سرنوشت فیلم‌هایی که در جشنواره‌های فجر رد شدند

روزنامه هفت صبح - مرجان فاطمی: مروری بر هفت فیلم مهم ادوار مختلف جشنواره که به دلایل گوناگون از حضور در این رویداد محروم شده اند البته در این فهرست استثناهایی هم وجود د ارد که دقیقه ۹۰ و یا بعدها صلاحیت شان برای حضور در جشنواره محرز شد.

۱. هر سال درست بلافاصله بعد از اعلام اسامی فیلم های راه یافته به جشنواره فیلم فجر، جار و جنجال شروع می شود و تا آخر جشنواره هم ادامه پیدا می کند. بالاخره در هر دوره، فیلمسازانی هستند که شک ندارند فیلمشان در رقابت حضور پیدا می کند و بهترین جوایز را می برد. طبیعی است وقتی به این فیلمسازان می گویند هیات انتخاب در جلسه های پشت درهای بسته شان، فیلم شان را نپذیرفته و لقب فاقد ارزش به آن داده، آشفته شوند و به هم بریزند.

بارها شاهد بوده ایم که هنوز چند ساعت از اعلام نتایج نگذشته، کارگردان معترض مورد نظر، نامه اعتراضی منتشر کرده یا خبرنگاران را برای شرکت در نشست مطبوعاتی اعتراضش به نتیجه رای هیات انتخاب کنار هم نشانده. بعضی از این کارگردان ها به نظر خودشان روی سوژه حساسی دست گذاشته اند و پای بازیگران تراز اول سینما را هم به فیلمشان باز کرده اند و خب نمی توانند بپذیرند فیلمی که با این زحمت ساخته اند، حتی به جشنواره راه هم پیدا نکند.

2. وقتی فیلم یک کارگردان شناخته شده که از قضا سوژه جالبی داشته و بازیگران درجه یکی هم در آن بازی کرده اند از ورود به جشنواره فجر باز می ماند، پای تحلیل های مختلف به میان می آید. عده ای انتخاب ها را سلیقه ای معرفی می کنند و بی طرفی و قدرت درک اعضای هیات انتخاب را زیر سوال می برند. عده دیگر با شعار پارتی بازی بودن انتخاب ها، سعی می کنند جشنواره را بی اعتبار جلوه دهند و اعلام کنند که دیگر هیچ وقت برای این جشنواره فیلمی نمی فرستند. برخی دیگر پای بسته بودن فضای جامعه را به میان می کشند و تاکید می کنند که جشنواره موضوع حساس فیلم را برنتافته و روی آن خط کشیده است.

3. مسئله اصلی اینجاست که بیشتر این فیلم های جامانده از جشنواره، وقتی بعد از تمام جار و جنجال ها به مرحله اکران رسیده اند، خودشان را نشان داده اند. تازه آنجا بوده که همه متوجه شده اند آثار درجه یکی نیستند و باید به اعضای هیات انتخاب حق داد که چرا اسمشان را از فهرست شرکت کنندگان در جشنواره خط زده اند.

4. جشنواره سی و چهارم از معدود جشنواره هایی است که بعد از اعلام اسامی برگزیدگان، جار و جنجال زیادی به راه نینداخته. امسال فیلم هایی مثل «شاه کش»، «آستیگمات»، «سراسر شب»، «هت تریک»، «درخونگاه»، «بی واسطه» و... از حضور در بخش رقابت جشنواره سی و شش جاماندند و هیات انتخاب آنها را شایسته ورود به این جشنواره ندانسته است. تا الان به جز مصاحبه هایی که بیشتر شبیه غرغرکردن است شکایت و جنجالی ایجاد نشد. حالا باید در زمان اکران ببینیم فیلم ها چه جایگاهی داشته اند. به این بهانه مروری داریم بر فیلم های مهم سینمای ایران که در دوره ای از رقابت بیرون مانده اند.

