چرا باید «پروست» بخوانیم؟!

هفته نامه صدا - مهدی یزدانی خرم: تلاش برای یادآوری گذشته کاری ست عبث و بیهوده. تمام کوشش، هوش و عقل برای دست یازیدن به آن بیهوده است. گذشته در جایی ورای ادراک خود نهفته است، در قلمرویی دیگر، در چیزی مادی و ناشناخته. (مارسل پروست، در جست و جوی زمان از دست رفته)

پروست؛ وسوسه دشوار

اولین بار در سال های دانشگاه بود که خواندن «جست و جو...» را آغاز کردم. آن زمان شش جلد از هشت جلد منتشر شده بود و درک این رمان برای هر ذهنی که می خواست شناختی عظیم در خود ایجاد کند لازم به نظر می رسید. اغراق نیست اگر بگویم چقدر در خوانش نخست سخت بود درک این رمان برای من. اتفاقی که بسیاری از هم نسلان ام نیز تجربه اش کرده اند... درواقع پروسه خواندن رمان بزرگ پروست خود یکی از ابعاد مهمی است که در تمام این سال ها برای انبوهی از مخاطبان به امری جدی تبدیل شده است.

آیا می شود پروست را به راحتی خواند؟ فروش رمان با ترجمه مهدی سحابی فقید نشان می دهد که این رمان حجیم طرفداران بسیاری داشته است اما آیا فروش معیار صحیحی برای درک خوانده شدن این رمان است؟ با توجه به علاقه شخصی ام به این نویسنده و تجربه ای که از خواندن و تعقیب خواننده هایش داشته ام می توانم با اطمینان بگویم که پروست نویسنده ای بسیار دشوارخوان است. این دشواری وجوه مختلفی دارد که نخستین اش به سبک و انبوه شخصیت هایی باز می گردد که در این رمان چند هزار صفحه ای گرد هم آمده اند.

از سویی دیگر رمان پروست رمانی کُند و کم ماجراست. رمانی که مدام در حال تفسیر جهان زمانه اش و ذهن راوی ست. برای همین بسیاری از خوانندگان این رمان بعد از درک دو تکه نخست یعنی «طرف خانه سوان» یک و دو،وقتی به دو تکه «طرف گِرمانت» می رسند عملا تا حد زیادی از نفس افتاده اند و طرف گرمانت نیز در کُندی و وصف جزییات و روایت انبوهی میهمانی پرزرق و برق مجموعه ای ست کم رقیب! درواقع کلید و گلوگاه رمان جست و جو همین بخش است که معمولا خواننده خود را می رماند و کم ندیده ام مجموعه جست و جو در کتاب خانه دوستان ام که یا دست نخورده باقی مانده اند یا در میانه های جلد نخست ظرف گرانت برای همیشه بسته شده اند.

بین خوانندگان غربی نیز پروست وضعیتی کم و بیش مشابه دارد. درواقع با زبانی ساده تر خواندن پروست گاهی و برای بخشی از خوانندگان نیاز به متونی دارد که در وهله نخست بتوانند او را با حال و فضای کلی اثر سترگ او آشنا کنند و بعد سراغ رمان بروند و مجموعه رمان های تصویری ای که براساس این شاهکار تدوین شده اند یکی از این راه کارهاست. اتفاقی که بالاخره در ایران نیز افتاد و تاکنون دو بخش این رمان ها با ساختار تصویری و با استفاده از متن اصلی شان منتشر شده اند: «کومبره» و «در سایه دوشیزگان شکوفا» با ترجمه هایی از محمود گودرزی و کامران برادران.

آیا می شود پروست را «خلاصه» خواند؟

به عنوان کسی که طرفدار جدی ادبیات است پاسخ ام منفی ست، اما اگر خواندن کتاب هایی مانند نسخه تصویرسازی شده جست و جو بتواند راهی برای درک رمان اصی باشد، نرم را کاملا تغییر می دهم. چه خوش مان بیاید چه نه درک این رمان عظیم که روح قرن نوزدهم است تبلورش در قرن بیستم برای بسیاری از مخاطبان جدی ادبیات، تاریخ و سیاست بی نهایت اهمیت دارد. گمان می کنم حتی کسانی هم که چندان شناخت دقیقی از ادبیات جهان نداشته باشند نام و اهمیت این رمان بارها به گوش شان خورده باشد.

به همین دلیل متونی که بتوانند باعث بهتر و کامل تر خوانده شدن این رمان شوند بسیار زیاد است. مثلا انتشارات گالیمار این رمان را در شکل هایی متنوع به بازار فرستاده است. از بخش بندی کردن براساس زمان یا حتی بیرون کشیدن قسمت هایی از رمان با موضوع ها و درون مایه هایی مشترک. برای همین وقتی به قفسه پروست در کتاب فروشی های مجازی یا حقیقی این انتشارات مراجعه می کنیم انبوهی پیشنهاد مقابل روی خواننده قرار دارد تا او را مشتاق به خواندن این کتاب پیچیده بکند.

