آن آبی هولناک؛ میراث اکبر رادی برای تئاتر

کتاب هفته خبر - مهدی میرمحمدی:

اول، تعهد

امروز تئاترمان چیزی کم داشت اگر اکبر رادی در آن اتاقِ کوچک نوشتن، برای آن صحنه ذهنی و آبی اش نمایشنامه هایش را پی نمی ریخت، او به بعدتری ها آموخت نمایشنامه نویس گاهی اگر نگران به صحنه آمدن، ریالِ حقیر دست مزد و دیده شدن باشد باید بنشیند در گوشه مصائب روزگار را در خود تلنبار کند. اما رادی به صحنه کاغذی خود که «صحنه آبی» نامیدش، متعهد بود. چه آن وقت که اولین نمایشنامه اش به مذاق جلال آل احمد خوش نیامد، متعهد بود. چه آن زمان که آن هایی که هیچ گاه نمایشنامه ای از او به دست نگرفته بودند، طوطی وار تکرار می کردند که او طولانی و حوصله سربر می نویسد.

این سنت هنوز هم در تئاتر ایران پابرجاست یا شاید ما در اولین روزهایی باشیم که کمی این قاعده کنار رفته است که نمایشنامه نویس خوب، بهتر است کار گردانی معمولی و حتی بد هم باشد، تا ارتباط خود با مخاطب را مدیریت کند وگرنه می شود نمایشنامه نویسی برای صحنه های کاغذی. این درست که اجرای صحنه ای تئاتر در ذات خود در پیوند با مرگ است و آنچه از تئاتر- خاصه از نوع متن محورش باقی می ماند- همان نمایشنامه کاغذی است اما نمایشنامه تا زمانی که صحنه ای نمی شود گویی از یک چرخه تکامل رسانه ای عقب مانده است. برای نمونه و در ارتباط با کارنامه رادی ببینید که چقدر از ملودرام ساده «آهسته با گل سرخ» گفته می شود و در مقابل به ندرت نامی از «تانگوی تخم مرغ داغ» به میان می آید.

آهسته با گل سرخ در آن سال های دهه شصت که چراغ صحنه های کمی روشن بود، روی صحنه رفت، بازیگر نام آشنا داشت و گفته می شود حتی در یک صحنه، دانیال حکیمی گیتار به دست می شود و در آن سال های سخت گیری یک دهان مبسوط هتل کالیفرنیا می خواند. یکی دو جدال قلمی هم در نشریات روشنفکری در می گیرد و این گونه نمایشنامه ساده آهسته با گل سرخ می شود یکی از مشخصه هایی که رادی با آن شناخته می شود.

با وجود این ها تعهد به نوشتن و نمایشنامه نویس بودن چنان برای رادی صاحب اهمیت بود که گویی او پذیرفت در آن اتاق کوچک نوشتنش، صحنه خیالی خود را برپا کند و هرازگاهی مهمان شود به تماشای اجرای نمایشنامه هایش در تئاترهای شهر و در پایان آن گونه که رسم است تشکر کند از همه دست اندرکاران. با وجود آن زبان گزنده، ادب همواره برای آقای نمایشنامه نویس شرطی اساسی بود.

دوم، سوءتفاهم

اما آن چه بر بیشتر نمایشنامه های رادی به هنگام صحنه ای شدن رفت، یک سره نتیجه خوانش اشتباه اجراگران نبود. در بسیاری از کارهای او رمانتیسیسمی واقع نمایانه در جریان است که می تواند سرمنشاء سوءتفاهم برای هر گروه اجرایی باشد که خیال اجرای این نمایشنامه ها را دارد.

کارنامه رادی هرچه به جلوتر می آید، خوی رمانتیک آثارش غلیظ تر می شود. نمایشنامه هایی مثل «آمیز قلمدون»، «آهسته با گل سرخ»، «ملودی شهر بارانی» از این دست آثار او هستند. اما بسیاری از آثار رادی در این سال ها در ادامه این سوءتفاهم روی صحنه رفته اند. تبدیل کردن نمایشنامه «لبخند باشکوه آقای گیل» به ملودرامی روستایی از آن کارهای دشوار است که اجراگران آثار رادی در این سال ها از پس آن برآمده اند.

در این دست اجراها، آنچه از نظرها غایب می ماند، آن حادثه هولناک، آن آبیِ وحشی درام است. بعد از یکی از اجراهای لبخند باشکوه آقای گیل متوجه شدم که بسیاری از تماشاگران حاضر حتی احتمال نداده اند که نمایشنامه نویس در اینجا مد نظر داشته که پسر ارباب با وافور پدر از دختر رعیت ازاله بکارت کرده است. فرق است بین اینکه ارباب زاده خود به رعیت تجاوز کند یا از وافور پدری استفاده کند. درست نخواندن توضیح صحنه رادی باعث می شود که آن کنش هولناک به کنشی تبدیل شود که در هر ملودارم روستایی ای یافت می شود.