آب و آتش؛ فریدون جیرانی

• کدام دوره جشنواره: نوزدهم
• چه سالی: ۱۳۷۹
• کدام دولت: اصلاحات
• رییس سازمان سینمایی کی بود: مرحوم سیف الله داد
• دبیر جشنواره: مرحوم سیف الله داد

چرا انتخاب نشد: فیلم درواقع از صافی هیات انتخاب رد شد و به بخش مسابقه هم راه پیدا کرد، منتها پیش از اولین اکرانش از جدول خارج شد و مهر توقیف روی آن خورد. آنچه که باعث شد تا نظر هیات انتخاب وتو شود، قصه و محتوای فیلم بود. در «آب و آتش» برای اولین بار به موضوع زنان خیابانی پرداخته می شد. ورود جیرانی به زندگی یکی از این زنان و پرداختن به مصائب و مشکلات آنها در قالب یک درام جنایی، حساسیت ها را آنچنان نسبت به «آب و آتش» زیاد کرد که مسئولین وقت جشنواره برای جلوگیر از هرگونه حاشیه تصمیم گرفتند تا آن را پیش از نمایش از جدول خارج کنند.

سرانجامش چه شد: فیلم توقیف شد، اما جیرانی ترجیح داد سکوت کند، حوزه هنری هم به عنوان سرمایه گذار هیچ واکنشی به ماجرا نشان نداد تا جنجالی به وجود نیاید. در آن سال ها حوزه به خاطر تولیدات تقریبا خارج از عرفش، حسابی زیر فشار بود بنابراین در چنین مواردی مسئولین این نهاد ترجیح می دادند سکوت کنند و همه چیز را در آرامش و به دور از جنجال به سرانجام برسانند. بخش هایی از فیلم مشمول ممیزی شد. جیرانی طبق فهرستی که به او داده بودند پلان های مسئله دار ار حذف کرد. فیلم بعد از بازبینی مجدد، پروانه نمایش گرفت و خیلی بی سر و صدا روی پرده رفت.

«آب و آتش» برخلاف «قرمز» مورد توجه مخاطبان قرار نگرفت، هر چند ممیزی های اعمال شده موجب شده بود تا داستان فیلم دچار لکنت شود، اما قصه این فیلم آن چیزی نبود که بتواند مانند فیلم قبلی جیرانی مخاطب را جذب کند. ضمن این که این فیلم، مانند «قرمز» تبلیغات خوبی هم نداشت.

جایگاهش در کارنامه کارگردان: جیرانی بیش از هر کس دیگری بر ضعف های «آب و آتش» واقف است، به خاطر همین در گفت و گوهایش از این فیلم زیاد دفاع نمی کند، چرا که معتقد است کلا قصه و شخصیت اصلی اش درنیامده است.

به رنگ ارغوان؛ ابراهیم حاتمی کیا

• کدام دوره جشنواره: بیست و سوم
• چه سالی: 1383
• کدام دولت: اصلاحات
• رییس سازمان سینمایی کی بود: محمدمهدی حیدریان
• دبیر جشنواره: علیرضا رضاداد

چرا انتخاب نشد: از آن دسته فیلم هایی است که تصمیم درباره بود و نبودش در جشنواره، از دستگاهی خارج از وزارت ارشاد گرفته شد. این فیلم با رای بالا نظر هیات انتخاب را تامین و وارد بخش مسابقه شد، منتها چند روز مانده به جشنواره طی نامه ای از سوی علی یونسی، وزیر وقت اطلاعات، دستور توقیف آن صادر شد. حاتمی کیا فیلم را براساس پرونده ای واقعی از زندگی یکی از ماموران وزارت اطلاعات ساخته بود. ایرادی که منجر شده بود تا وزیر از نمایش فیلم جلوگیری کند، عدم تطابق ماجرا و روابط موجود در فیلم با واقعیت های اصلی پرونده بود. فیلم به حکم این وزارت از جشنواره خارج و وارد بایگانی شد.

