جذابیت های ۳ سلبریتی؛ تحلیل دلیل استقبال از فروشنده

هفته نامه مثلث - محمد آشنا: در دو حالت، تبلیغات یک فیلم موثر می افتد و فیلم خوب می فروشد. یکی اینکه فیلم، نظر مخاطب بالفعل را جلب کند و باعث شود تا تبلیغات شفاهی و اصطلاحا فرد به فرد شکل بگیرد. حالت دوم هم این است که تبلیغات فیلم بدون توجه به کیفیت آن، مخاطبان بالقوه را اغوا کند. حالا اگر این دو حالت با هم وجود داشته باشد، طبیعی است که فروش فیلم رکوردشکنی هم خواهد کرد. درباره فیلم «فروشنده» ساخته اصغر فرهادی هر دوی این حالت ها وجود دارد اما پرداختن به جزییات هر یک از حالت ها، خود می تواند دید روشن تری نسبت به شیوه های تبلیغی و اقناعی به دست بدهد.

* کیفیت فیلم و تبلیغات فرد به فرد: درباره کیفیت فیلم چند شاخص وجود دارد. یکی از آنها تازگی و جذابیت قصه فیلم و دیگری استفاده از سه عنصر اروتیسم، طنز و تنش است. در فیلم فروشنده، قصه فیلم تازگی دارد زیرا در سینمای ایران تاکنون چنین قصه ای به این شیوه روایت نشده بود. ضمن این که این قصه و گره آن با توجه به اینکه وجهی جنایی - پلیسی و قهرمان پرور دارد، برای مخاطب جذاب است. اما همچنان که گفته شد افزون بر این سه عنصر اوتیسم، طنز و تنش نیز در ایجاد جذابیت برای مخاطب نقش دارند. البته اروتیسم به معنای مصطلحش در فیلم فروشنده وجود ندارد. این عنصر به صورتی پنهان در برخی دیالوگ ها بازنمایی شده است. وجه طنز فیلم نیز عمدتا در سکانس های مربوط به کلاس درس پوشش داده شده و عنصر سوم که تنش (خشونت یا...) است در سکانس اولیه فیلم و به مرور در میانه و پایان.

اما همچنان که پیداست سه عنصر نام برده در فیلم های فرهادی و به ویژه در فیلم فروشنده، چندان برجسته و عیان نیست که بتوان بهره گیری از این سه عنصر را دستمایه اصلی ایجاد جذابیت برای فیلم قلمداد کرد. بنابراین در شاخص های مربوط به کیفیت فیلم باید به دنبال موردهای دیگری گشت که باعث ایجاد جذابیت برای مخاطب و اقناع او برای ترغیب دیگران به تماشای فیلم می شود.

در این باره باید به کارگردانی کار، بازی های بازیگران، میزانسن و دیالوگ ها و روایت فیلمنامه ای اشاره کرد. «فروشنده» در این شاخص های اخیر فیلم ناموفقی نیست. کارگردانی کار اگرچه معمولا از چشم مخاطب عام پنهان می ماند، اما به شیوه ای ناخودآگاه در رضایت مخاطب از فیلم نقش مهمی دارد. غیر از کارگردانی، دیگر مولفه های نامبرده مثل دیالوگ نویسی، بازی ها، روایت در فیلمنامه و میزانسن ها می تواند بیشتر برای مخاطب قابل مشاهده باشد.

اگرچه فیلمنامه ضعف های اساسی دارد و بسیاری از مخاطبان عام این فیلم را نیز تا امروز شاکی کرده است اما برخی دیالوگ ها و بازی عماد و پیرمرد متجاوز در کنار تعدادی از میزانسن ها، می تواند نظر مخاطبان را برباید. فیلم «فروشنده» اگرچه در مقایسه با دیگر فیلم های روی پرده، درخشان و درجه یک است اما با این همه به نظر می رسد که در مقایسه با دیگر کارهای فرهادی حرف زیادی برای گفتن ندارد. از این رو ممکن است نتواند چندان مخاطبان را راضی کند تا دیگران را هم به دیدن فیلم تشویق کنند.

* اغواگری تبلیغات: اغواگری مهمترین کارکرد تبلیغات است. برای اینکه تبلیغ یک فیلم موفق باشد، باید مخاطب آن تبلیغ، به آرمانی ترین شیوه ممکن اغوا شود و تصور ادامه زندگی بدون دیدن آن فیلم برایش تصوری رنج آور و آزار دهنده باشد اما همه فیلم ها به این درجه از اغواگری در تبلیغات نمی رسند. به هر حال درباره «فروشنده» قضیه کمی جالب تر است. به دست آوردن دو جایزه معتبر کن در فیلمنامه نویسی و بازیگری، مهم ترین رکن تبلیغاتی اغواگرانه را برای فیلم رقم زده است.

