معتبرترین و مهمترین جوایز ادبی جهان

روزنامه شهروند - امین فرج پور: در چند روز گذشته خبری منتشر شد درباره دلایل بی‌تأثیر بودن اغلب جوایز ادبی در ایران که به بهانه آغاز به‌کار جایزه جدیدی به نام احمد محمود نوشته شده بود. در آن مطلب اشاره شده بود که جوایز ادبی مهم دنیا، به دلیل استمرار و نیز معیارهای مشخص انتخاب شده‌اند و تقدیر از آثار و نویسندگان هرکدام به این دلیل که سلایق خاصی را بی‌توجه به فرامتن‌های سیاسی - تبلیغاتی و... پوشش می‌دهند، جایگاهی تثبیت شده یافته‌اند؛ و به این دلیل هم برنده شدن اثر یا نویسنده‌ای در آنها می‌تواند در حکم اعتبار و افتخاری بزرگ برای آنان محسوب شود و به عبارت بهتر برنده را در مدت زمانی کوتاه بدل به یک برند در حرفه‌اش کند...

جوایز ادبی مهم که در قالب‌های گوناگونی از پول نقد یا تندیس و مدال و... سایر نمادهای اعتباری اغلب توسط نهادهای دولتی، فرهنگستان‌ها، انجمن‌های ادبی، بنیادها و یا اشخاص منفرد به آثار ادبی برگزیده شده داده می‌شوند، یکی از مهمترین راه‌های تشویق نویسندگان و شاعران به انجام فعالیت‌های ادبی و نیز یکی از محرک‌های اجتماعی برای گرم‌تر شدن بازار ادبیات به شمار می‌آیند.

این را نیز باید اضافه کرد که این جوایز در سطوح گوناگونی وظیفه حمایت از نویسندگان را عهده‌دار می‌شوند. ارزش نقدی برخی جوایز ادبی آنچنان قابل توجه است که مابقی عمر نویسنده را تضمین می‌کند و این خود می‌تواند مرهمی بر دغدغه‌های فکری نویسنده شده و او را در خلق دیگر آثار برجسته و ماندگار کمک کند. اما همه چیز این جوایز در مبلغ جوایز نقدی خلاصه نمی‌شود. در واقع فارغ از جایزه نقدی بیشترین سود برخی جوایز از مطرح شدن نام نویسندگان به واسطه این جایزه‌ها و به تبع آن فروش بیشتر آثار و بالا رفتن میزان ترجمه آثار به نویسندگان می‌رسد.

مطلبی که در پی می‌آید، نگاهی دارد به برخی از مطرح‌ترین جایزه‌های بین‌المللی کتاب و ادبیات...

جایزه‌ ملی کتاب آمریکا

یکی از فراگیرترین جوایز ادبی جایزه ملی کتاب آمریکا است که همه ساله در ماه نوامبر برگزیدگانش را در ٤ بخش ادبیات داستانی، ادبیات غیرداستانی، شعر و نویسندگان جوان با یک جایزه نقدی ١٠هزار دلاری و نشان برنز مورد تقدیر قرار می‌دهد... جایزه کتاب ملی که در ‌سال ۱۹۳۶ به دست انجمن کتاب‌فروشان آمریکا بنیاد نهاده شد، در طول جنگ جهانی دوم فعالیتی نداشت و سپس در‌سال ۱۹۵۰ توسط ۳ سازمان فعال در صنعت کتاب مجدد راه‌اندازی شد. نویسندگان و ناشران غیرآمریکایی پیش از جنگ واجد شرایط دریافت جایزه بودند، ولی درحال حاضر جایزه به نویسندگان آمریکایی برای کتاب‌هایی اهدا می‌شود که در حدود ‌سال اهدای جایزه در آمریکا منتشر شده باشد. عنوان شده که این جایزه هدفش تجلیل از بهترین آثار ادبی آمریکا برای گسترش مخاطبان آنها به منظور ارتقا دادن ارزش نوشتن خوب در آمریکاست.

جایزه ادبی بوکر من

بی‌تردید معتبرترین جایزه ادبی دنیا بوکر من است؛ که برنده شدن در آن قطعا آینده نویسنده‌اش را تضمین می‌کند. این جایزه که به آثار داستانی تعلق می‌گیرد، با نام کوتاه بوکر شناخته می‌شود؛ و نام‌هایی چون مارگارت اتوود، ایشی گورو، موراکامی و... که در سال‌های اخیر این جایزه را برنده شده‌اند، می‌تواند بهترین نشانه برای اعتبار و جایگاه آن باشد... جایزه بوکر من هر‌ سال به بهترین رمان انگلیسی‌زبان که از سوی شهروندان انگلیسی ‌زبان یا همسو با بریتانیا نوشته شده باشد، اعطا می‌شود.

