کشف کیارستمی در دو روایت ماندگار

هفته نامه صدا: درگذشت عباس کیارستمی، کارگردان صاحب سبک باعث شد که در این مطلب به معرفی دو کتاب درباره سینمای کیارستمی بپردازیم. نویسندگان این دو کتاب هر دو پیش از کیارستمی از دنیا رفته اند؛ ایرج کریمی، کارگردان فیلم های «از کنار هم می گذریم»، «چند تار مو»، «باغ های کندلوس» و «نیم رخ ها» ۱۱ شهریور ۱۳۹۴ درگذشت و ژوان قوکاسیان در اول اسفند ۱۳۹۳.

کیارستمی در جوانی

چه می گوید: ایرج کریمی در کتاب «عباس کیارستمی فیلمساز رئالیست» به بررسی و تحلیل فیلم های اولیه کیارستمی پرداخته است. در بخش نخست کتاب فیلم های این کارگردان به طور جداگانه تجزیه و تحلیل شده است. فیلم های نان و کوچه، زنگ تفریح، تجربه، مسافر، دو راه حل برای یک مسئله، منم می تونم، رنگ ها، لباسی برای عروسی، راه حل یک، «قضیه شکل اول، قضیه شکل دوم»، بهداشت دندان، به ترتیب یا بدون ترتیب، همسرایان، همشهری و اولی ها فیلم هایی هستند که در بخش اول به آنها پرداخته شده است.


در بخش دوم زیر عنوان های «مضمون ها و نگرش ها» و «ویژگی های سبک» فیلم ها در چشم اندازی کلی به قصد جستن و یا نشان دادن ویژگی ها، پیوندهای محتوایی، پیشرفت کار و نگرش های پایدار، اما رو به توسعه فیلمساز مورد توجه قرار می گیرد. کریمی در مقدمه کتاب اظهار امیدواری کرده که بتواند اصالت و سلامت سینمای کیارستمی را نشان بدهد.

چرا مهم است؟ کریمی در این کتاب به بررسی فیلم های کوتاه و اولیه کیارستمی پرداخته که اکنون چندان اسمی از آنها به میان نمی آید و به نوعی فیلم های مهجور کیارستمی محسوب می شوند. به دشواری می توان فیلمساز معاصری را نشان داد که در اوج شهرت و اعتبار حاضر باشد فیلم آموزشی کوتاهی درباره رعایت بهداشت دندان یا فیلم موزشی درباره لزوم و مزایای رعایت نوبت بسازد. چنین فیلمسازانی احتمالا ترجیح می دهند فیلم های «مهم»تر و «بزرگ»تری بسازند اما کیارستمی این کار را کرده است و کریمی هم در کتابش این فیلم ها را بررسی کرده است.

به اعتقاد ایرج کریمی، کیارستمی جزو آن گروه از هنرمندان کمیاب ایرانی است که برکنار از هیاهو و به دور از عقده شهرت و کسب افتخار، به آرامی و با متانت در خورِ هنرمندی اصیل به طور مستمر کار کرده است. کریمی، کیارستمی را جزو معدود فیلمسازان صاحب سبک ایرانی می داند که همزمان و به یک اندازه مسئله «سینما» و «جامعه» برایش اهمیت دارد و به اعتقاد او این مسئله به استقبال فستیوال های بین المللی از «فیلم های جهان سومی» هیچ ربطی ندارد.


چه ضعف هایی دارد؟ ایرج کریمی در کتاب خود به تنها فیلم سینمایی کیارستمی تا آن زمان یعنی «گزارش» نپرداخته و برای این عدم پرداخت دو علت هم ذکر کرده؛ یکی این که به نسخه ای از فیلم دسترسی پیدا نکرده و دیگر این که «گزارش» تنها فیلم کیارستمی است که برای تهیه کننده ای غیر از «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» ساخته شده و مخاطب بزرگسال دارد. بنابراین او ترجیح داده که برای حفظ یک دستی و هماهنگی کتابش به فیلم مهم «گزارش» توجهی نکند و شاید اگر به آن فیلم می پرداخت باید در برخی از داوری ها و نتیجه گیری هایش تجدید نظر می کرد.

کیارستمی در میانسالی چه می گوید؟

چه می گوید؟ «مجموعه مقالات در نقد و معرفی آثار عباس کیارستمی» که با اهتمام ژوان قوکاسیان گردآوری شده سه بخش دارد؛ بخش اول که «کیارستمی در نمای دور» نام دارد شامل ۱۶ مقاله درباره سینمای کیارستمی است از نویسندگان و منتقدانی چون رامین جهانبگلو، کامپوزیا پرتوی، علیرضا رئیسیان، فردریک ریچارد، احمد طالبی نژاد، جمشید ارجمند و ... در بخش دوم که «کیارستمی در نمای نزدیک» نام دارد ابتدا شناسنامه و خلاصه ای از فیلم های کیارستمی آورده شده و بعد درباره هر فیلم یک الی چند نقد از منتقدان نام آشنایی چون جمشید اکرمی، احمد طالب نژاد، مجید اسلامی، هوشنگ گلمکانی، جواد طوسی و ... آمده است.

بخش سوم با عنوان «کیارستمی در جشنواره ها و مجامع بین المللی» به جوایز بین المللی و وجهه جهانی فیلم های کیارستمی، به عنوان مهم ترین و شناخته شده ترین کارگردان ایرانی در عرصه بین المللی پرداخته است. رامین جهانبگلو در مقاله «کیارستمی یا حقیقت جویی» معتقد است سینمای کیارستمی شیوه ای شاعرانه است برای ورود به زندگی و یکی شدن با شخصیت ها و فضاهایی که مورد کاوش قرار می گیرد. به باور او در آثار کیارستمی موضوع فیلم چندان اهمیتی ندارد بلکه نحوه ورود به آن و تبدیلش به اثری شاعرانه است که جهان او را می سازد و استمرار سبک و وسوسه گشودن دری به سوی جهان از کیارستمی هنرمندی بزرگ و آفریننده ای نوگرا می سازد.


چرا مهم است؟ این مجموعه مقالات درست یک دهه پس از کتاب ایرج کریمی منتشر شده و در آن علاوه بر فیلم های دوره اول فیلمسازی کیارستمی، نقد و بررسی آثار دوره میانی او هم مورد توجه قرار گرفته است. دوره ای که به باور بسیاری کیارستمی مهم ترین آثارش را ساخته است. این دوره با «خانه دوست کجاست» شروع می شود و با کسب نخل طلا برای «طعم گیلاس» به اوج می رسد.

چه ضعف هایی دارد؟ بعضی از مقالات بخش اول این مجموعه از جمله مقاله «نگاهی به دو فیلم اولی ها و همشهری» نوشته محمد سعید محصصی و مقاله «بررسی واقعیت مشق شب و کلوزآپ» نوشته فردریک ریچارد با توجه به نقد مصداقی فیلم های مشخصی طبیعتا باید در بخش دوم می آمد اما چون گردآورنده نتوانسته آنها را در بخش معین هر فیلم جا دهد، آنها را در بخش اول جا داده است.

نکته دیگر این است که همه مقالات در یک سطح نیستند و گردآورنده برای یک دست شدن کتاب یا باید برخی از مقالات را حذف می کرد یا به نویسنده سفارش می داد برای انتشار در کتاب، آن مقاله را بازنویسی کند. یکی دیگر از ضعف های کتاب این است که هیچ نقد و بررسی درباره «طعم گیلاس» در آن وجود ندارد و تنها به شناسنامه و خلاصه فیلمنامه اکتفا شده است.