تابوشکنی در سینمای ایران

همشهری جوان: خط قرمز را در حوزه سینما و تلویزیون می شود چند جور تعریف کرد. یکی اش همین فیلم ها و سریال هایی که هر کدام به نوعی وارد حریم های تازه ای شدند، قربانیان و نجات یافتگانی پدید آمدند و حدود برخی خط قرمز را مشخص کردند. فیلم ها/ سریال های این صفحه، آنهایی را شامل می شود که علاوه بر بازی با خطوط مرسوم قرمز، موجب رخ دادن واکنشی اجتماعی شدند. البته که فهرست ما کامل نیست و شاید جا افتادگی های بسیاری داشته باشد ولی در برهه های مختلف، مهمترین رخدادهای فرهنگی ما بوده. البته ایراد نگیرید!

جای آثار بسیاری خالی است ولی همین فیلم های خط شکن تفاوت هایی با هم دارند؛ مثلا قرمز جیرانی خط شکن بزرگی بود. بسیاری از مرزهای سینمایی را تغییر داد ولی بازتاب اجتماعی اندکی را رقم زد. عروس هم مثال خوب دیگری است؛ برای نخستین بار ستاره ها روی پرده آمدند، کلوز آپ ها پرده را پر کرد ولی تجمع خیابانی یا حمله به سینماها رخ نداد. برای این نمونه ها (و ملاک انتخاب های ما) می توان مثال های بسیار دیگری هم زد: مثل تراشیدن موی سر فریماه فرجامی در سرب (که بعدها زهرا داوودنژاد در «بچه های بد» تجربه اش کرد) خط قرمز را جابجا کرد ولی واکنش آنچنانی ایجاد نکرد.

خط قرمز سیاسی: تعریف مشخص است: فیلم هایی که وارد حریم سیاست می شوند، معمولا برای دیده شدن باید خط قرمزهایی رد کنند. حالا یا توقیف می شوند یا به سلامت روی پرده می آیند (هر چند فراوانی اولی بسیار بیشتر است!).

اغلب فیلم هایی که موضوعی امنیتی داشته اند یا قهرمانانشان را از این قشر انتخاب کرده اند، همیشه دچار این محدودیت ها شده اند. البته استثناهایی چون قلاده های طلا هم هست که بدون هیچ مشکلی اکران می شود.

خط قرمز عرفی: هنجارها و چارچوب هایی که به شدت وابسته به جامعه است. با توجه به برداشتن جامعه [و رسانه ها] تعیین می شود و بسیاری از فیلم ها را شامل می شود. رسانه ها و هجمه های آنان نقش مهمی در خط قرمزهای عرفی دارد؛ مثلا فیلم «من مادر هستم» با موضوع قصاص و تجاوز دچار مشکلات بسیاری می شود ولی همین موضوع در فیلم «هیس! دخترها فراد نمی زنند» الان به راحتی روی پرده است و می فروشد. زمانی رسانه ها به مردم جهت می دهند و در نخستین روزهای پس از پیروزی انقلاب، نوع اتمسفر جامعه، روشن کننده خط قرمزها بود.

1372- آپارتمان (اصغر هاشمی)

بسیاری از ستاره ها و چهره های شاخص این روزهای سینمای ما، در این سریال با هم جلوی دوربین رفتند. از رضا کیانیان گرفته تا پرویز پرستویی، آزیتا حاجیان، افسانه چهره آزاد و ... اما نشان دادن برخی صمیمیت های بین زوج ها و رفتارهای همسایه ها که تا آن زمان سابقه نداشت، اعتراض هایی را برانگیخت.

سرنوشت: کار به جایی رسید که مجری شبکه اول، چند قسمت پس از پخش این سریال 12 قسمتی، درباره آن توضیح داد و از مخاطبان خواست که کمی تحمل کنند و داستان را دنبال کنند که به جاهای خوب و مطلوبی می رسد! همین ترفند و دیالوگ ساده، آبی شد بر آتش.

خط قرمز عرفی


1373- تحفه هند (محسن زهتابی)

برای اولین بار در سینمای پس از انقلاب حرکاتی نسبتا موزون روی پرده سینما نشان داده شد. اکبر عبدی برای رسیدن به فرنگیس دست به هر کاری می زد و خوشحالی اش را جور ناجوری نشان داد! در فضای ملتهب و محدود آن روزها، این مدل خوشحالی آنقدر سخت آمد که به برخی سینماهای نمایش دهنده حمله شود و ...