از این نظر کسب این جوایز، همه مخاطبان خاص سینما را ترغیب می کند تا برای دیدن این فیلم به سینما بروند اما جوایز جهانی برای همه مخاطبان سینما ارزش یکسانی ندارد. بنابراین مولفه های دیگری نیز در این باره دخالت دارند. یکی از مهمترین آنها حضور چهره های محبوب یا اصطلاحا «سلبریتی ها» است. در فیلم «فروشنده» سه سلبریتی بسیار محبوب حضور دارند! شهاب حسینی، ترانه علیدوستی و اصغر فرهادی. این سه اسم به خودی خود برای تماشاگر جذابیت دارند و فیلم «فروشنده» به خوبی توانسته از جذابیت زوج هنری شهاب حسینی و ترانه علیدوستی با توجه به خاطره دو اثر محبوب «درباره الی» و «شهرزاد» استفاده اغواگرانه ببرد.

منهای این موضوع، نکته دیگری که از قضا درباره فیلم «فروشنده» بیش از سایر شاخص ها اهمیت دارد، شاخص «تکرار» است. در دو سه ماه گذشته نام فیلم «فروشنده» بیشتر از هر فیلم دیگری در رسانه ها منتشر شده است. نکته جالب تر این است که بدانیم مخاطبان سینما عمدتا از طبقه متوسط جامعه هستند. این طبقه به لحاظ مصرف فرهنگی و رویکرد سیاسی عمدتا به اصلاح طلبان گرایش بیشتری دارند.

از این رو هر مقدار که رسانه های اصولگرا بیشتر بر ضد یک فیلم مطلب منتشر کند، امکان تبلیغ برای آن فیلم در میان افراد طبقه متوسط جامعه بیشتر می شود. تکرار بیش از انتظار مطالب منتشر شده درباره فیلم «فروشنده» از سوی برخی چهره های منتسب به جناح سیاسی اصولگرا، به یک گونه مبارزه نمادینی را میان طبقات اجتماعی متوسط علیه آن افراد رقم زد. این اتفاق در شرایطی رخ داد که سایر حوزه های فرهنگی از جمله کنسرت های موسیقی و تئاترها نیز در تیررس انتقادهای شدیدی قرار گرفته بودند.

به هر حال به نظر می رسد که فروش فیلم فرهادی بیش از آن که مبتنی بر کیفیت فیلم یا پرداخت داستانی آن باشد به جوایز سینمایی و انتقادهای موافق و مخالف درباره آن ارتباط داشته باشد.

توده ای شدن یک اثر نخبه

دکتر محبوبه مهرابی، جامعه شناس: «فروشنده» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی اصغر فرهادی، این روزها در برخی سینماهای ایران و جهان اکران شده است. این فیلم با استقبال گسترده و کم سابقه ای مواجه شد، به طوری که رکورد بیشترین فروش روز اول اکران را در تاریخ سینمای ایران از آن خود کرد. استقبال به گونه ای بود که حتی برخی از سینماها سانس های جدیدی را برای اکران آن به برنامه های خود اضافه کردند. صف های طولانی و حتی به راه افتاده بازار سیاه فروش بلیت که در برخی موارد بلیت ۱۲ هزار تومانی آن به قیمت ۵۰ تا ۶۰ هزار تومان به فروش می رسید به گفته کارگردان فیلم هم کمی بالاتر از حد انتظار بود. این اتفاق را می توان از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد و دلایل مختلفی برای آن مطرح کرد.

از اولین روزهای ساخت فیلم و اعلان عمومی شروع فیلمبرداری و مطرح شدن جسته و گریخته داستان فیلم و حتی مکان ساخت آن و بحث هایی از این دست، منجر به تبلیغ مستقیم و غیر مستقیم فیلم قبل از اکران و حتی قبل از ساخت آن شد و کنجکاوی سینمادوستان و برخی مردم عادی را برانگیخت.

همچنین شهرت، محبوبیت و موفقیت های قبلی کارگردان فیلم (که این هفتمین فیلم بلند او در کارنامه اش است) نیز موجب اشتیاقی شد که در انتظار ساخت و اکران آن باشد. اصغر فرهادی برای فیلم «جدایی نادر از سیمین» جایزه اسکار را کسب کرد و همچنین اغلب فیلم های دیگرش مانند «درباره الی»، «شهر زیبا» و «چهارشنبه سوری» با استقبال خوبی مواجه شد که به نظر می آید روایتگری و قصه پردازی متفاوت فرهادی درباره مسائل و دردهای جامعه و همذات پنداری مردم با موضوع داستان هایش و فضای ملموس آن باعث شده که مطرح شدن نام وی به عنوان کارگردان یک فیلم یا نویسنده آن، خود به تنهایی بخشی از مردم را به سوی سینما روانه کند.