ثابت شده که این جایزه تأثیر بسیار زیادی بر فروش و ترجمه‌ کتاب در سطح جهان دارد؛ و البته گذشته از این تأثیر غیرمستقیم جایزه‌ای ٥٠هزار پوندی نیز برای برنده‌ به همراه دارد. باید اضافه کرد که به این جایزه از ‌سال ٢٠٠٥ بخش بین‌الملل نیز اضافه شده است و هر دو‌سال یک جایزه ٦٠هزار پوندی به بهترین نویسنده‌ در جهان که کتابش به انگلیسی ترجمه شده باشد، داده می‌شود.

از‌ سال ١٩٩٢ بخش روسی به این جایزه اضافه شده است. در جایزه بوکر آسیایی نیز در آغاز تنها کشورهای آسیای شرقی درنظر گرفته می‌شدند، اما از‌ سال ٢٠١١ آثار ادبی کشورهای ایران، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه و تاجیکستان نیز که به انگلیسی ترجمه شده باشند، داوری خواهند شد. به تازگی بوکر عربی هم از سوی امارات و با حمایت جایزه بوکر من آغاز به کار کرده است...

جایزه ادبی پن فاکنر

یکی از معتبرترین جوایز ادبی دنیا جایزه پن فاکنر است که از ‌سال ١٩٨١ به این سو همه ساله اهدا می‌شود. این جایزه به همراه جایزه نقدی ١٥هزار دلاری‌اش از سوی بنیاد فاکنر - که به نام ویلیام فاکنر، نویسنده برنده نوبل نامگذاری شده است - به بهترین نویسنده‌ سال اهدا می‌شود؛ با این توضیح که برندگان باید تبعه آمریکا باشند. همچنین علاوه بر برنده اصلی این جایزه، ٤نویسنده‌ که به مرحله‌ نهایی این جایزه رسیده‌اند، نیز، هرکدام ٥٠٠٠ دلار جایزه نقدی دریافت می‌کنند.

جایزه پن فاکنر که بخشی از جوایز بنیاد پن محسوب می‌شد، تاکنون به نویسندگانی چون جان ادگار وایدمن، توبیاس وولف، ای. ال. دکتروف، آنی پرولکس، فیلیپ راث، ریچارد فورد، مایکل کانینگهام، جان آپدایک، جوزف اونیل، دبورا آیزنبرگ و... اهدا شده است...

جایزه ادبی نوبل

با ارزش‌ترین جایزه ادبی دنیا که فارغ از تمام مواهبش برای برنده جایزه نقدی یک‌میلیون دلاری نیز به همراه دارد، نوبل است؛ که همه ساله به کارنامه کاری یک نویسنده تعلق می‌گیرد. این جایزه از ‌سال ١٨٩٥ به این سو درحال برگزاری است و با نگاه به کتاب‌های انگلیسی یا ترجمه‌شده به زبان انگلیسی، کلیت کارنامه کاری یک نویسنده را مدنظر دارد... برنده جایزه نوبل یک مدال طلا، دیپلم افتخار و یک جایزه نقدی دریافت می‌کند که میزان جایزه نقدی به درآمد بنیاد نوبل در آن‌ سال بستگی دارد. ماریو بارگاس یوسا، هرتا مولر، اورهان پاموک، آلیس مونرو، دوریس لسینگ، ‌هارولد پینتر، وی. اس. نایپل، گونتر گراس و ژوزه ساراماگو شماری از برندگان جایزه ادبی نوبل در بیست‌سال اخیر هستند.

جایزه ادبی سروانتس

جایزه ادبی سروانتس بعد از نوبل با ارزش‌ترین جایزه نقدی را در اختیار برگزیدگانش قرار می‌دهد؛ جایزه‌ای بالغ بر ١٢٥هزار یورو؛ که از سوی وزارت فرهنگ اسپانیا و به یاد میگل دو سروانتس نویسنده اثر جاودانه دون کیشوت به نویسندگان اسپانیایی ‌زبان داده می‌شود. این جایزه که در‌ سال ١٩٧٦ بنیان نهاده شده است، به منظور ارج نهادن به زبان اسپانیایی از سوی آکادمی زبان اسپانیا اهدا می‌شود. بورخس، اکتاویو پاز، ماریو بارگاس یوسا و کارلوس فوئنتس از برگزیدگان این جایزه بوده‌اند.