سرنوشت: فیلم اکران محدودی داشت ولی بعدها بارها از تلویزیون (با آن خط قرمزهای سفت و سخت) روی آنتن رفت.

خط قرمز عرفی


۱۳۷۳- دیدار (محمدرضا هنرمند)

برای نخستین بار ازدواج با یک غیرمسلمان روی پرده سینما می رفت، آن هم نه از جانب یک فرد معمولی، بلکه جوانی (مهران مدیری) که برای رسیدن به این عشق راهی جبهه می شود و همرزم برادر دختر. هر چند هنرمند در فیلمش روی این خطوط قرمز تاکیدی نداشت و روایت عاشقانه اش را به ماجرای اسارت پیوند زد ولی خب عرف آن روزها این را نمی پسندید.

سرنوشت: فیلم برای چند سالی توقیف شد ولی پس از تغییر مدیریت روی پرده نقره ای را دید و فروش خوبی هم داشت.

خط قرمز عرفی


1372- آدم برفی (داود میرباقری)

فیلم پرفروش و پر سروصدای داود میرباقری با موضوع ممنوع زن پوشی یک مرد و با تم ممنوعه تر مهاجرت به کشور آمریکا به دلیل التهابات شدید مضمونی بلافاصله بعد از تولید توقیف شد اما به صورت زیرزمینی سر از شبکه ویدئویی درآورد و در روزگاری که خبر از اینترنت و دانلودو تکنولوژی پیش پا افتاده ای مثل CD نبود، تمام منازل را درنوردید و ورد همه زبان ها شد.

سرنوشت: سه سال توقیف ماند و با وجود پخش گسترده غیرقانونی، بعد از اکرانش در سینماها با اعتراض فیزیکی (!) گروه های فشار آن زمان مواجه شد و در جریان یکی از این اعتراضات، یک زن باردار جنینش را در یکی از این سینماها سقط کرد. آدم برفی در سال های بعد با اعمال ممیزی های نسبتا زیاد بارها از تلویزیون پخش شده است.

خط قرمز سیاسی

خط قرمز عرفی


1374- لیلی با من است (کمال تبریزی)

کمال تبریزی به عنوان یکی از متخصصان پرداختن به خطوط قرمز کارش را به صورت جدی با «لیلی با من است» آغاز کرد. جنگ و دفاع مقدس موضوعی نبود که در آن روزگار بتوان با آن به راحتی شوخی کرد (هنوز دوره «اخراجی ها» راه نیفتاده بود که!)، اما تبریزی خیلی هنرمندانه خیلی هنرمندانه این کار را انجام داد و اولین فیلم کمدی دفاع مقدس را به گونه ای ساخت که تحسین همه جانبه منتقدان و استقبال فوق تصور مخاطبان را به همراه داشت. بعضی از گروه های افراطی به بهانه وهن موضوع دفاع مقدس، در اکران آن اعتراضات محدودی کردند.

سرنوشت: اکران شد. در جشنواره فیلم فجر جایزه گرفت و تبدیل شد به یکی از پرفروش ترین فیلم های سینمای ایران، مینی سریالش نیز از تلویزیون روی آنتن رفت و عاقبت به خیر شد.

خط قرمز سیاسی

خط قرمز عرفی


1374- در پناه تو (حمید لبخنده)

دوستی های دانشگاهی، ازدواج، طلاق و مثلث عشقی چند موضوعی بود که مطرح شدن همزمان آنها در یک سریال تلویزیونی می توانست سروصداهای زیادی به بار بیاورد که اتفاقا به بار هم آورد. در پناه تو در زمان پخش خیلی در جامعه سر و صدا کرد. شبنامه علیه اش پخش شد و کار حتی به الگوبرذداری جوانان از ظاهر و باطن (!) کاراکترهای جوان آن هم رسید.

سرنوشت: شخصیت پارسا فرزین پور با بازی پارسا پیروزفر خوش چهره، کل یوم از داخل سریال درآمد و محدود شد به حضوری بی بخار و چند دقیقه ای. کاراکتر پارسا در سریال یک ضلع از مربع عشقی را تشکیل می داد که در کنار محمد (حسن جوهرچی) و رامین (رامین پرچمی) عاشق مریم (لعیا زنگنه) شده بودند و خانواده اش ماجراهای پیچیده ای داشتند!