سرانجامش چه شد: «به رنگ ارغوان» چهار سال در بایگانی خاک خورد تا این که سال ۸۸، و در دوره ای که اهالی سینما با سران دولت و همچنین مسئولین سینمایی زاویه داشتند، جواد شمقدری، رییس وقت سازمان سینمایی برای جلب اعتماد سینماگران حکم به رفع توقیف چند فیلم داد او با رایزنی هایی که با وزارت اطلاعات انجام داد، موفق شد تا این فیلم حاتمی کیا را از محاق دربیاورد. فیلم در بخش مسابقه جشنواره بیست و هشتم روی پرده رفت و هیات داوران هم حسابی تحویلش گرفتند و جوایز اصلی از جمله سیمرغ بهترین فیلم، کارگردانی و.. را به آن دادند. بعد از آن «به رنگ ارغوان» اکران نوروز ۸۹ را گرفت، اما برخلاف تصور، مردم روی خوش به آن نشان ندادند و فیلم در تهران و شهرستان ها زیر ۵۰۰ میلیون تومان فروش کرد.

جایگاهش در کارنامه کارگردان: یکی از بهترین فیلم های کارنامه حاتمی کیا، خیلی ها حتی معتقدند «به رنگ ارغوان» از بهترین فیلم کارنامه او، یعنی «آژانس شیشه ای» هم بهتر است. توقیف این فیلم کارنامه حاتمی کیا را به شدت تحت تاثیر قرار داد. افول او در حد فاصل سال های 84 تا 92 که فیلم «چ» را ساخت متاثر از همین ماجرا بود.

سفر سرخ؛ حمید فرخ نژاد

• کدام دوره جشنواره: بیستم
• چه سالی: 1380
• کدام دولت: اصلاحات
• رییس سازمان سینمایی کی بود: محمدحسن پزشک
• دبیر جشنواره: محمدمهدی عسگرپور

چرا انتخاب نشد: در آن سال ها تلویزیون علاقه زیادی به تولید فیلم سینمایی داشت، حتی برخی از سریال هایش را با فرمت 35 میلیمتری تولید می کرد و ابتدا نسخه ای سینمایی از آن را روانه جشنواره و اکران می کرد و بعد نسخه سریالی آن را پخش می کرد. تلویزیون سال 80 تعداد زیادی از محصولاتش (چیزی در حدود 10 فیلم) را به هیات انتخاب ارائه داد که این هیات در نهایت از بین همه آنها فقط «سفر سرخ» ساخته حمید فرخ نژاد را از جشنواره بیرون کشید و اجازه نمایش و داوری آن را نداد.

سرانجامش چه شد: هنوز که هنوز است فیلم اکران نشده. بعد از ماجراهای جشنواره فجر، حمید فرخ نژاد سفت و سخت دنبالش افتاد تا ماجرای مالکیت فیلم را از زیر نظر تلویزیون خارج کند، بنابراین با حوزه هنری وارد مذاکره شد و این نهاد، سهم تلویزیون را خریداری کرد و مالک فیلم شد. بعد از آن فرخ نژاد با خود حوزه هنری هم به مشکل خورد و در نهایت خودش با خرید سهم حوزه همه کاره فیلم شد. سال ۸۹ و بعد از حل و فصل شدن مشکلات حقوقی، فرخ نژاد «سفر سرخ» را به جشنواره بیست و نهم ارائه داد و فیلم در بخش مسابقه فیلم های اول به نمایش درآمد و توانست در این بخش سیمرغ بلورین بهترین فیلم را از آن خودش کند. قرار بود فیلم اکران عمومی شود اما این اتفاق هنوز رخ نداده است.

