تتلو، یاس و موسیقی رپ

هفته نامه چلچراغ - فرنوش ارس خانی: موسیقی رپ در ایران را نمی‌توان نادیده گرفت. نمی‌توان آن را نشنید و تحریف کرد. حرف‌هایی که در آن زده می‌شود، شعارهایی که از دل یک مشت جوان عصیان‌گر و افسارگسیخته بیرون می‌آید، عینِ حقیقت است؛ حقیقت جوان‌هایی که از روزگار سخت و زندگی مشقت بار خود می‌گویند و با لحن کاملا صریح از زمانه خود انتقاد می‌کنند. اما چه کسی حرف آن‌ها را می‌شنود؟ این سوالی است که سالیان سال است از مسئولان ارشاد پرسیده می‌شود، اما هیچ‌کس جواب مشخصی برای آن پیدا نکرده.

این‌که این موسیقی باید وجود داشته باشد یا نه، این‌که چرا خواننده‌هایی مثل امیر تتلو باید درنهایت به نابهنجاری کشیده و بازداشت شوند، چرا رپ در ایران تعریف مشخصی ندارد و… سوال‌هایی است که سعی کردیم از مدیر کل سابق دفتر موسیقی وزارت ارشاد که تلاش‌های فراوانی در این زمینه انجام داد، اما درنهایت به نتیجه نرسید، بپرسیم. روایت او از زمان حضور در وزارت ارشاد خواندنی است.

یکی از چالش‌های مهمی که طی چند سال اخیر وزارت ارشاد با آن مواجه بوده و هم‌چنان هم این موضوع مطرح است، موسیقی رپ یا کلام‌محور است. انتظار می‌رفت که در دولت جدید فضا کمی متفاوت‌تر باشد و مسئولان با نگاه عمیق‌تری نسبت به آینده این نوع موسیقی تصمیم‌گیری کنند، اما این امر در این دولت هم محقق نشد. به نظر شما چرا موسیقی رپ هم‌چنان مهجور مانده و رپرهای ایرانی به شکل مجاز نمی‌توانند فعالیت کنند؟

نگاهی که نسبت به موسیقی رپ در بخش سیاست‌گذاری و حاکمیتی وجود دارد، بیشتر از آن‌چه واقع‌بینانه و مبتنی بر استفاده از ظرفیت رپ باشد، نگاه حذفی و محدودی است. این نوع نگاه قبلا هم نسبت به ویدیو وجود داشته، اما به‌تدریج مسئولان آن را با این شرط که متناسب با فرهنگ ما استفاده شود، پذیرفتند. بر همین اساس من معتقدم رپ هم مانند تمام قالب‌های موسیقی باید در جامعه ما وجود داشته باشد. چون این نوع موسیقی بسیار قدرتمند، تاثیر‌گذار، فراگیر و جوان‌پسند است و اگر متناسب با فرهنگمان رشد کند، می‌تواند قابلیت‌های فراوانی در موسیقی کشور داشته باشد. رپ هم یکی از انواع موسیقی است و نمی‌توان آن را حذف کرد. هویت آن بر مبنای پرداختن به موضوعات مختلف پایه‌ریزی شده است. ما باید بپذیریم که این‌گونه موسیقی متعلق به نسل جدید است و جوانان دهه هفتادی و هشتادی آن را بسیار دوست دارند. اما ما با سلیقه خودمان و سلیقه دو، سه دهه قبل تنها درصدد حذف این نوع موسیقی هستیم. به نظرم رپ در بسیاری از مواقع از موسیقی‌های دیگرمان هم سالم‌تر است. اگر نگاه واقع‌بینانه‌ای نسبت به آن شکل بگیرد و بخشی از آن ایرانیزه شود، در بسیاری از مسائل و مشکلات جامعه خصوصا در بخش جوانان این نوع موسیقی می‌تواند کارکرد بسیاری داشته باشد.

اما همان‌طور که می‌دانید، ما رپرهای معروف زیادی داریم که متناسب با فرهنگمان فعالیت می‌کنند، ولی هنوز مجوز نگرفته‌اند. چرا خواننده‌ای مثل یاس با این‌که ترانه‌هایش هیچ نوع مشکل اخلاقی ندارد، باید هم‌چنان به شکل غیرقانونی فعالیت کند؟

من در دوران مسئولیتم خیلی سعی کردم این نگاه را نسبت به رپرها تغییر دهم. تلاش‌های فراوانی در زمینه موسیقی راک انجام دادم و حتی خواننده‌های زیادی توانستند به شکل کاملا مجاز در این حوزه فعالیت کنند، اما هیچ‌وقت نتوانستم نگاه مسئولان را نسبت به موسیقی رپ تغییر دهم. اما الان به‌عنوان یک موزیسین علاقه بسیاری دارم در این حوزه فعالیت کنم. حتی حاضرم کسانی را که علاقه دارند در این زمینه موسیقی و اثری را بسازند، در این راه تشویق و هدایت کنم. اما به نظرم تا زمانی که به شکل قانونی به رپ مجوز ندهیم، یک موسیقی زیرزمینی و ناسالم خواهد بود که اشعارش هیچ نوع تناسبی با فرهنگ کشور ما نخواهد داشت.