خط قرمز عرفی


۱۳۷۴- آخرین ستاره شب (منوچهر پوراحمد)

قدیمی ترین اثری که به ماجرای بیماری ایدز پرداخت. سریالی با بازی «هما روستا» و «داود رشیدی» که پسرشان بعد از سال ها از اروپا بازگشته بود و بیماری (!) داشت که از ازدواج سر باز می زد. در آن زمان از این بیماری و روش های انتقال آن به هیچ وجه حرفی زده نشد، اگرچه در سریال معلوم شد که پسر به دلیل تصادف و انتقال خون آلوده به این بیماری مبتلا شده و نه چیز دیگر. این سریال در زمان خودش خیلی طرفدار داشت و سروصدا کرد.

سرنوشت: بدون مشکل چندانی و با رعایت همه جوانب احتیاط، در تلویزیون نمایش داده شد و «آن بیماری» را ایرانیان شناختند!

خط قرمز عرفی


1377- شوکران (پرویز افخمی)

اثر خوش ساخت بهروز افخمی که لجام گسیختگی زندگی قشر نوکیسه آن دوران را خیلی به پرده نقد کرده بود، در زمان اکرانش سروصدا کرد. تا پیش از این زمان موضوع ازدواج موقت و خیانت به این صراحت در سینماها مطرح نشده بود. فیلم علاوه بر مورد اعتراض قرار گرفتن از طرف طیف انصار حزب الله، از سوی جامعه پرستاران کشور نیز مورد هجمه و شکایت قرار گرفت و در واقع خط شکن صنفی بود.

سرنوشت: علیرغم همه اعتراضات و شکایت ها به اکرانش ادامه داد و علاوه بر اینکه پر فروش ترین فیلم سال شد، از سوی منتقدان سینمای ایران به عنوان یکی از بهترین فیلم های تاریخ سینمای ما نیز انتخاب شد.

خط قرمز عرفی


۱۳۷۹- پارتی (سامان مقدم)

یکی از سیاسی ترین آثار سینمایی ایران تا آن زمان را سامان مقدم ساخت، آن هم در اوج دوران اصلاحات و در زمانه ای که تب تند سیاست به واسطه حضور گسترده مطبوعات تازه تاسیس تمام جامعه را فرا گرفته بود. اتفاقا پارتی هم موضوع توقیف مطبوعات و زندانی شدن روزنامه نگاران را دستمایه ساخت قرار داده بود.

سرنوشت: فیلم به لحاظ هنری خیلی مورد توجه قرار نگرفت اما به دلیل موضوع ملتهبش خوب فروخت و بارها در مجالس سیاسی آن زمان به نمایش درآمد. طبق روال معمول آن سال ها گروه های کوچک سیاسی به هنگام اکران این فیلم مقابل وزارت ارشاد و سینماهای نمایش دهنده آن به اعتراض پرداختند.

خط قرمز سیاسی


1379- موج مرده (ابراهیم حاتمی کیا)

با اینکه حاتمی کیا برای «از کرخه تا راین» هم فشارهای و اعتراض هایی را تحمل کرده بود (برای نمایش شخصیت بسیجی بریده)، ولی نخستین فیلم او که با مشکل عدیده روبرو شد، همین موج مرده بود فیلمی که قرار بود سه گانه او با پرویز پرستویی را کامل کند که ناکام ماند و رنگ جشنواره را به خود ندید.

سرنوشت: حاتمی کیا که سابقه این نوع برخوردها را نداشت (و بعدها دارا شد!) نگاتیو فیلم را به جلسه مطبوعاتی آورد، با تهیه کننده آشکارا وارد بحث شد و ... فیلم با اینکه در جشنواره اکران نشد ولی بعدها فرصت اکران محدودی یافت و به سادگی به شبکه نمایش خانگی هم آمد؛ البته با حذف یکی دو سکانس.

خط قرمز سیاسی


1380- خط قرمز (قاسم جعفری)

اسمش کاملا برازنده موضوعش بود. خط قرمز تقریباتمام خط قرمزهای آن دوران مانند رابطه با جنس مخالف، فرار از خانه، اعتیاد و ایدز را در خودش جا داده بود و به دلیل ساختار تر و تمیز و شیکش با اقبال عمومی هم مواجه شد. فکر کنید جامعه آن روز که باید این همه خط قرمزشکنی را یکجا می دید، چه واکنشی نشان می داد؟ راستی، کاراکتر منفی ناصر به عنوان یک ضد قهرمان محبوبیت فراوانی در آن سال ها پیدا کرده بود.

سرنوشت: اتفاق خاصی نیفتاد. مدیران تلویزیون شجاعانه پای این تولید ایستاند و پخش آن با مقادیری اصلاحات و ممیزی تا آخر ادامه پیدا کرد و اعتراض به محتوای ملتهب آن محدود شد به تعدادی از نشریات تندرو. چه روزگاری بود!

