح سیاسی یک یاز افراد جناح دیگر را مورد هدف خود قرار می دهد و مدرک او را زیر سوال می برد.

سوژه مطلب اما این موضوع نیست که حاشیه های پیرامون مدارک تحصیلی برخی مسئولان مختلف در چند سال گذشته را بررسی کنیم. این بار می خواهیم به نیمه پر لیوان نگاه کنیم. با پایان یافتن مذاکرات هسته ای به فهرستی از مسئولانی برمی خوریم که برخی از آنها دارای مدارک دکترا از دانشگاه های معتبری هستند. آنها علاوه بر این که توانسته اند اعتماد و تحسین مقام های عالی رتبه نظام را به دست آورند، سبب شده اند طرف های مذاکره کننده غربی به دانش بالای مسئولان ایرانی و سرسختی مذاکرات با ایرانی ها اعتراف کنند.

همین موضوع به سوژه هفت صبح تبدیل شد تا فهرستی از 11 چهره شاخص سیاسی و مدارک تحصیلی آنها را مورد بررسی قرار دهیم و رنکینگ بین المللی دانشگاه هایی که در آنها تحصیل کرده اند را جستجو کنیم.

خط کشی های سیاسی اصلاح طلبانه یا اصولگرایانه را هم کنار گذاشته ایم و تلاش کردیم بهترین رتبه های علمی را در آن قرار دهیم. از مرحوم حسن حبیبی تا علی اکبر صالحی. حتی سید حسین نصر که هر چند از ایران رانده شده است اما تاثیر دیدگاه هایش در برخی از سیاستمداران رده بالای کشورمان به وضوح وجود دارد. این افراد جزو نخبه های سیاسی ما محسوب می شوند و در برهه های زمانی مختلف، تاثیرگذار بوده اند. چه خط فکری آنها را قبول داشته باشیم، چه نداشته باشیم.

حسن حبیبی - دانشگاه سوربن


مرحوم حبیبی لقب اولین معاون رییس جمهوری را به عهده دارد که از زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی آغاز شد و تا پایان دوره اول دولت هفتم نیز ادامه پیدا کرد. او دکترای جامعه شناسی و حقوق در دانشگاه سوربن خوانده بود؛ دانشگاهی که در این شاخه و رشته، رتبه ۲۶ در دنیا را به خود اختصاص داده و بی جهت نیست حبیبی از جمله حقوق دانانی بود که پس از انقلاب ایران، پیش نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی را با استفاده از قوانین اساسی سایر کشورها تهیه کرد.

گفته می شود او این فعالیت را پیش از انقلاب و همراه با گروهی در دوره حضور امام خمینی (ره) در پاریس انجام داده است. او با وجود قرار گرفتن در طیف هاشمی رفسنجانی و عهده دار بودن سمت معاونت ریاست جمهوری اما چهره ای معتدل و فرهنگی محسوب می شد که همواره تلاش می کرد خود را از خط کشی ها و دو قطبی های سیاسی دور نگاه دارد.

او با وجود حضور در سمت هایی مانند حقوق دان شورای نگهبان، عضویت در تشخیص مصلحت نظام و ... نیز تلاش می کرد از حاشیه سیاست به دور باشد و فعالیت های تحقیقاتی، نگارش کتاب و ... را انجام می داد.

در دوران دوری از سیاست هم جز چند مورد، ترجیح داد سکوت کند. شاید به همین دلایل است که در مراسم تشییع او گروه های مختلف سیاسی حضور داشتند. برای بسیاری از افراد، کاریکاتورهای فراوان مجله گل آقا از او در ذهن ها ثبت شده که مرحوم حبیبی در فضای نه چندان باز آن زمان با لبخند و سعه صدر از کنار آنها عبور می کرد. به نظر می رسد اثرات تحصیل در دانشگاه های معتبر در چنین مواقعی خودش را به خوبی نشان می دهد.

علی اکبر ولایتی - دانشگاه جان هاپیکینز


ولایتی را همه به عنوان یکی از دیپلمات های شاخص ایران می شناسند که در سال های اولیه انقلاب اسلامی تلاش های زیادی برای هدایت وزارت خارجه ایران کرد. او با ۱۶ سال وزارت در سمت امور خارجه، رکورددار سکانداری در این وزارتخانه است. او از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۶، یعنی در اوج جنگ، فشارهای خراجی و غرض ورزی کشورهای مختلف، سخت ترین روزهای دیپلماسی خارجی را سپری کرد. او همچنان نیز به سیاست ورزی ادامه می دهد و در سمت مشاور امور خارجه رهبری مشغول به فعالیت است.