جایگاهش در کارنامه کارگردان: «سفر سرخ» به لحاظ ساختار و کارگردانی فیلم بسیار قابل دفاعی است و شاید اگر در همان سال تلویزیون لجبازی نمی کرد و اجازه می داد این فیلم در جشنواره حاضر شود، مسیر زندگی و حرفه ای فرخ نژاد کلا تغییر می کرد. او بعد از «سفر سرخ» هیچ فیلمی نساخت. البته طی این سال ها پیشنهاداتی داشت اما ترجیح داد تا بازیگر بماند. مهم ترین دورخیز او برای کارگردانی چهار سال پیش بود.

پاداش؛ کمال تبریزی

• کدام دوره جشنواره: بیست و هشتم
• چه سالی: 1388
• کدام دولت: مهرورزی
• رییس سازمان سینمایی کی بود: جواد شمقدری
• دبیر جشنواره: مهدی مسعودشاهی

چرا انتخاب نشد: درباره این فیلم اصلا کار به هیات انتخاب هم نکشید و خود جواد شمقدری اجازه حضور فیلم در جشنواره را نداد. البته «پاداش» قرار بود یک سال قبل تر و در دوره ریاست محمدرضا جعفری جلوه و در جشنواره بیست و هفتم به نمایش دربیاید، اما طولانی شدن روند تولید موجب شد تا حضور آن در جشنواره یک سال به تعویق بیفتد، در سال 88 و در دوره ای که شمقدری پشت سر هم فیلم های توقیفی را از محاق خارج می کرد، دستور به توقیف «پاداش» داد. مشکل اصلی او با فیلم این بود که معتقد بود تبریزی در «پاداش» با مناسک حج شوخی کرده و نباید به چنین فیلمی اجازه اکران داد.

سرانجامش چه شد: فیلم در دوران ریاست جواد شمقدری در سازمان سینمایی که چهار سال به طول انجامید، در بایگانی خاک خورد. در این مدت سیمافیلم که مالک و سرمایه گذار فیلم بود، به خاطر حواشی ایجاد شده، از پروژه کنار کشید و سهم خود را به تهیه کننده فروخت. بعد از اتمام دولت احمدی نژاد و در همان سال اول دولت حسن روحانی، سازمان سینمایی موظف شد تا تکلیف برخی از فیلم های توقیفی را روشن کند. یکی از این فیلم ها «پاداش» بود. ابتدا نام اصلی آن یعنی «از رییس جمهور پاداش نگیرید» به فیلم برگردانده شد و در ادامه با انجام برخی اصلاحات که البته گفته می شد خیلی هم زیاد بود، فیلم تبریزی پروانه نمایش گرفت. این فیلم خیلی بی سر و صدا در ماه رمضان روی پرده رفت اما با وجود بهره بردن از طرح افطار تا سحر، نتوانست فروش خوبی کند و در گیشه شکست خورد.

جایگاهش در کارنامه کارگردان: قبل از اکران فیلم، تصور بر این بود که «پاداش» یکی از شاخص ترین کارهای کارنامه تبریزی باشد، اما بعد از نمایش همه به نوعی ناامید شدند، چون پاداش کلا فیلم خوبی نشده بود. تبریزی دلیل این ماجرا را به ممیزی های اعمال شده ربط می داد، اما مشکل «پاداش» واقعا فراتر از این مسئله بود.

شیار ۱۴۳؛ نرگس آبیار

• کدام دوره جشنواره: سی و دوم
• چه سالی: 1392
• کدام دولت: تدبیر و امید
• رییس سازمان سینمایی کی بود: حجت الله ایوبی
• دبیر جشنواره: علیرضا رضاداد

چرا انتخاب نشد: شاید حضور فیلم «شیار 143» در این جمع کمی سوال برانگیز باشد، اما جهت اطلاع باید بدانید که شیار 143 ابتدا توسط هیات انتخاب جشنواره که از قضا یکی از اعضایش ابراهیم داروغه زاده، دبیر فعلی جشنواره بود، برای بخش مسابقه انتخاب نشد. دلیل هیات انتخاب هم این بود که فیلم نرگس آبیار رای لازم را کسب نکرد و به خاطر همین از بخش مسابقه کنار گذاشته شد.