سوم، مصائب ادیب بودن

رادی خود را ادیب و از اهالی ادبیات می دانست. این انتخاب او بود. آن ها که اعتقاد دارند رادی نمایشنامه را اثر ادبی می دانست که روی کاغذ نیز اثری کامل است و هویت آن به صحنه ای شدن گره نخورده، پُر بی راه نمی گویند. از جمله این که رادی صحنه های نمایشنامه را همچون فصل های یک رمان نام گذاری می کرد. در نظر بگیرید این عنوان ها که برای خواننده نمایشنامه گاهی به عنوان راهنمای خواندن عمل می کند، به هنگام تماشای اجرای صحنه ای به تماشاگر منتقل نمی شوند. گویی نمایشنامه نویس به هنگام نوشتن تنها خواننده نمایشنامه را مدنظر داشته است. یا در نظر بگیرید توضیحات صحنه رادی را که گاهی انگار برای یک اثر داستانی نوشته شده اند.

در نمایشنامه ای همچون «خانمچه و مهتابی» توضیح صحنه ها به طور کامل از کارکرد تئاتری خود خالی می شوند. رادی در توضیح صحنه های این نمایشنامه می نویسد: «از توی مشت چنگ شده دست، یک ترانه عامیانه شنیده می شود» یا اینکه: «جلاد شمشیر سنگین خود را کشیده بلند می کند، و با دو دست و تمام قوت خود به آسمان می برد، و از نور قهوه ای به تاریکی، آهسته آهسته روی گردن زن فرو می آورد. و آن گاه دیدم آنکه عصا بر نیل کوفت و عمق آبی دریا از درون شکافت».

البته که اینجا رادی نه با گروه اجرایی و نه با تماشاگر آثارش که تنها با مخاطبی سخن می گوید که نمایشنامه را روی کاغذ دنبا می کند. رادی صحنه های کاغذی را بیشتر از سالن های تئاتر و خواننده را بیشتر از تماشاگر دوست داشت. شاید از همین رو گاهی نمایشنامه های او برای صحنه کمی بند و فربه به نظر می آیند. چرا که بر ای دیده و شنیده شدن طراحی نشده اند.

چهارم، سه گانه پایان

رادی کارنامه نمایشنامه نویسی خود را با سه نمایشنامه تک پرده ای «شب بخیر جناب کنت»، «کاکتوس» و «آهنگ های شکلاتی» به پایان برد. این سه نمایشنامه که می تواند از ضعیف ترین آثار رادی محسوب شود نقطه پایان پُرمعنایی بر کارنامه او گذاشت. «شب بخیر جناب کنت» صدای پای مرگ است. بحران چیزی نیست جز کهولت سن. عمر به پایان رسیده است و مرگ ماشین خود را سوار شده است. «آهنگ های شکلاتی» بازگشت به خوان نخست است.

اینجا همان وضعیتی مطرح می شود که ر ادی در نخستین نمایشنامه خود «روزنه آبی» آن را ترسی کرده بود. اینجا هم رادی رودرویی نسل ها را مطرح می کند امااگر در روزنه آبی شخصیت ها اشاره به گودال های پُر از ماری می کنند که میان خودشان و نسل های قبل تر برپا دشه است در آهنگ های شکلاتی شخصیت پا به سن گذاشته و روزگار دیده به شخصیت وان، زندگی یواش تری را پیشنهاد می دهد که در آن ینازی به پنجه کشیدن به چهره های نسل دیروز نیست.

البته که آهنگ های شکلاتی را در مقابل روزنه آبی می توان تعبیر به عقب نشستن و کوتاه آمدن کرد. «کاکتوس» هولناک ترین اعتراف رادی است. اعتراف به شکست. رادی چند باری در نمایشنامه هایش شخصیت نویسنده- روشنفکر را به میان آورده است. یکی در نمایشنامه «از پشت شیشه ها» (1345) که نویسنده اش با پای شکسته پشت میز نشسته و نظاره می کند. دیگری در نمایشنامه «منجی در صبح نمناک» (1358) که در سال های قبل و منتهی به انقلاب می گذرد. اینجا شخصیت نویسنده خودزنی را انتخاب می کند تا قلمش را نفروخته باشد.

ضلع سوم می تواند تک پرده ای کاکتوس باشد. در کاکتوس هم در پایان شخصیت نویسنده اسلحه به شقیقه، می گذارد و کنش خودزنی را جاری می کند. اما این خودزنی تفاوت های زیادی با خودزنی نویسنده انقلابی منجی در صبح نمناک دارد. نویسنده کاکتوس تهیه شده است و همه آرمان هایش را برباد رفته می بیند. او چیزهای دیگری می گفته اما حالا جور دیگری زندگی می کند. اگر صدای شلیک در منجی در نمناک صدای شهادت و پیروزی است، سال ها بعد و در کاکتوس صدای شلیک، طعم شکست و خودزنی دارد و این اعترافی هولناک است.

پنجم، زمان اقتباس

در این سال ها از رابطه پُراشتباه و دوسویه رادی و کارگردان هایش کم گفته نشده است. اما چیزی که در این سال ها ندیده ایم اقتباس از آثار رادی است. تاریخ تئاتر ایران جوان است. هنوز بسیاری از متن های شاخص تئاتر ایران از زیر سایه نویسندگان شان خارج نشده اند. شاید برای به جریان افتادن آن خونِ آبی و هولناک نمایشنامه های رادی روی صحنه های تئاتر بیش از کارگردان ها نیاز به نمایشنامه نویسانی باشد که دست به کار بازخوانی و اقتباس از آثار رادی شوند.