تا مدت ها او جزو اصولگرایان سنتی شناخته می شد اما در سال های اخیر برخی جهت گیری ها و فعالیت های او سبب شده تا مورد انتقاد گروهی از اصولگرایان تندرو قرار گیرد. یکی از این موارد انتخابات سال ۱۳۹۲ بود که او با گروه اصولگرایان وارد انتخابات شد اما در روزهای آخر مناظره، با وارد کردن انتقادات سخت خود به نحوه سیاست ورزی سعید جلیلی در دوران مذاکرات هسته ای، به نوعی در کنار حسن روحانی قرار گرفت و شکست سختی را به نامزد شماره یک اصولگرایان وارد کرد.

او در حال حاضر نیز در تیررس انتقادات برخی اصولگرایان تندرو قرار دارد. نکته جالب در مورد مدرک تحصیلی او این است که یک پزشک است و دکترای تخصصی کودکان را از دانشگاه «جان هاپکینز» گرفته است. رنکینگ بین المللی این دانشگاه در حال حاضر ۱۵ است.

علی شریعتی - دانشگاه سوربن


شریعتی علاوه بر شهرت زیادش که در انقلاب اسلامی بی تاثیر هم نبوده به دلیل کارنامه فعالیت هایش برای احیای مذهب و سنت در جامعه نیز شهرت داشت. این پژوهشگر دینی پس از قبول شدن در بورس تحصیلی، برای مدتی دست از فعالیت های سیاسی کشید و برای ادامه تحصیلات عالیه به فرانسه رفت.

اندکی بعد از رسیدن به پاریس به گروه فعالان ایرانی نظیر ابراهیم یزدی، ابوالحسن بنی صدر، صادق قطب زاده و مصطفی چمران پیوست و در سال ۱۳۴۱ سازمان نهضت آزادی ایران (بخش خارج از کشور) بنیان گذاشته شد.

دکتر شریعتی نگاه نو و خاصی به دین اسلام و به ویژه مذهب تشیع داشت و بر اساس این نگاه آرایی مطرح کرد که موافقان و مخالفان فراوان داشته و بحث های فراوانی در نقد این آرا صورت گرفته است. جریان های نزدیک به آیت الله مصباح نگاه او را حامل تحریف های مختلف نسبت به بنیان های شیعه دانسته اند. از آن سو نگاه های لیبرالی و پوپری به تشیع هم شریعتی را به دارا بودن دیدگاه های چپگرایانه متهم کرده اند. در هر صورت هیچ فردی نمی تواند منکر نقش و تاثیرگذاری او در بخش بزرگی از جوانان و تاریخ سیاسی ایران شود.

شریعتی دکترای جامعه شناسی و تاریخ ادبیات خود را از دانشگاه «سوربن» فرانسه گرفته بود. این دانشگاه در زمینه رشته های علوم انسانی رنکینگ جهانی ۲۶ را به خود اختصاص داده است.

محمد نهاوندیان - دانشگاه جرج واشنگتن


نماد بخش خصوصی کشور در حدود دو سال است که به دولت کوچ کرده و به عنوان رییس دفتر حسن روحانی مشغول به کار است. محمد نهاوندیان کارشناسی ارشد اقتصاد و دکترای تخصصی اقتصاد خود را از دانشگاه جرج واشنگتن دریافت کرده است. این دانشگاه رتبه ۲۰۰ را در رنکینگ بین المللی به خود اختصاص داده است. او یکی از نظریه پردازان اقتصادی کشور محسوب می شود و ارتباط نزدیکی با دولت روحانی دارد با تاکیدی شدید بر اقتصاد خصوصی.

محمد علی نجفی - دانشگاه ام آی تی


یکی دیگر از چهره های نزدیک به اصلاح طلبان که در دهه چهل در اکثر امتحانات دانش آموزی و کنکورهای آن دوران رتبه های اول و ممتاز را به خود اختصاص داده بود؛ چه در امتحانات نهایی کشوری، کنکور دانشگاه شریف و همینطور مسابقات ریاضی دانش آموزی.

او برای فوق لیسانس با بورسیه دانشجویان ممتاز راهی دانشگاه ام آی تی در بوستون شد اما با وقوع انقلاب به ایران برگشت و از رساله دکترای ریاضی خود دفاع نکرد.