یکی از این پیشنهادها که نه تنها درباره رمان پروست که درباره بسیاری از آثار دیگر نیز به ثمر نشسته استفادهاز تصویرسازی ست. این کار نیز چند وجه دارد. برخی از این تصویرسازی ها شمایل کمیک استریپ پیدا می کنند و با زبانی بسیار ساده تر سعی می کنند مخاطب را جذب اثر کنند.اما نمونه های جدی تر تکه هایی از متن اصلی را انتخاب می کنند و با وفادار ماندن به ساختار اصلی و روایی رمان آن را پیش می برند. کاری که در اقتباس های استفتن الوئه و استانیسلاس برزه که شاهد ترجمه و انتشارشان به فارسی هستیم نیز اتفاق افتاده است. برای همین انتشار این مجوعه که فعلا دو جلدش درآمده و به تدریج از سوی انتشارات چترنگ قرار است کامل شود، شاید مهم ترین اتفاق باشد برای تحریک خوانندگان به خواندن پروست.

جست و جوی زمان از دست رفته مصور کتاب نوجوان نیست

یکی از گرفتاری های مهم در ادبیات ایران و خوانندگانش خلط مفهوم ادبیات نوجوان است با ادبیات بزرگ سال. این اتفاق در دو حوزه به شدت وجود دارد؛ یکی آثاری که تصویرسازی و براساس متن اصلی اقتباس می شوند و دیگری ژانرهایی مانند علمی- تخیلی و وحشت.

عجالتا توجه به این کتاب تصویرسازی شده جست و جو... باید روشن کنم که این اثر «به هیچ وجه» ربطی به ادبیات نوجوان ندارد. متن هایی که در تصاویر آمده و بر اساس شان تصویرها کشیده شده اند کاملا از متن اصلی برداشته شده اند و همان پیچیدگی مرسوم و مالوف این رمان را در خود دارند. چه ناشران مختلف پروست در زبان های مختلف نمونه های نوجوان این اثر را هم تهیه کرده اند که از زمین تا آسمان با این کتاب های مصور تفاوت دارند. درواقع یک ذهنیت عجیب بین برخی مخاطبان ما وجود دارد که امر تصویری را ناخودآگاه مترادف اثر نوجوان می انگارند.

شاید این ذهنیت کمی ریشه داشته باشد در کتاب های مشهور «هرژه» یعنی مجموعه «تن تن» مجموعه ای که الحق به آن هم نمی توان کار نوجوان اطلاق کرد، هر چند این خاصیت و مخاطب را هم می تواند داشته باشد. اما دو جلد جست و جوی تصویرسازی شده ای که به بازار کتاب ایران آمده اند کار و دخلی به ادبیات نوجوانان ندارند و کاملا در حوزه ادبیات بزرگ سال می گنجند.

حتی نوع تصویرسازی ای که استفن اوئه براساس رمان انجام داده است کاملا با منطق رئالیستی متن هم سوست. درش اغراق یا نزدیک شدن به فضاهای کاریکاتوروار دیده نمی شود. او تلاش کرده برای این رمان بی نهایت تداعی گرد و مملو از تصویر شمایلی از شخصیت ها ارائه بدهد. امری که شناخت شان را برای مخاطبان رمان پروست ساده تر می کند و البته خاص.

چرا باید پروست خواند؟

هیچ قطعیتی در این باره وجود ندارد. بسیاری از مخاطبان جدی ادبیات را می شناسم که سرشان به تن شانمی ارزد و از قضا علاقه ای هم به این رمان ندارند. اما مساله علاقه و منش شخصی یک سوی قضیه است و بحث شناخت ذهنیت پروستی مساله ای دیگر.

نمی خواهم حرف های فخیم و آن چنانی بزنم درباره این رمان که هر کس که تا این جای گزارش ام را خوانده به خوبی می داند مارسل پروست یکی از نمادهای مدرنیسم است و نیازی نیست برای شناساندن اش کار سختی انجام بدهیم. اما اگر بخواهم با زبانی ساده قضیه را کمی روشن تر کنم باید بگویم رمان «در جست و جوی زمان از دست رفته» شمایل نگاری یک دوران فکری، زیستی و طبقاتی ست در تاریخ فرانسه، دورانی که با پس لرزه های سقوط ناپلئون سوم آغاز شده و با رسیدن به قرن جدید گنگ و به هم ریخته به نظر می رسد.

این رمان تولد ذهن را نمایش می دهد و نویسنده ای لیبرال مسلک که گوشه ای ایستاده و زوال و دگردیسی چند نسل از خانواده و نزدیکان اش را تماشا می کند. او در این فرایند لحظات مهم و پرحاشیه ای از تاریخ روزگارش را نیز در قامت این بورژوازی تابناک رو به افول تماشا می کند. پروست نوشتن این رمان را در سال 1908 آغاز کرد و در چند هفته مانده به مرگ اش در سال 1922 به پایان رساند.