سرانجامش چه شد: فیلم را کسی ندیده بود و از نرگس آبیار هم شناخت چندانی وجود نداشت که حذف فیلمش جریان ساز شود. اما بعد از این که اسامی فیلم های بخش مسابقه اعلام شد و نامی از «شیار ۱۴۳» در بین آنها دیده نشد، تهیه کننده فیلم را به شکل خصوصی برای برخی از اهالی رسانه و افراد صاحب نفوذ نمایش داد. آنهایی که فیلم را دیدند همگی متفق القول معتقد بودند که «شیار ۱۴۳» با بی سلیقگی تمام از جشنواره کنار گذاشته شده، بنابراین اعتراض خود را نسبت به این ماجرا رسانه ای کردند، یکی از معترضین به این ماجرا ابراهیم حاتمی کیا بود. در پی گسترده شدن اعتراض ها، دبیر جشنواره وارد ماجرا شد و با افزایش تعداد فیلم های بخش مسابقه شرایط حضور فیلم نرگس آبیار را در بخش مسابقه مهیا کرد.

جایگاهش در کارنامه کارگردان: نرگس آبیار با شیار 143 مطرح شد و با همین فیلم توانست جایگاه خودش را به عنوان یک فیلمساز زن جریان ساز تثبیت کند. او قبل از این، تله فیلم «اشیا از آنچه که شما تصور می کنید به شما نزدیکترند» را ساخته بود، تله فیلمی که البته بعدها سینمایی شد و در جشنواره فجر هم به نمایش درآمد اما هیچ کس با آن نرگس آبیار را جدی نگرفت. شاید خیلی از آنهایی که در جشنواره فجر به تماشای شیار 143 نشستند امید چندانی به این که فیلمی خوب ببینند نداشتند، اما در نهایت آنچنان از تماشای این فیلم شوکه شدند که نام نرگس آبیار در ذهنشان به عنوان سازنده اثر ماندگار شد.

دراکولا؛ رضا عطاران

• کدام دوره جشنواره: سی و چهارم
• چه سالی: ۱۳۹۴
• کدام دولت: تدبیر و امید
• رییس سازمان سینمایی کی بود: حجت الله ایوبی
• دبیر جشنواره: محمد حیدری

چرا انتخاب نشد: دوره سی و چهارم جشنواره فیلم فجر یکی از بهترین دوره های خود در دهه نود را تجربه کرد، دوره ای که می توان تاثیرگذاری آن را به انتخاب های خوب و آگاهانه هیات انتخابش نسبت داد. در این دوره هیاتی متشکل از فریدون جیرانی، محمد احسانی، حسین کرمی، شهرام اسدی، علیرضا شجاع نوری، محمدباقر قهرمانی و رضا مقصودی فیلم های بخش مسابقه را انتخاب کردند. آنها فیلم های به ظاهر مهمی را از جشنواره کنار گذاشتند که یکی از آنها همین «دراکولا» رضا عطاران بود. در آن زمان نسبت به حذف فیلم عطاران واکنش هایی نشان داده شد و اعتراض هایی هم به عملکرد هیات انتخاب شد، اما بعد از این که فیلم روی پرده رفت مشخص شد که «دراکولا» بی دلیل کنار گذاشته نشده بود. این فیلم در هیات انتخاب هفت نفره آن سال فقط یک رای مثبت به دست آورد که آن یک رای هم برای فریدون جیرانی بود.