روایت است که تمام نمرات او در حین تحصیل در آمریکا +a بوده است. او در پست هایی مثل وزیر آموزش و پرورش، وزیر آموزش عالی، معاون رییس جمهور، رییس سازمان برنامه و بودجه، رییس سازمان میراث فرهنگی و دبیر ستاد هماهنگی اقتصادی در دولت های مختلف به فعالیت مشغول بوده است.

جواد لاریجانی - دانشگاه برکلی


او یکی از پنج برادران لاریجانی است که معاون بین الملل و دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه و مدیر پژوهشگاه دانش های بنیادی است.

جواد لاریجانی تحصیلات حوزوی را در قم گذرانده و سپس در دانشگاه صنعتی شریف پذیرفته شد و در رشته مهندسی برق ادامه تحصیل داد. گفته می شود او پس از آن به آمریکا رفت و در دانشگاه برکلی کالیفرنیا تحصیلات عالی و تکمیلی خود را انجام داد؛ دانشگاهی که رتبه ۸ در رنکینگ بین المللی را دارد. او مدت ها استاد دانشکده ریاضی دانشگاه شریف و دوره ای هم رییس این دانشکده بود. ریاست او بر دانشکده ریاضی دانشگاه شریف در دورانی است که ریاست دانشگاه بر عهده دکتر صالحی بود.

مصطفی چمران - دانشگاه برکلی


مصطفی چمران به عنوان فعال سیاسی - نظامی ایرانی و بنیانگذار ستاد جنگ های نامنظم در جنگ ایران و عراق شناخته می شود. او پیش از انقلاب ۵۷ انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا را پایه ریزی کرد، سپس به لبنان رفته و در آنجا به همراه امام موسی صدر سازمان امل را تشکیل داد.

چمران از نخستین اعضای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران بود. در مبارزات سیاسی دوران مصدق، از مجلس چهاردهم تا ملی شدن صنعت نفت حضوری فعال داشت. وی در روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در حمله گارد به دانشکده فنی دانشگاه تهران جزو معترضان به حضور نیکسون بود.

چمران از مسئولان نهضت مقاومت ملی و عضو جبهه ملی در دانشگاه تهران به شمار می آمد. او به همراه تنی چند از همفکرانش نهضت آزادی ایران در خارج از کشور را تاسیس کرد. با انقلاب در ایران پس از ۲۱ سال به ایران برگشت و پس از آموزش نیروهای سپاه، از سوی مهندس بازرگان به معاونت نخست وزیری دولت موقت در امور انقلاب منصوب شد.

از دیگر کارهای مهم او ایجاد هماهنگی بین نیروهای ارتش، سپاه و نیروهای داوطلب مردمی در دوران آغاز جنگ بود...

مصطفی چمران در سی و یکم خرداد ماه ۱۳۶۰ در مسیر دهلاویه - سوسنگرد بر اثر اصابت ترکش خمپاره به پشت سرش به شهادت رسید. او پیش از انقلاب، دکترای خود در رشته الکترونیک و فیزیک پلاسما را از دانشگاه برکلی آمریکا دریافت کرده بود. رتبه این دانشگاه در رنکینگ بین المللی ۸ است.

محمدرضا عارف - دانشگاه استنفورد


او در سال ۱۳۵۵ مدرک کارشناسی ارشد و در سال ۱۳۵۹ مدرک دکترای خود را در رشته برق از دانشگاه استنفورد گرفت؛ دانشگاهی که رتبه ۴ رنکینگ جهانی را در اختیار دارد.

عارف در حال حاضر از لیدرهای اصلاح طلبان محسوب می شود و در عین حال از معتمدین نظام... با این وجود برخی گروه های اصلاح طلب او را جزو حلقه خود نمی دانند...

عارف تا پیش از سال ۱۳۷۳ در سمت هایی بر سر کار بود که با رشته تحصیلی خود مرتبط بود، مانند معاون شرکت مخابرات، استاد دانشگاه برق و کامپیوتر دانشگاه اصفهان و ...

از سال ۱۳۷۳ فعالیت های او جدی تر شد و از آن سال تا ۱۳۷۶ رییس دانشگاه تهران بود و از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۷۹ پست وزارت پست و تلگراف و تلفن را در دولت اصلاحات عهده دار بود و همچنین بین سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۰ پس از ادغام سازمان برنامه و بودجه و سازمان امور اداری و استخدامی، اولین رییس سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور بود.