جایزه ادبی گنکور

معتبرترین، قدیمی‌ترین، مشهورترین و بحث‌برانگیزترین جایزه ادبی کشور فرانسه که براساس وصیت ادموند دو گنکور- نویسنده و منتقد فرانسوی - در‌ سال ١٨٩٦ بنا شده است. این جایزه هر ‌سال به بهترین کتاب داستانی فرانسوی که همان ‌سال منتشر شده باشد، داده می‌شود. هر نویسنده در زندگی ادبی خود تنها یک‌بار برنده این جایزه می‌شود. در این میان، رومن گاری یک استثنا به شمار می‌آید که یک بار این جایزه را در‌ سال ۱۹۵۶ برای رمان ریشه‌های آسمان و یک بار با نام امیل آژار در ‌سال ۱۹۷۵ برای رمان زندگی در برابر خود دریافت می‌کند.

علاوه بر اعطای این جایزه به رمان، آکادمی این جایزه چهار برگزیده نیز در بخش رمان اول، داستان کوتاه، زندگینامه و شعر هم معرفی می‌کنند. جایزه گنکور مبلغ ناچیزی را به برگزیده خود اهدا می‌کند، اما علاوه بر شهرت نویسنده، این جایزه بر فروش آثار نیز موثر است. طاهر بن جلون، مارگریت دوراس، پل کنستان و... شماری از برندگان این جایزه معتبر هستند...

جایزه‌ کتاب کاستا

جایزه کاستا به‌عنوان یکی از معتبرترین و مشهورترین جایزه‌های ادبی، که در آن تنها کتاب‌ها و نویسندگان مطرح انگلستان و ایرلند مورد ارزیابی قرار می‌گیرند، در ٦بخش رمان اول، رمان، زندگینامه‌، داستان کوتاه، شعر و کتاب کودکان برگزیدگان خود را معرفی می‌کند. جایزه کاستا برای برگزیدگان هر بخش ٥٠٠٠ پوند جایزه نقدی است؛ و البته برنده برندگان که از میان این٦ برگزیده انتخاب می‌شود، جایزه اصلی ٣٠هزار پوندی کاستا را به‌عنوان جایزه دریافت می‌کند.

این جایزه که از ‌سال ١٩٧١ کار خود را به‌عنوان جایزه ادبی وایت برد آغاز کرده و سپس در‌ سال ٢٠٠٦ به جایزه کتاب کاستا تغییر نام داده است، از دوره جدیدش در‌ سال ١٩٨٥ به این سو جایزه اصلی‌اش را ۱۱ بار به رمان، ٥ بار به رمان نخست، ٦ مرتبه به آثار زندگی‌نامه‌ای و ٧ بار به مجموعه شعر اختصاص داده است. الان در حدود هفت - هشت‌سال می‌شود که بخش داستان کوتاه کاستا نیز به فهرست بخش‌های این جایزه افزوده شده است.

جایزه ادبی فمینا
جوایز ادبی دولتی ایران

جایزه کتاب سال

کتاب ‌سال جمهوری اسلامی ایران عنوان یک جایزه دولتی جهانی است که هر ساله در بهمن‌ماه و با تأیید نهایی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به نویسندگان برگزیده در بخش‌های کلیات، فلسفه اسلامی، فلسفه غرب، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم کاربردی، هنر، ادبیات و تاریخ اعطا می‌شود. جایزه جهانی کتاب ‌سال در ایران برای نخستين‌بار در ‌سال ١٣٧٢ برگزار شد. این جایزه به منظور شناسایی و معرفی کتاب‌های برتر علمی، ادبی و پژوهشی در دو حوزه اسلام و ایران و بزرگداشت پدیدآورندگان این آثار، توسط خانه کتاب ایران برگزار می‌شود.

دبیرخانه جایزه جهانی فروردین ماه هر سال، با درج فراخوان از طریق وب‌سایت رسمی جایزه جهانی کتاب‌ سال و همچنین آگهی در رسانه‌ها و اطلاع‌رسانی مناسب در داخل و خارج از کشور از نویسندگان، پژوهشگران، صاحب‌نظران، ناشران، کانون‌ها، موسسه‌های علمی‌ـ‌پژوهشی دعوت می‌کند، کتاب‌های پیشنهادی خود را که طی‌ سال میلادی گذشته و برای نخستین‌بار انتشار یافته، تا پایان تیرماه به دبیرخانه اعلام و ارسال كنند و مراسم اهدای جوایز برگزیدگان جایزه جهانی کتاب ‌سال در دهه فجر هر‌ سال برگزار خواهد شد. به برگزیدگان هر رشته تندیس جایزه جهانی، لوح تقدیر به امضای رئیس‌جمهوری و جایزه ویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اهدا می‌شود و میزان جایزه به پیشنهاد هیأت‌علمی و تصویب معاون فرهنگی قابل افزایش یا کاهش است.