علاوه بر اینها، بازیگرانی در این فیلم انتخاب شده بودند که هر چند در میان مخاطبان تخصصی سینما، چهره هایی قابل ستایش بودند اما این دو بازیگر با حضور در سریال شهرزاد محبوبیت خود را در میان عموم کسب کرده بودند. سریال شهرزاد که اخیرا هر دوشنبه در سطح گسترده ای در سراسر کشور توزیع می شد باعث شد بازی هماهنگ تر علیدوستی و شهاب حسینی از قبل در ذهن ها باقی بماند و انتخاب بسیار مناسبی جلوه کند؛ این مورد نیز بخشی از مردم را که بازی یک بازیگر یا بازیگرانی خاص ملاک اصلی شان برای انتخاب تماشای یک فیلم است، به گیشه فرا خواند.

موفقیت های «فروشنده» در سطح بین المللی و نقدهای بسیار جالب توجه از افراد مطرح در سینمای جهان و استقبال جهانی از آن نیز یکی از دلایل فروش گسترده این فیلم است، به طوری که کسب بهترین جوایز در بالاترین سطوح هنری سینمای جهان برای بخش های متفاوت این فیلم، کنجکاوی بسیاری را برانگیخت که باعث شد بسیاری طعم خوش این فیلم را از دست ندهند.

نکته دیگر بر می گردد به شرایط خاص ساختاری و اجتماعی جامعه ما! جامعه ای که هر روز به سمت مدرنیته و جهانی شدن پیش می رود. طبیعتا از شاخصه های آن نیز استقبال می کند، هنر و اهمیت دادن به آثار و فعالیت های هنری در سطح عموم یکی از نشانه های منزلت و طبقه اجتماعی افراد در جامعه است. بنابراین می توان گفت استقبال گسترده از این اثر هنری دستمایه ای برای کسب هویت مدرنی است که فرصت آن را «فروشنده» و شهرت جهانی اش خلق کرده است.

از طرفی شایعاتی مبنی بر توقف اکران فیلم باعث برانگیخته هیجاناتی شد که اشتیاق برای تماشای هر چه زودتر آن را فراهم کرده بود. البته فضای قابل درک و ملموس اجتماعی که در این فیلم حاکم است منتج به تبلیغ خودجوش اثر از سوی مردم شد.

عوامل درونی (مربوط به فیلم و اثر هنری) و بیرونی (تبلیغ، هیجان و جوایز) فوق الذکر و دیگر عواملی که در اینجا مجال تفصیل آن نیست باعث شد که فیلم «فروشنده» با استقبال گسترده ای مواجهه شده و رکوردهای قابل توجهی را به ثبت برساند.

البته قابل ذکر است که اگر ترکیب جمعیتی استقبال کنندگان در دسترس بود و یا به عبارتی دیگر اگر آماری از گروه سنی، جنسیت، تحصیلات و ... را نظام سینمایی ایران فراهم یا اقدام به تشکیل بانک اطلاعاتی از مخاطبان می کرد، مطمئنا می توان تحلیل های تخصصی تر و دقیق تری از این اتفاق سینمایی داشت اما در کل به نظر می رسد هیجانات گاه و بیگاه حاکم بر جامعه و توده های مردم که برخاسته از عوامل مختلفی است و موجب شکل گیری کنش های عاطفی و هیجانی می شود، میزان فروش این فیلم را به شدت تحت تاثیر قرار داده است! هیجاناتی که سابقا در موارد مختلف مثل استقبال از تشییع پیکر یک خواننده یا حملات گسترده به صفحات شخصی هنرمندان یا ورزشکاران نیز دیده شده است.

سابقه تاریخی این عواطف نشان می دهد که در شرایطی که مخصوصا احساسات میهنی افراد برانگیخته شود به شدت در میدان حضور پیدا می کنند و یک انبوه خلق را شکل می دهند. البته نمی توان به صورت قطعی این فرضیه را ارائه کرد که مخاطبان گسترده فروشنده کلا خصایص انبوه خلق را دارا هستند ولی با توجه به این که این گونه فیلم های هنری معمولا در تاریخ همه ملت ها دور از علاقه عموم بوده است، به نظر می رسد این حد از استقبال نمی تواند نشان از تناظر فیلم با تخصص مخاطبان و حاکی از یک کنش عقلانی مبنی بر آگاهی بوده باشد. اینگونه شد که شرایط بین سرنوشت درونی و بیرونی اثر فاصله ایجاد کرد که آن را البته باید به فال نیک گرفت.