او در دولت دوم اصلاحات معاون رییس جمهور شد. در انتخابات سال ۱۳۹۲ نیز به عنوان تنها نامزد اصلاح طلبان وارد میدان شد اما در نهایت به نفع روحانی کنار کشید. گفته می شود در حال حاضر او مشغول ساماندهی اصلاح طلبان برای انتخابات مجلس است.

حسین نصر - دانشگاه هاروارد


حسین نصر متولد سال ۱۳۱۲ در تهران و فرزند دکتر سید ولی الله نصر، نماینده مجلس و وزیر فرهنگ (۱۳۲۴-۱۲۵۵) و از طرف مادری نواده شیخ فضل الله نوری است. او در نوجوانی برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و پس از اخذ مدارک فوق لیسانس از دانشگاه ام آی تی و دکترای فلسفه و تاریخ علوم از دانشگاه هاروارد به ایران بازگشت.

دانشگاه هاروارد در میان دانشگاه های جامع رتبه دو بین المللی را دارد و در برخی رشته ها و گرایش های تخصصی دارای رتبه یک است. حسین نصر سمت های مختلفی از جمله معاونت دانشگاه تهران، اولین رییس دانشگاه آریامهر (صنعتی شریف)، رییس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، بنیانگذار و رییس انجمن سلطنتی فلسفه ایران و ...به عهده داشته است. او تدریس فلسفه در کشورهای مختلفی مانند آمریکا، لبنان و ... را انجام می داد و از نظر فکری با گروه های چپ مانند سروش و ... زاویه داشت و جزو معاشرین مطهری و علامه طباطبایی محسوب می شد.

برخی سیاستمداران امروز مانند حداد عادل نیز جزو شاگردان او محسوب می شدند. یک اشتباه استراتژیک اما او را از صحنه ایران دور ساخت. او در سال های آخر حکومت پهلوی عهده دار ریاست دفتر فرح شد و پس از انقلاب، ایران را ترک کرد. نصر در حال حاضر استاد دانشگاه جرج واشنگتن است.

عباس آخوندی - دانشگاه رویال هالووی


با وجود آنکه او مدرک کارشناسی ارشد مهندسی راه و ساختمان خود را از دانشگاه تهران دریافت کرده اما پس از آن به انگلستان رفت و در کالج رویال هالووی لندن، در رشته اقتصاد سیاسی به ادامه تحصیل پرداخت و موفق شد مدرک دکترای خود را دریافت کند. این دانشگاه رتبه ۱۱۸ در رنکینگ بین المللی را به خود اختصاص داده است.

او از همان ابتدا در سمت های مختلفی حضور پیدا کرد و گفته می شود یکی از ستون های اصلی در شکل گیری و تاسیس جهاد سازندگی بوده است. او همچنین با برخی علما و انقلابیون نیز نسبت فامیلی دارد.

آخوندی از سوی سید محمد بهشتی در اولین شورای مرکزی جهاد سازندگی به عنوان عضو شورا انتخاب شد و همچنین در جهاد سازندگی مسئولیت امور استان ها را برعهده داشت و پس از شروع جنگ تحمیلی مسئولیت پشتیبانی جبهه های جنگ را نیز بر عهده گرفت.

معاونت سیاسی وزیر کشور، مشاور بنیاد مسکن، مسئول مناطق سیل زده و ... از دیگر سمت های او بود. سال ۸۸ او به عنوان مشاور میرحسین موسوی بود و به همین دلیل بسیاری از کارشناسان سیاسی پیش بینی می کردند او به عنوان وزیر راه و شهرسازی دولت یازدهم از مجلس رأی اعتماد نگیرد. با این وجود او توانست با کسب ۱۵۹ رأی از ۲۸۴ رأی، به وزارت راه و شهرسازی دولت روحانی راه پیدا کند.

علی اکبر صالحی


در حاشیه های چندین ساله مذاکرات هسته ای، چه در این دولت و چه در دولت قبل، شاید بتوان گفت نقش علی اکبر صالحی از همه پررنگ تر بوده است. مرد خوش سیمای هسته ای کشور به دور از همه حاشیه های سیاسی با لبخند اطمینان بخش خود همواره یکی از مهره های مورد اتکای ایران بوده و هست. او حتی در دولت قبل نیز که کشور درگیر فضای شدید و وهم آلود چند قطبی های سیاسی بود، برخلاف سیاستمداران دیگر، همکاری خودش با دولت را قطع نکرد.

