«کلاه پهلوی» سر تلویزیون هم کلاه گذاشت!

تماشا: داستان «کلاه پهلوی» (حداقل در این قسمت هایی که روی آنتن رفته)، شده برعکس ماجرای «در چشم باد»؛ شروع خوبی نداشته، نتوانسته آنقدر که باید و شاید مخاطب را درگیر کند. طولانی شدن روند ساخت و بالا بردن سطح توقع ها باعث شده تا منتقدان چندان روی خوش بهش نشان ندهند و ... ولی آن سوی دوربین، سید ضیاءالدین دری ایستاده که خاطره خوشی با «کیف انگلیسی» اش در ذهن ها به جا گذاشته.

از او و تیم همراهش اصلا بعید نیست که از این بنای نافرم، یک شهر دلنشین بیرون بکشند و آب رفته را به جوی برگردانند. هنوز 40 قسمت دیگر باقی مانده ... شاید از همین جمعه شب به بعد، با «در چشم گاف» دیگری مواجه نباشیم!

این مطلب را یک واکنش کوچک بدانید به سریال بزرگی که 8 سال (83 تا 91) برایش زمان صرف شد و یکی از طولانی ترین ها در تاریخ تلویزیون ماست.

سریالی که می توانست آغاز امیدوراکننده تری داشته باشد. اولین جرقه را یکی از پیامک ها زد: «آیا کارگردان کیف انگلیسی و کلاه پهلوی یک نفر است؟» خب همین سوال ساده شد محل آغاز بحث ما. یکی پخش شده در ۱۳۷۹، دیگری در ۱۳۹۱. یکی در مجموع ۱۳ قسمت، دیگری تازه رسیده به قسمت سیزدهم ابتدایی (پایان فصل نخست سریال). یکی پرمخاطب و تاثیرگذار و دیگری ... آنچه می خوانید، نگاهی سرسری است به آنچه از «کیف» به روی آنتن رفت (با علم به اینکه این سریال بهترین نمونه همه روایت های تاریخ معاصر نیست ولی قطعا بهترین اثر سازنده اش به حساب می آید) و مقایسه اش با «کلاه» و آنچه تا به حال روی آنتن رفته (باز هم با علم به اینکه هنوز اثر کاملی نیست و قسمت های باقیمانده بسیاری دارد). بحث درباره صحت اطلاعات تاریخی، محتوای بحث برانگیز و نوع نگاه آن هم بماند برای متخصصانش، مثل خسرو معتضد.

داستان پردازی

منو درگیر خودت کن

کیف انگلیسی: اگر بخواهیم داستان یک خطی کیف انگلیسی را برای کسی تعریف کنیم، حتما به این جمله می رسیم: «داستان یک شخصیت روشنفکر و سیاستمدار است که در برهه ای از تاریخ، آرام آرام در اخلاق فردی و اخلاق سیاسی به انحراف کشیده می شود و ...» کلیشه ای مدیرپسندش هم می شود این: «روایتگر آرمان هایی که صرفا پیش از دستیابی به قدرت سیاسی، ارزشمند هستند و به محض قرار گرفتن در پشت میز سیاست و وارد شدن به بازار داد و ستدهای سیاسی، رنگ می بازند و جز نام و شعاری از آنها باقی نمی ماند.»

می بینید؟ در این داستان، «تاریخ وقایع سیاسی دهه ۲۰» در حاشیه روایت می شود. در واقع کیف انگلیسی «صرفا» راوی حوادث تاریخی نیست، بلکه یک «بستر مناسب» است برای طرح داستان، نویسنده (ضیاءالدین دری که براساس طرحی از پدرش آن را نوشته) تنها به همین فضای روشنفکرانه بسنده نکرده و برای جذابیت بیشتر بین مخاطبان عام، «استحاله» یک روزنامه نگار سیاسی در چارچوب روابط خانوادگی اش را نیز دنبال می کند و خیانت و طلاق را هم به داستان می افزاید. نتیجه می شود سریالی پرکشش که منحنی درام آن بر اساس یک روال منطقی و منظم طراحی شده، تعلیق های بجایی دارد و مخاطب و عام و خاص را راضی می کند.

کلاه پهلوی: حالا انگار همه چیز برعکس شده؛ انگار که در کلاه پهلوی، تاریخ «اصل» قرار گرفته و درام «حاشیه». پس برای روایت بی حاشیه و دردسر آن مجبوری شهری خیالی بسازی و اسم هایی خیالی سر هم کنی که هر کدام دقیقا با روراست ترین شیوه ممکن، منظور نویسنده را بیان کنند؛ مثلا نام شهر، «سامان» باشد. دیندار روشنفکر و مقبول شهر، «تدین» نام بگیرد.