سرانجامش چه شد: از آنجایی که تهیه کننده فیلم علی سرتیپی بود، قاعدتا پخش آن هم به فیلمیران رسید. فیلم برای اکران عید فطر قرارداد بست و 10 روز زودتر از موعد هم روی پرده رفت، جذابیت نام عطاران در روزهای اول فروش فیلم را روی منحنی صعود قرار داد اما به تدریج فروش فیلم افت کرد، تا جایی که در همان مدت زمان قانونی اش از کف فروش افتاد و جایش را به فیلم دیگری داد. فروش «دراکولا» در کمال ناباوری حتی به پنج میلیارد تومان هم نرسید.

جایگاهش در کارنامه کارگردان: عطاران هم فیلم را آنقدر دوست ندارد، خودش می گوید اصلا شرایط خوبی برای ساخت فیلم نداشته و همین عدم تمرکز موجب شد تا در نهایت فیلم آن چیزی که توقع اش می رفت از کار درنیاد. عطاران در گفت و گویی که سال گذشته با هفته نامه همشهری جوان انجام داد، در پاسخ به این سوال که رتبه دراکولا در بین سه فیلم سینمایی اش کجاست، گفته بود که بعد از «ردکارپت» و «خوابم میاد» در رتبه سوم قرار می گیرد.

استراحت مطلق؛ عبدالرضا کاهانی

• کدام دوره جشنواره: سی و دوم
• چه سالی: ۱۳۹۲
• کدام دولت: تدبیر و امید
• رییس سازمان سینمایی کی بود: حجت الله ایوبی
• دبیر جشنواره: علیرضا رضاداد

چرا انتخاب نشد: فیلم های کاهانی کلا با حاشیه عجین شده اند؛ خیلی ها گمانشان این بود که با تغییر دولت، مشکل فیلم های کاهانی هم حل شود اما در همان اولین سال دولت تدبیر و امید، «استراحت مطلق» کاهانی توسط هیات انتخاب از جشنواره کنار گذاشته شد. مشکل فیلم هم بیشتر فرامتنی بود تا محتوایی. خیلی ها در همان زمان گفتند که فیلم رای لازم را برای حضور در بخش مسابقه به دست آورده اما بنا به توصیه ای از سوی مسئولان و برای جلوگیری از ایجاد هرگونه حاشیه احتمالی از جشنواره کنار گذاشته شده است. ایرادات فیلم بیشتر حول و حوش کاراکتر بابک حمیدیان بود.

سکانس حشیش کشیدن این کاراکتر و لخت فوتبال بازی کردن او در سکانسی دیگر از جمله ایرادات اساسی بود که برای استراحت مطلق دردسر ایجاد کرد. البته آن طوری که کاهانی در نشست خبری اش اعلام کرد، این سکانس ها به ذات ایرادی نداشتند، ایراد به مسئله ای فرامتن بر می گشت، این که حمیدیان در همان سال و در همان دوره از جشنواره فیلم «چ» حاتمی کیا را بازی کرده بود. مسئولان جشنواره گفته بودند به صلاح نیست که در کنار «چ»، «استراحت مطلق» که این بازیگر در آن نقش یک آدم بی عرضه و حشیشی را دارد، نمایش داده شود.

سرانجامش چه شد: فیلم بعد از جشنواره بدون انجام اصلاحات در پردیس کوروش اکران خصوصی شد و بعد از این نمایش، کاهانی اصلاحات مورد نظر را روی فیلم اعمال کرد و با دریافت پروانه نمایش آن را نوروز 95 روانه پرده سینماها کرد که با فروش متوسطی در گیشه به کار خود پایان داد.

جایگاهش در کارنامه کارگردان: «استراحت مطلق» در ادامه همان سینمای کاهانی است، همان فضای پوچ و چرک که البته در اینجا دوزش حسابی بالاتر رفته بود. البته که در این فیلم کاهانی در خلق این فضا پخته تر از قبل عمل کرده بود، اما در کل این فیلم جایگاه بالاتری نسبت به کارهای قبلی اش ندارد و ادامه منطقی همان مسیر است.