راز او چیست که جایگاه ویژه ای در سه دولت متفاوت با سه رویکرد متفاوت داشته است؟

در دولت هفتم و هشتم او به عنوان نماینده دائم ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی منصوب شد و به مدت پنج سال تا دی ۱۳۸۲ در این سمت فعالیت کرد. صالحی در سال ۱۳۸۳ و همزمان با آغاز مذاکرات ایران با حضور حسن روحانی و سه کشور اروپایی در رابطه با برنامه هسته ای ایران، از سوی کمال خرازی، وزیر امور خارجه دولت هستم به عنوان مشاور وزیر در مسائل بین الملل منصوب شده و در برخی جلسات مذاکرات هسته ای حضور داشت.

نکته جالب آنجاست که پس از اعلام استعفای غلامرضا آقازاده از ریاست سازمان انرژی اتمی ایران در تیر ماه ۱۳۸۸، محمود احمدی نژاد که جزو منتقدان امضای پروتکل الحاقی آژانس بین الملل انرژی اتمی بود، صالحی را که شخص امضاکننده این پروتکل بود به عنوان جانشین آقازاده منصوب کرد.

او از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ نیز عهده دار وزارت امور خارجه دولت دهم و جانشین منوچهر متکی بود. پایان ریاست جمهوری احمدی نژاد اما پایان کار صالحی نبود و از سوی روحانی دوباره به عنوان ریاست سازمان انرژی اتمی ایران و معاونت رییس جمهور انتخاب شد.

پس از انتخاب جواد ظریف به عنوان وزیر امور خارجه و رییس تیم مذاکره کننده هسته ای ایران با گروه پنج به علاوه یک، علی اکبر صالحی نیز به عنوان کارشناس فنی تیم مذاکره کننده نقش اساسی در رسیدن به توافق داشت.

راز این حضور مداوم و تاثیرگذار را شاید باید در رشته و دانشگاه تحصیلی او جستجو کرد. او در سال ۱۳۵۶ از دانشگاه MIT آمریکا دکترا در رشته مهندسی هسته ای را اخذ کرد؛ دانشگاهی که رنکینگ آن در زمینه رشته های مهندسی در دنیا شماره یک است و در جمع بندی های کلی نیز جزو ۵ دانشگاه برتر دنیاست.

صالحی در دوره ای سیزده ساله نیز رییس دانشگاه صنعتی شریف بود. او که متولد نجف اشرف است با تسلط همزمانش بر زبان انگلیسی و جزییات فنی و هسته ای و آداب دیپلماسی، مرد در سایه هسته ای ایران است که در پشت سر ظریف، از بسیاری از پیچ های هسته ای عبور کرد.

وزیر امور خارجه فرانسه در دیدار با ظریف در تهران در توصیف نقش صالحی گفته بود: «از آغاز ما فرمول آقای روحانی را مد نظر خود قرار دادیم و آن ذهنیتی که با هم شریک بودیم مبنی بر اینکه هسته ای غیرنظامی بله اما بمب اتمی نه. چون صحبت بمب اتمی بود. یکی یکی و دقیقا به همه اینها می پرداختیم و می خواهم واقعا از آقای صالحی (رییس سازمان انرژی اتمی ایران) که در این مذاکرات نقش سازنده ای داشتند، قدردانی کنم.»

مسئولان دیگر

به جز افراد بالا البته مسئولان دیگری هستند که در دانشگاه هایی خارج از کشور درس خوانده اند اما از لحاظ رنکینگ بین المللی در رده های بعدی قرار می گیرند. جواد ظریف دکترای مطالعات بین الملل خود را از دانشگاه دنور دریافت کرده و نکته جالب آنجاست که کاندولیراز رایس نیز از همان دانشگاه فارغ التحصیل شده است.


کمال خرازی فارغ التحصیل دکترای رشته مدیریت آموزی از دانشگاه هیوستون آمریکاست، برادرش صادق خرازی در سایت شخصی خودش نوشته که دانشجوی دکترا در دانشگاه دورهام انگلیس است. حسن غفوری فرد دکترای فیزیک هسته ای از دانشگاه کانزاس آمریکا دریافت کرده است.

محمود واعظی وزیر ارتباطات نیز مقطعی برای تحصیل در کارشناسی ارشد در رشته مخابرات به دانشگاه ایالتی سن خوزه رفت، بعد از اتمام آن وارد مقطع دکترای رشته مهندسی مخابرات دانشگاه ایالتی اوبریانا شد که با پیروزی انقلاب در ایران از اتمام تحصیل و اخذ مدرک دکترا صرف نظر کرد و به ایران بازگشت.