آدم بد داستان، «صمصامی» و ... و بسیاری از ریزه کاری های داستانی و مفاهیم مورد نظر نویسنده، به جای آنکه در دل اثر تنیده شود، تنها در خلاصه داستان های ابتدایی هر قسمت در چشم فرو می رود (دقیقا مثل معلم تاریخ!). لکنت این ۱۳ قسمت به همین جا ختم نمی شود؛ بیننده ها قسمت های زیادی را به یاد دارند که هیچ اتفاق خاصی در ۵۰ دقیقه رخ نداده و تنها داستانی خسته کننده و بدون تعلیق روایت شده است.

تاکید بر انتقال «مفاهیم»، باعث شده تا تناسب درستی بین ایده و درام ایجاد نشود. حالا همه اینها را اضافه کنید به دیالوگ های اضافه شده و دوبله دوباره برخی شخصیت ها (یعنی سردرگمی تا این حد!). با اینکه فصل نخست سریال به پایان رسیده ولی هنوز داستان جانداری مخاطب را همراه نمی کند تا قسمت های دیگر را از دست ندهد و به دیدنش مشتاق تر شود.

هر چند سازندگان، مدام آغاز فصل جدید (و حتی قسمت های ۱۷ به بعد!) را وعده می دهند برای درگیر کردن بیشتر، ولی حالا که ۱۳ قسمت گذشته، نباید مخاطب را همراه کرد؟ مگر بسترسازی مناسب و درست باید چقدر طول بکشد و زمان ببرد؟


قهرمان سازی با شخصیت پردازی

ستاره هست، ستاره کو؟

کیف انگلیسی: حضور علی مصفا، لیلا حاتمی و رضا کیانیان در کنار یک دوجین بازیگر نامی دیگر، جذابیت حاشیه ای سریال را تضمین می کرد. قرار بود این زوج سینمایی (و کمتر مشهور آن روزها) در دل داستان درگیرکننده اش به هم برسند و زندگی زن روستازاده (با بازی صبا کمالی) را به هم بزنند و خیلی اتفاقات ریز و درشت دیگر. کیف انگلیسی به مخاطبش وقت داد تا با ستاره داستان همراه شود، او را در شمایل یک قهرمان بپذیرد و همزمان با ورود «مستانه»، تخریب آرامش را ذره ذره درک کند.

قهرمانی که به دست خود، همه چیز را از بین می برد. سیر اضمحلال یک آدم در مناسبات سیاسی با بازی خوب مصفا به نمایش درآمد و با بازی درخشان حاتمی کامل شد (درباره شخصیت های دیگر داستان مثل بازی درخشان فرهاد اصلانی یا خود شریفی نیا باید جداگانه نوشت).

کلاه پهلوی: این سریال هم بازیگران شناخته شده بسیاری دارد؛ معرفی چهره های جدید نیز بخشی از خلاقیت و ترفند کارگردان است (هر چند برای یک سریال پرهزینه، ریسک بالایی دارد)، پس ایراد کار کجاست که مخاطب را همراه نمی کنی؟ ضعف در شخصیت پردازی دقیقا همین جا رخ می دهد؛ حضور شریفی نیا، کیانیان و گرجستانی در نقش های فرعی چندان غافلگیرکننده نیست.

امین حیایی هست ولی حضور سینوسی اش در سیر داستان تا به حال اهمیتی نداشته. مخاطب نمی تواند با هیچ کدام از شخصیت های داستان همراه شود. از همان قسمت های ابتدایی موضع بیننده به شخصیت اول داستان (فرخ باستانی) به مدد دیالوگ ها و اظهارنظرهای آشکار راوی داستان، منفی است.

مادام بلانش هم دست کمی از او ندارد و یک عروسک خیمه شب بازی معرفی می شود. بیننده باید آنها را هم به عنوان شخصیت منفی و هم قهرمان داستان بپذیرد، در حالی که آنها ضد قهرمان های سمپات و باورپذیری هم نیستند. ستاره های آشنا این خوبی را دارند که مخاطب با توجه به سابقه، دنبالشان بیاید ولی دانایی و محسنی از این ویژگی هم برخوردار نیستند.