خط قرمز عرفی


1383- به رنگ ارغوان (ابراهیم حاتمی کیا)

کارگردان همیشه معتمد، بعد از ساختن فیلم خط قرمزی «موج مرده»، برای دومین بار فیلمی ساخت که مورد تایید نگاه رسمی نبود. به رنگ ارغوان زندگی یک مامور وزارت اطلاعات و درگیر شدن او با احساسات و عواطف حین ماموریت را به تصویر می کشید و چنین موضوعی مورد تایید مدیران این وزارتخانه حساس نبود.

سرنوشت: چهار سال در محاق توقیف ماند. بعد از نامه تهیه کننده آن به رییس جمهور وقت در جشنواره فیلم فجر اکران شد و عنوان بهترین فیلم جشنواره را هم از آن خود کرد و در اسفند ماه سال بعد به نمایش عمومی درآمد. نفروخت و بارها از تلویزیون روی آنتن رفت؛ بدون ممیزی آنچنانی.

خط قرمز سیاسی


1386- مارمولک (کمال تبریزی)

باز هم برای «اولین بار» دردسر شد و باز هم پای «کمال تبریزی» در میان است و باز هم نام «پرویز پرستویی». نگاهی متفاوت به روحانیت و داستان یک دزد در لباس روحانیت، آنقدر پتانسیل سروصدا داشت که از زمانه ساختش دردسرها آغاز شود. فیلم به هر روشی (با حمایت برخی روحانیون بانفوذ) رنگ اکران دید. فیلمی که خیلی ها هم تراز لیلی با من است (از نظر شوخی با خطوط قرمز) ارزیابی می کردند.

سرنوشت: همین که اکران شد، از آن اتفاق های عجیب سینمای ماست ولی پشتیبانی روحانیون با نفوذ، نتوانست فیلم را روی پرده نگه دارد و در کمتر از یک ماه توقیف شد. در برخی شهرها اصولا نمایش داده نشد و حتی به شبکه نمایش خانگی هم نیامد. خیلی ها معتقدند اگر زمان معمولی اکران در اختیار این فیلم قرار می گرفت، پرتماشاگرترین فیلم تاریخ سینمای ایران می شد.

خط قرمز عرفی


1386- ساعت شنی (بهرام بهرامیان)

فکر کنید! زمانی در تلویزیون خودمان سریالی می دیدیم درباره خانم دکتری که بچه دار نمی شد و تصمیم می گرفت یک رحم واسط (اجاره ای) پیدا کند و بچه دار شود و آن زن حامل، عاذشق فرزندش می شد. هر چند مدت هاست که تلویزیون ما نزدیک چنین سوژه هایی هم نمی شود ولی پخش چنین اثر جسورانه ای در آنه زمان، اعتراض ها و واکنش های بسیاری داشت.

سرنوشت: با اینکه مدیران تلویزیون شجاع تر از آن بودند که جلوی پخش ساعت شنی را بگیرند ولی فشارها کار خودش را کرد و 3 قسمت آخر آن حذف شد و با تغییراتی (در یک قسمت) روی آنتن رفت.

خط قرمز عرفی


1386- اخراجی ها (مسعود ده نمکی)

به جرأت می توان ادعا کرد که اگر اخراجی ها را (1 و 2) فرد دیگری جز مسعود ده نمکی می ساخت، اجازه اکران نمی گرفت. ولی شخصیت پرسابقه (حتی پربرخورد در همین سینما و در برابر فیلم های اولیه همین فهرست!) وقتی در مقام کارگردان قرار گرفت. با فضای جبهه شوخی های پیامکی بسیاری کرد. اسارتگاه ها را درگیر رخدادهایی سطحی کرد و البته اغلب اعتراض ها به دلیل همراهی نکردن رسانه ها همیشه معترض، ادامه پیدا نکرد.

سرنوشت: چه انتظاری دارید؟ اکران شد، تلویزیون برایش تبلیغات ویژه رفت و در شبکه نمایش خانگی هم با پشت صحنه پخش شد و در همه این موارد با اقبال مواجه شد. اسم و سابقه چه کولاکی می کند!