آقای ارجمند سوال من را جواب ندادید، خواننده‌ای مثل یاس چرا نباید مجوز بگیرد؟

وقتی در مقطع دکترا تحصیل می‌کردم، درسی داشتیم با عنوان موسیقی معاصر جهان. در این درس، ما گونه‌های مختلف موسیقی معاصر را شناسایی، تجزیه و تحلیل و بعد شروع به کار می‌کردیم. من دو ترم به‌طور اختصاصی در مورد موسیقی رپ واحد گذراندم و حتی در پایان ترم و تمرین کلاسی، روی رپ ایرانی کار کردم.

وقتی آثار رپرهای ایرانی را تجزیه و تحلیل و تحلیل محتوا می‌کردم، تنها خواننده‌ای که هیچ نکته منفی در موسیقی‌اش دیده نمی‌شد، یاس بود. یاس آثار سالم و اشعار خیلی خوبی دارد. او از همان ابتدای کار، روند بسیار خوبی را شروع کرد. یاس بدون این‌که الفاظ رکیکی را در آثارش به کار ببرد و بخواهد ممیزی شود، آثار سالم و خوبی را تولید می‌کند. من یاس را یکی از رپرهای شاخص در این حوزه می‌دانم که می‌تواند فعالیت رسمی و کارهای خوبی تولید کند. او مخاطبان خوبی دارد و از خیلی جهات می‌تواند برای موسیقی ایران مثمر ثمر باشد.

امیر تتلو هم یکی از رپرهایی است که در مدت فعالیت خود تلاش‌های فراوانی برای مجوز گرفتن انجام داد. هر چند این خواننده در شروع کارش مسیر متفاوت و نابهنجاری را به کار گرفته بود، اما از یک جایی به بعد از آن مسیر فاصله و تصمیم گرفت راه و روش بهتری را در موسیقی‌اش به کار بگیرد. چرا این خواننده نادیده گرفته شد و کسی به تغییر مسیر او توجهی نکرد؟

به نظرم امثال امیر تتلو وقتی در این کشور مانده‌اند، حتی اگر ناهنجاری‌های رفتاری و اخلاقی هم داشته باشند، باید به آن‌ها کمک کرد تا مسیر سالم و درستی را در پیش بگیرند، نه این‌که آن‌ها را در مسلخ ببریم و تنبیهشان کنیم. به نظرم باید یک جنبه تربیتی در نوع رفتارمان با این نوع خواننده‌ها در پیش بگیریم. (این امر می‌تواند هم از سوی وزارت ارشاد صورت بگیرد و هم وزارت آموزش و پرورش.) امیر تتلو خواننده‌ای است که در این کشور مانده و دوست دارد در ایران فعالیت کند و اتفاقا طرفداران زیادی هم دارد. شاید در خیلی از موارد باید این فرد در قاعده قانونی قرار می‌گرفت، اما وقتی کسی اثر و موسیقی‌اش قانونی نیست، طبیعتا نمی‌تواند رفتارهای خیلی قانون‌مدارانه و متناسب با قوانین مصرح وزارت ارشاد از او سر بزند! من هم به امیر تتلو نقد دارم و هم وزارت ارشاد.

چون امیر تتلو هم به‌عنوان کسی که الگوی برخی از جوانان ایرانی است باید خیلی بیشتر در نحوه رفتارش مراعات می‌کرد. از طرفی ما چیزی حدود هزار رپر در ایران داریم که هر کدام به شکل زیرزمینی در شهرهای مختلف فعالیت می‌کنند. اگر این‌ها تحت یک قاعده قانونی کار تولید نکنند، منحرف می‌شوند و خیلی زود طرفدارانشان هم تحت تاثیر رفتارها و حرکات آن‌ها قرار می‌گیرند. برای همین معتقدم توجه و کمک کردن به این رپرها در جهت قانونی خیلی بهتر از برخوردهای شدیدی است که با آن‌ها داریم و می‌خواهیم جلوی فعالیتشان را بگیریم.

چیزی که ما به‌عنوان سبک رپ در آثار خواننده‌هایی مثل امیر تتلو می‌بینیم، آیا به معنای واقعی و اصلی آن شباهت دارد؟ اصولا رپ ایرانی چه تفاوتی با رپ آمریکایی دارد؟

اگر به تاریخچه این سبک موسیقایی نگاه کنیم، می‌بینیم رپ هر کشوری، بخشی از فرهنگ آن کشور را در داخل خودش وارد می‌کند. رپ مثل اسفنج است. وقتی در جایی قرار می‌گیرد، بخش زیادی از هویت آن فضا و مکان را در داخل خودش جذب می‌کند. ممکن است بستر رپ برخی از کشورها مثل سوئد و آفریقا یک شکل از گفت آباد باشد، اما در بستر موسیقی‌شان، المان‌هایی از آن فرهنگ و کشور خودشان را می‌بینید. رپ ایرانی باید شامل بخشی از ملودی‌ها، ریتم‌ها و سازهای ایرانی باشد و انتقاد کند، چون در این صورت است که جریان‌ساز خواهد بود. اما همان‌طور که می‌دانید، رپ کنونی ایران به دلیل غیر‌قانونی بودنش خیلی جریان‌ساز نیست.