از شروع ناقص داستان که بگذریم، شخصیت های ساکن در «سامان» هم چنگی به دل نمی زنند. کدام مخاطب را می توان پیدا کرد که از دیالوگ های عشقولانه نمای (!) مریلا زارعی و شریفی نیا لذت ببرد یا آنها را به عنوان قهرمانان حقیقی بپذیرد؟ (درباره مه لقای سردرگم (شقایق فراهانی) و داریوش فرهنگ صحبتی نکنیم، بهتر است!)


ریزه کاری های فنی

مرثیه ای برای شلختگی

کیف انگلیسی: تدوین و ضرباهنگ مناسب و نسبتا سریع کیف انگلیسی و کارگردانی سنجیده، عواملی هستند که این سریال را ممتاز جلوه دادند. تعریف زیاده از حد نیست، 13 قسمت کیف انگلیسی فرصتی برای کش دار کردن و آب بستن در آن باقی نمی گذاشت.

کلاه پهلوی: صندوق تمشک های ما نمونه هایی دارد از بی دقتی های فنی تیم سازنده. تصاویر فلو (مات و ناواضح) در هر قسمت، نداشتن تصاویر شاهد برای برخی سکانس ها، دوبله صدای برخی شخصیت ها، افتادن سایه اهالی پشت صحنه روی بازیگران و ... تا اینجا نمره ضعیفی به ریزه کاری های فنی سریال می دهد. این بی دقتی ها وقتی مهم می شود که بدانیم برای این سریال، زمان و پول صرف شده ولی خروجی اینچنینی به بار (!) نشسته است. آیا می توان این رخدادها را هم به جا افتادن داستان و قسمت های ۱۷ و ۱۸ به بعد حواله داد؟


جزئیات داستانی

بی خود و بی جهت

کیف انگلیسی: دیالوگ نویسی در آثار تاریخی، شکل و شمایل آشنایی دارد که از فیلم های علی حاتمی به یاد داریم. ادبیاتی کمی تا قسمتی عصا قورت داده و شاعرانه، غیرمحاوره ای و پیچیده اما دری در کیف انگلیسی از زبانی استفاده کرد که هم به روانی دیالوگ ها و جملات لطمه ای وارد نکند و هم برای مخاطب عام قابل درک باشد.

این تجربه موفق جواب داد و بعدها الگوی بسیاری از سریال ها و تاریخی سازی ها شد. از طرفی، اتفاقات و آشفتگی های دهه 20 به شکلی که توی ذوق نزند، به تصویر درمی آمد. مثلا ماجرای مجلس ملی و نفوذ انگلیس در اجزای مملکت، با نماد کیف های انگلیسی که به دست نماینده ها بود، نشان داده می شد (یادتان می آید وقتی منصور ادیبان با کیف خاصش به سمت مجلس ملی می رفت، پخش آهنگ «ای ایران، ای مرز پرگهر» روی تصاویر چه طعنه گیرایی داشت؟)

کلاه پهلوی: لحن، همان لحن آشنای دری است. پیچیدگی حاتمی طور (!) ندارد ولی برای امروز هم نیست. رعایت این سادگی، ویژگی اصلی قلم دری است اما گویا دیالوگ های به شدت شعاری جایگزین نماها و نمادهای ارزشمند شده. بدیِ آدم ها به شکلی گل درشت از صحبت هایشان یا حتی حرف های دانای کل (در قالب «آنچه گذشت») نمایان می شود، نه عملکردهایشان.


پیشرفت شهر، در کنار حفظ داشته ها، تناقض آشکار آخرین اثر دری است. راوی داستان هم نامعلوم است؛ در ابتدا ما با بلانش به داستان نزدیک می شویم ولی در سه قسمت ورود به سامان، او اساسا حضور ندارد که راوی باشد. چرا جایی خاطرات شخصی او را می شنویم، ولی این سبک در بقیه داستان رعایت نمی شود؟ حالا در کنار همه این نکات، سکانس های بی معنای بازی های شبانه جوانان شهر به چه کار می آید؟ اگر جوزانی در «در چشم باد» اصرار داشت تا تئاتر روحوضی را ثبت کند، دری از نمایش ترنابازی مبهم، دنبال ثبت چه جزئیاتی است؟


ایراد بنی اسرائیلی!