خط قرمز سیاسی

خط قرمز عرفی


1387- بزنگاه (رضا عطاران)

سریال سرخوش و استادانه عطاران در نمایش دادن یک زندگی معمولی و رها. واکنش های متعددی برانگیخت. این سریال رمضانی (که زمان بدی برای پخشش انتخاب شده بود)، به خصوص در ق5سمت های نخست کار را به مجلس هم کشاند و حتی کار به نامه تند و تیز شورای نظارت بر سازمان صداوسیما هم کشید و نویسندگان خواستار توقف پخش آن شدند. علت هم هنجارشکنی و شوخی با باورهای عمومی عنوان شده بود.

سرنوشت: روابط عمومی شبکه 3 در اطلاعیه ای اعلام کرد که پخش این مجموعه متوقف نمی شود و ادامه خواهد داشت ولی خب همه می دانند که در ادامه، چقدر به آن مهار زدند و بزنگاه آخرین همکاری عطاران با تلویزیون شد.

خط قرمز عرفی



1388- قهوه تلخ - مهران مدیری

البته که قرار گرفتن قهوه تلخ در این فهرست کمی ساده انگاری است ولی خب ماجرای خلق کردن شخصیتی که به یکی از سیاسیون مشهور دولتی شباهت های انگار ناپذیری داشت (با بازی امیرحسین رستمی) بازتاب بسیاری در سایت ها ایجاد و توجه بسیاری از مخاطبان را به آن جلب کرد.

سرنوشت: قهوه تلخ به دلیل تولید انبوه و اقبال فراوان، همیشه با ممیزی هایی روبرو بود ولی این شوخی سیاسی به مذاق وزارت ارشاد وقت خوش نیامد و کل سه قسمت طراحی شده با حضور آن شخصیت حذف شد.

خط قرمز عرفی


1389- گزارش یک جشن (ابراهیم حاتمی کیا)

آخرین اثر ابراهیم حاتمی کیا که به سرنوشت فیلم های سیاسی اش مواجه شد. اگر یکی از نگاتیوهایش روی میز قرار گرفت و یکی در اواسط جشنواره توقیف شد. این یکی مدل دیگری داشت؛ در جشنواره نمایش داده شد، حتی در رشته های فنی به نامزدی سیمرغ بلورین جشنواره هم رسید ولی ...

سرنوشت: به دلیل نمایش فضای ملتهب جامعه، در جشنواره پخش شد ولی هیچگاه [هنوز] روی اکران را به خود ندید. می گویند فیلم را از تهیه کننده تمام و کمال خریده اند که پخش نشود!

خط قرمز سیاسی



۱۳۹۰- گشت ارشاد (سعید سهیلی)

داستان معمولی و کاملا در کادر سهیلی تنها اسم به روز و روی بورسی داشت. چندان به خط قرمز نزدیک نمی شد ولی رفتارهای سیاسی و واکنش های تند (حتی در نماز جمعه)، این فیلم را در سرنوشت فیلم فرحبخش شریک کرد.

سرنوشت: اعتراض ها در برابر وزارت ارشاد و پس از نماز جمعه، باعث شد تا این فیلم نوروزی، زودتر از پایان اکران پایین کشیده شود ولی فروش خوبی داشته باشد. در شبکه نمایش خانگی هم مشکل بزرگی پیش نیامد.

خط قرمز سیاسی



۱۳۹۰- خصوصی (حسین فرحبخش)

هم داستان سطحی سیاست زده و هم نمایش دادن برخی موقعیت های خاص و ویژه برای یکی از دولتمردان قدیمی، باعث شد تا این فیلم دردسر اکران نوروزی ۹۱ شود و گشت ارشاد را هم در آتش خود بسوزاند. همه مقاومت ها و بیانیه ها نتیجه داد.

سرنوشت: با اینکه اقبال چندانی در جشنواره نداشت ولی سروصداها فروشش را باتلا برد و سرانجام از پرده پایین آمد. البته در توزیع شبکه نمایش خانگی با حذفیاتی روبرو شدت ولی همه آنها در بخش دیگری تمام و کمال منتشر شد!


خط قرمز سیاسی

خط قرمز عرفی



1391- من مادر هستم (فریدون جیرانی)

سال 91 سال مجادله های سیاسی در دل سینما بود؛ سالی که فیلم ها با سرنوشت های مختلفی مواجه می شدند. یکی اش آخرین فیلم جیرانی که کار اعتراضات خیابانی به شکایت و قوه قضاییه هم کشید و جیرانی به دادگاه هم رفت و البته موفق از آن بیرون آمد.

سرنوشت: با این همه اعتراض و شکایت کشی، باز هم فیلم روی پرده ماند و با حذف تدریجی و سینما به سینمای صحنه های پایانی مشکلش حل شد و البته فروش فراوانی کرد.

خط قرمز عرفی