چرا اغلب خواننده‌های رپ در آثارشان از فحش و الفاظ رکیک استفاده می‌کنند؟

این به لمپنیسم رپرها ارتباط پیدا می‌کند. بسیاری از کسانی که رپرها را می‌شناسند، آن‌ها را از طبقات پایین و حتی لمپن جامعه می‌دانند. اما به همان میزان که موسیقی کلاسیک در یک تالار رسمی توسط یک خانواده اشراف‌زاده مثلا در اروپای قرن هجدهم اجرا می‌شده و می‌توانسته در نوع رفتار موزیسین‌ها تاثیر‌گذار باشد، به همان نسبت هم اگر این تصور ایجاد شود که موسیقی رپ متعلق به افرادی است که تفکرات لمپنیسم دارند، ناخودآگاه تاثیر خودش را بر دیگران منتقل خواهد کرد.

من هیچ‌وقت کلیت موسیقی رپ را تایید نمی‌کنم. به نظرم موسیقی رپ خیلی هم با فرهنگ ما سازگار نیست. اما ما می‌توانیم از ظرفیت این نوع موسیقی استفاده درستی کنیم. چون به هر حال این موسیقی سال‌هاست وارد کشور ما شده و پیشینه تاریخی و طرفداران زیادی دارد و نمی‌‌توان آن را نادیده گرفت. تصوری که امروز درباره رپ وجود دارد، شبیه موسیقی کولی‌های اسپانیایی است. اما آیا امروز هرکسی موسیقی فلامینکو را اجرا می‌کند، کولی است؟ مسلما خیر. بنابراین هر کسی رپ را اجرا می‌کند، هیچ الزامی وجود ندارد که این آدم یک نوع رفتار لمپن هم دارد. شاید این تصوری که درباره خواننده‌های رپ وجود دارد و همه آن‌ها را لمپنیسم می‌دانند، به نوعی تاثیر غیرمحسوس اجتماعی است.

موسیقی رپ ریشه تاریخی دارد و همواره در طول سالیان مختلف این موسیقی به شکل‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گرفته. فکر می‌کنید با رفتارهای کشور ما نسبت به این نوع موسیقی، رپ بتواند دوام بیاورد؟

تجربه ثابت کرده دولت‌ها به‌طور کلی نمی‌توانند تولید را در یک جریان هنری به ضعف برسانند. آن‌ها کنترل می‌کنند، اما به ضعف نمی‌رسانند. این موضوع در هیچ دوره تاریخی اتفاق نیفتاده. حتی در دوره مسیحیت هم که ۳۰۰ سال اول آن، به صورت کامل موسیقی در قیمومیت اشراف و کلیسا بود، اما از یک دوره‌ای به بعد از اختیار آن‌ها خارج شد و کلیسا دیگر کنترلی بر موسیقی نداشت. کشور ما هم از این قاعده مستثنا نیست. شاید در یک دوره‌ای محدودیت‌هایی ایجاد کنیم، اما ما مجبوریم رپ را بپذیریم و رسمی‌اش کنیم و قانون‌مدارانه تحت کنترل خود درآوریم. من بر این باور هستم رپ هم مثل سایر گونه‌های موسیقی مجاز خواهد شد و اتفاق‌های خوبی را در این عرصه شاهد خواهیم بود.

تجربه نشان داده رپرهای ایرانی ما وقتی از سوی کشور خودشان مورد تایید واقع نمی‌شوند، خیلی زود جذب کشورهای دیگر می‌شوند و در آن‌جا به شکل کاملا محسوسی به نابهنجاری مبتلا می‌شوند. ما الان تعداد محدودی خواننده رپ سرشناس داریم و بسیاری از آن‌ها الان دیگر در ایران نیستند. با وجود این معضل این موسیقی چطور می‌تواند رشد پیدا کند؟

باید بستری را برای این خواننده‌ها فراهم کنیم تا آثار خوبی تولید کنند و براساس اخلاق، عرف و فرهنگ جامعه ایرانی فعالیت کنند. شاید اگر آن افراد هم در کشور می‌ماندند، خیلی بیشتر پای‌بند به قواعد عرفی و اخلاقی ایران بودند تا این‌که بخواهند از این‌جا بروند و بسیاری از این قواعد را زیر پا بگذارند. اما این را هم باید در نظر گرفت، امکان این‌که تعداد این‌ خواننده‌ها بیشتر شود و تابع عرف و اخلاق نباشند، وجود دارد. پس بهتر است این موسیقی قانونی شود و با نظارت بر محتوا و کیفیت، رشد پیدا کند.