جای خالی موسیقی

کیف انگلیسی: به هر تلویزیون بینی بگویید کیف انگلیسی، خود به خود یاد «گشته خزان نوبهار من» می افتد. فرهاد فخرالدینی با بهره گرفتن از ملودی ها و تصنیف های قدیمی تهران و «رِنگ اصفهان درویش خان» در تیتراژ، جذابیت های کیف را دوچندان کرد. آوازخوانی قربانی به خصوص در دو قسمت آخر، یکی از اتفاقات خوشایند تلویزیون بود. استقبال به حدی شد که آلبومی هم با همین عنوان به بازار آمد.

کلاه پهلوی: حداقل تا پایان فصل اول، خبری از موسیقی دلکش و جذاب نیست. هر چند شهبازیان به شدت تلاش کرده تا جای خالی حس و حال فیلم را (به خصوص در نماهای عاشقانه) پر کند و تا حدی هم موفق بوده ولی جز این، خاطره دیگری از سریال در ذهن ها نقش نبسته. البته این هم از آن ایراداتی است که شاید تا یک سال دیگر حل شود؛ چون غافلگیری از شهبازیان بعید نیست.



محتوای تاریخی سریال فاخر شبکه اول چه کم و کسری هایی دارد؟

کلاه پهلوی به فرعیات رفته

خسرو معتضد (نویسنده و محقق تاریخ)

* اصل قصه این است که رضا شاه به فرانسه رفت و تحت تاثیر زنان فرانسوی، دلش خواست تا زنان ایرانی را هم به همان شکل تغییر دهد.

* درباره کشف حجاب سه جلد اسناد و مدارک توسط مرکز اسناد ملی، مرکز پژوهش های سیاسی و بنیاد مستضعفان منتشر شده. کتاب هایی که پر از اسناد و مدارک و قصه های جالب هستند. اگر درباره شکایت و ماجراهای آن دوران مطالعه و تحقیق می کردند، سوژه های بسیار جذابی پیدا می شد؛ مثلا مخبرالدوله هدایت در کتاب خاطرات و خطراتش می گوید: «به من پیشنهاد کردند مجلسی مهمانی برگزار کنم که مردان و زنان کنار هم باشند و خانمم هم این مهمانی را مجلس آرایی کند. در پاسخ به این پیشنهاد گفتم: من مجلس برگزار کن نیستم. کار من این نیست و خانمم هم مجلس آرا نیست.»

از این دست قصه ها که نشان می دهد گروه متنوعی از مردم با کشف حجاب مقابله می کردند، بسیار پیدا می شود اما «کلاه پهلوی» به فرعیات رفته.

* در این سریال آنهایی که طرفدار مدرنیسم هستند، حرف های خوب می زنند و شیک و مرتبند، ولی آنهایی که طرفدار سنت هستند، نمی توانند از خودشان دفاع جانانه ای کنند. به نظر من سبک دفاعشان ضعیف است و این ضعف باعث می شود پیام سریال معکوس انتقال داده شود.

* بسیاری از بخش های طراحی داستان این سریال واقعیت ندارد؛ در آن زمان زن های فرانسوی به ایران می آمدند و حتی در ایران زندگی می کردند اما اصلا شرایط اینطور نبود که بخواهند به زنان محلی آن هم در شهرهای کوچک فرانسه تدریس کنند. هیچ قصه مشابه این قصه در کتابی نقل نشده. من فکر می کنم انتخاب این قصه بیشتر برای این بوده که گروه یک سفر به فرانسه انجام دهد!

* مساله مردم درآن روزها فقط کلاه پهلوی و کشف حجاب نبود، مساله مردم ظلم بود. ظلم و جسارت و بی حیایی که مثلا سربازها به خودشان حق می دادند به مردم و ناموسشان اهانت کنند. این فیلم می توانست درباره فشارهای اجتماعی دیگر همان حوالی تاریخی صحبت کند؛ مثلا اینکه خانه های خوب را از مردم به قیمت کم می خریدند.

* درباره طراحی صحنه این سریال هم مشکلاتی وجود دارد. مثلا ما درکلاه پهلوی ماشین جیپ می بینیم در حالی که جیپ در دنیا در سال ۱۹۴۱ ساخته شد و دو سال بعد آمریکایی ها آن را به ایران آوردند که با زمان وقوع اتفاق های سریال هماهنگ نیست. یا دیده ام که روی درجه های پلیس دقت نمی کنند.

مثلا غیر از برخی اشتباهات در پوشش بازیگران، سردوشی و قبه های پلیس ها هم غلط است. اگر انتقاد کنیم، جوابشان این است که ماشین پیدا نکردیم اما این جواب خوبی نیست. مثل این می ماند که احمدشاه را با موبایل نشان دهیم!