این زمان طولانی باعث شده تا رمان حجم عظیمی از وقایع و شخصت های مختلف را در خود جای دهد. از سوی دیگر امر سیاسی در رمان او بسیار پررنگ است و پروست که همیشه به مساله قدرت علاقه مند و گه گاه برای فیگارو هم یادداشت های سیاسی می نوشت در این رمان ساختار قدرت دوران پس از امپراتوری را در چشم انداز جمهوری نوپا روایت می کند. هر چند رمان بیش از هر چیز به ذهن سیال و پراعوجاج راوی اش مدیون است و البته همین سیلان عظیم است که سنگ بنای این رمان منحصر به فرد را گذاشته است.

مساله مهم رمان پروست «زمان» است. امری که برای او از چشم انداز فلسفی اضطراب آور بود. این شیفته فیلسوفی چون آنری برگسون در تمام لحظات رمان می کوشد وجه سلبی زمان را نمایش دهد. وجهی که در نهایت پوساننده و مگر آور است و برای نوینسده فضایی برای مواجهه می سازد. مواجهه برای به تاخیر انداختن این مرگ با به یادآوردن... دلایلی که باعث می شود پروست بخوانیم بسیار زیاد است. شاید دو کتاب کوچک ولی خواندنی دیگر نیز بتواند برای خواننده ای که نمی داند چرا باید پروست بخواند راه گشا باشد؛ یکی «پروست چگونه می تواند زندگی شما را دگرگون کند» از آلن دوباتن و دومی «من و پروست» از رولان بارت.

هر چند کتاب درباره پروست بسیار زیاد است اما مهم در این مرحله آثاری هستند که بتوانند محرکی باشند برای خواندن رمان «در جست و جو زماناز دست رفته» و بی تردید مجموعه تصویرسازی شده ای که انتشارش دلیل اصلی نوشته شدن این گزارش است یکی از این نمونه هاست. دریچه و دروازه ای برای نزدیک شدن به جهان این نویسنده. نویسنده ای که بسیاری از ما مجموعه هشت جلدی چاپ فارسی اش را در کتاب خانه های مان داریم اما به جرات بیشترمان جز چند صفحه یا در نهایت یک جلد و دو جلد جلوتر نرفته ایم. انگار بودن این رمان در کتابخانه ها تبدیل به عرف و نقطه ثقلی شده که «آرزوی» خواندن اش را تا حدی فرو می کاهد.

روشن بگویم: بسیاری از ما به بودن این کتاب در کتاب خانه هامان دلخوش هستیم و انتظار روزی را می کشیم که آن را بخوانیم! اتفاقی که درباره پوست مدام تکرار می شود. خریدن «در جست و جوی زمان از دست رفته» مُدی ست دلپذیر و خواندن اش عرق ریزی روح می خواهد.
بنابراین باید از جایی شروع کرد.

ار تفسیرها و کتاب هایی که دریچه و پل می سازند به این رمان. رمانی که به جرات می توانم بگویم اگر دقیق خوانده شود زندگی خواننده اش را به قبل و بعد درک اش تبدیل خواهدکرد. اصلا شرم آور نیست اگر بگوییم خواندن پروست سخت است. چون رمزگان و جهان نشانه ها و ارجاع های تاریخی اش نیازمند تحقیق و مکث های مداوم است و برای همین دانشی که خواندن این رمان می طلبد، دانشی ست که نیازمند رجوع به منابع مختلف است. پس می شود از آثاری شروع کرد که تا حدی ذهن را برای درک این زیبایی شناسی بزرگ آماده می کنند.

ما و پروست

داستان ما و رمان «در جست و جوی زمان از دست رفته» داستانی ست عجیب. داستانی که سال های سال است این رمان را به وسوسه دائم چند نسل از مخاطبان تبدیل کرده. آن هم در فضای ادبیات چپ زده ای که پروست منتقدِ جریان ها و روابط برآمده از آن است. یک اشراف زاده لیبرال که در دهه هفتاد خورشیدی به تدریج ورودش را به کتاب خانه ها شروع می کند و مخاطب ایرانی را با ادبیاتی آشنا می کند که برای اش بی نهایت غریب است.

مخاطبی که عمدتا دل در گرو رئالیست های پرماجرا دارد و ارواح رادیکال ناگهان با رمانی آرام و درون گرا رو به رو می شود که رادیکالیسم انقلابی درش جایی ندارد. اما بی تردید بخش عمده ای از مخاطبان ادبیات در ایران هنوز آماده خواندن این اثر نبودند و در طول بیست و اندی سالی که از انتشارش می گذرد کم کم در حال شناخت عمیق تر مارسل پروست هستیم. شناختی که می تواند زندگی فکری ما را دگرگون و متحول کند.