جایزه جلال آل‌احمد

این جایزه دولتی به نام پروین اعتصامی که از او با عنوان «مشهورترین شاعر زن ایران» یاد می‌شود، نامگذاری شده است. هدف از برگزاری جایزه ادبی پروین اعتصامی و اهدای جایزه آن بزرگداشت مقام و شخصیت شاعر نامدار ایران پروین اعتصامی، رشد و اعتلای خلاقیت‌ها و آفرینش‌های ادبی بانوان، ترویج و تقویت زبان فارسی در خارج ازکشور، ایجاد پیوند بین ادبیات ملل به‌ویژه در حوزه جهان اسلام، معرفی چهره‌های شاخص زنان ادیب و پژوهنده و تقدیر از زنان در عرصه زبان و ادب فارسی است.

جایزه پروین اعتصامی در حال حاضر توسط بنیاد ادبیات داستانی برگزار می‌شود. این جایزه در چند حوزه شعر، ادبیات داستانی، ادبیات نمایشی، پژوهش‌های ادبی و ادبیات کودکان برگزار می‌شود. دبیرخانه جشنواره پروین اعتصامی نیمه نخست هر سالی که مراسم اهداي جایزه برگزار می‌شود، با درج آگهی فراخوان در روزنامه‌های کثیرالانتشار و رسانه‌های جمعی، از تمامی بانوان اهل قلم اعم از شاعران، نویسندگان، مترجمان، منتقدان و پژوهشگران دعوت می‌کند که آثار خود را تا پایان شهریورماه آن‌ سال به دبیرخانه ارسال كنند، جوایز جایزه هر دو ‌سال یک‌بار طی مراسمی مقارن با روز تولد پروین اعتصامی (نیمه دوم اسفندماه) اهدا می‌شود و به نفرات برتر در هرکدام از موضوعات، تندیس، لوح تقدیر به امضای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و جایزه ویژه که به پیشنهاد دبیر هیأت امنا و تصویب هیأت ‌امنا در هر دوره تعیین می‌شود، اهدا می‌شود.

جایزه قلم زرین

جایزه قلم زرین هر ساله همزمان با روز ملی قلم توسط انجمن قلم ایران برگزار می‌شود. انجمن قلم ایران طی فراخوانی از کلیه ناشران، نویسندگان، شاعران، پژوهشگران، منتقدان و مولفان مجاز برای شرکت در این جایزه دعوت می‌كند و حوزه‌های ادبی ازجمله نقد و پژوهش ادبی، داستانی بزرگسال، شعر بزرگسال، داستان کودک و نوجوان، شعر کودک و نوجوان که برای نخستين‌بار در همان‌ سال منتشر شده‌اند را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

جشنواره قلم زرین، در‌ سال ۱۳۸۰ توسط هیأت موسس انجمن قلم ایران تأسیس شد و بادوام‌ترین و درعین‌حال معتبرترین و گران‌ترین جایزه غیردولتی کشور و تنها جایزه رسمی است که در ابتدای تابستان برگزار می‌شود و منتخبان خود را معرفی می‌کند. گزینش، معرفی و تقدیر از آثار شایسته ادبی، تکریم و تقدیر از مولفان و پدیدآورندگان آثار برگزیده و معرفی آثار برتر به جامعه ازجمله رویکردهای این جایزه محسوب می‌شود.

جایزه لاک‌پشت پرنده

این جایزه هر سال توسط جمعی از نویسندگان کودک و نوجوان ایران معرفی می‌شود که حاوی عناوین بهترین کتاب‌های منتشر‌شده در کشورمان است و مرجع خوبی است برای کسانی که علاقه‌مند خرید کتاب خوب و مناسب برای کودکان هستند. در این لیست کتاب‌ها بر مبنای امتیاز لاک‌پشت دریافت می‌کنند. کتاب‌ها بر مبنای گروه سنی و گروه موضوعی و همچنین، برحسب رأی داورها با امتیاز ٦ لاک‌پشت (کتاب‌های بسیار عالی)، ٥ لاک‌پشت (کتاب‌های عالی)، ٤ لاک‌پشت (کتاب‌های خیلی خوب) و ٣ لاک‌پشت (کتاب‌های خوب) معرفی می‌شوند.