سریال ها و فیلم هایی که تاریخ را تحریف کردند

هفته نامه چلچراغ: در میان نام هایی که در تاریخ ماندگار می شوند، همواره اسم هایی درخشش بیشتری دارند که با حوادث مهم و اساسی هر ملتی گره خورده باشند. درواقع تاریخ با تحولات مهم نوشته می شود، تحولاتی که خالق و آفریننده شخصیت های بزرگ اند یا محصول اراده آن ها، در هر دو صورت ماندگاری اسامی به این تحولات وابسته است. محمد مصدق نیز از جمله نام هایی است که به واسطه گره خوردن با تحولات بزرگ در تاریخ ایران، ماندگار شده است.

۱۴ اسفند سالروز مرگ شخصی است که نام او درکنار نهضت ملی شدن صنعت نفت یاد می شود. اما ماجرای ۲۸ مرداد پیش آمد و آن ها برای از میان در کردن او از صحنه سیاست، دسیسه کردند و مقدمات تبعید یا حصر چندساله اش را فراهم آوردند و دکتر مهم سیاست در تنهایی مرگ را در آغوش کشید! در مورد نقش و جایگاه دکتر مصدق در تاریخ ایران تاکنون مطالب و سریال های محدودی منتشر و ساخته شده، که هر یک بیان گر نگاه سازندگان خویش است.


اما در طول این سال ها، هیچ نویسنده و کارگردانی سراغ زوایای ناراحت کننده زندگی او و بازی قرار گرفتنش نرفته، یا جسارت پیدا نکرده که به مهم ترین بخش زندگی او یعنی زندان رفتن و تبعید همیشگی اش به احمدآباد یا زمانی که قدرت شاه را محدود ساخت، بپردازد. حتی آثاری هم که به شکل مستند ساخته شدند، آن قدر ضعیف و غیرمستقیم به او پرداخته اند، که اصلا قابل بحث کردن نیستند. در این پرونده سعی کردیم به سریال ها و فیلم هایی که به شکل مثبت یا منفی به این شخصیت پرداختند، اما واقعیت زندگی و اتفاقات پیرامونش را تحریف کردند، با نگاه انتقادی و تحلیلی بپردازیم.

پشت پرده ماجرای کودتا

شاید یکی از حاشیه های مهمی که سریال «شهرزاد» از همان قسمت های اول با آن دست و پنجه نرم کرد، اشارات کوتاهش به ماجرای کودتا بود که چند بار هم نام مصدق از زبان شخصیت های اصلی بیرون آمد. این مسئله باعث شد عده ای در واکنش به این قسمت ها، شروع به بازی های سیاسی کنند و مدام سوال کنند که چرا اسم یک شخص چند بار تکرار شده و چرا اسم شخص دیگری مثل دکتر فاطمی، به کار رفته است! اما این واکنش های ضد و نقیض نسبت به سریال تا جایی پیش رفت که سازندگان سریال را مجبور ساخت تا کمتر وارد فضای سیاسی شوند و تنها کلیتی از نظام پهلوی را نشان دهند.

حالا گاف های سریال بعد از ماجراهای اخیر در روایت های سیاسی و تاریخی هم به کنار! با این وجود، گرچه سریال به مسائل سیاسی کودتا ورود زیادی نداشته و بیشتر به عمق داستان عشق دو جوان در آن فضای ملتهب سیاسی و قربانی شدن آن ها بر سر حوادث سیاسی و تاثیر مخرب کودتا پرداخته است، اما روایت اصلی قصه، از دوران مصدق شروع می شود و ۲۸ مرداد به عنوان زمینه این سریال، یکی از حساس ترین اتفاقاتی است که به قصه های چند خانواده گره می خورد و زندگی آن ها را به کلی تغییر می دهد.


چنان چه دکتر مصدق به عنوان یک قهرمان و چهره آزادی خواه پرشور و استعمارستیز، در بطن اتفاقات و جریان های سریال «شهرزاد» شناخته می شود، اما اتفاقات بعد از وقایع کودتای ۲۸ مرداد، علیه دولت دکتر مصدق شکل می گیرد. از طرف دیگر، با توجه به این که عوامل خارجی از آمریکا و انگلیس تاثیرات مهمی در برپایی کودتا داشتند، اما «شهرزاد» چندان ادعایی را در این زمینه مطرح نمی کند و بیشتر به عوامل داخلی این واقعه و کسانی که در داخل تدارکاتی را تهیه دیدند تا کودتا به نتیجه برسد و در جریانات پشت پرده ماجرای کودتا قرار داشتند، می پردازد. در هر حال، عده ای معتقدند که «شهرزاد»، روایتی تحریف شده از سال های بعد از کودتای ۲۸ مرداد در قالب یک سریال خانوادگی است.

نگاهی کمیک به شخصیت مصدق

با توجه به این که مسئولان کشور، هزینه های گزافی و رقمی بالغ بر ۳۰ میلیارد تومان را در اختیار سازندگان «معمای شاه» قرار دادند و محمدرضا ورزی از ابتدا گفته بود که تحقیقات در «معمای شاه»، زیر نظر اساتید و مورخین کشور بوده و این سریال با استناد به کتب تاریخ رصد شده، اما ضعف شدید در سناریو - با وجود طیف گسترده وقایع دارای ظرفیت تولید داستان و خرده داستان - و بازی گرفتن ضعیف در کنار دکوپاژهایی که به دشت به دیالوگ های کلیشه ای می آیند، باعث شده تصویری که سریال از شخصیت های تاریخی به ما می دهد، از گزاره های کتاب های درسی و شنیده هایمان فراتر نورد. از این رو، مصدق هم یکی از شخصیت هایی است که قربانی نگاه جانب دارانه کارگردان در شیوه پرداخت شده است.

هرچند، کارگردان سعی کرده جدل مصدق با سید ضیاءالدین طباطبایی نماینده مردم یزد در مجلس و هم چنین نطق طولانی و آتشین مصدق در این مجلس را نشان دهد و تلاش عمده ای هم برای شباهت بازیگر به شخصیت اصلی داشته است، اما چون سریال را به روایت خودش تعریف می کند، سکانس های مصدق هم همانند دیگر سکانس های، باورپذیر درنیامده و با مشکل مواجه هستند. یکی از مهم ترین خدمات دیگری که از دید بسیاری از تاریخ نگاران معاصر ایران مصدق در آن نقش اساسی داشته است، جریان ملی شد صنعت نفت ایران بوده است.


در این فرایند که مصدق و آیت الله کاشانی، رهبری آن را به دست داشته اند، برای اولین بار در طول تاریخ ایران ملت ایران توانست خواسته های خود را به ابرقدرت زمان خود تحمیل کند، اما میان این دو اختلاف شدیدی شکل گرفت.با این که در این سریال به اختلاف های این دو شخصیت نیز پرداخته شده، اما دکوپاژ سطحی و کلیشه کارگردان مانع از جذابیت این سکانس ها شده است.

از طرف دیگر، اغراق بیش از حد کارگردان ر توصیف شخصیت ها و شناخت نادرست از چگونگی حضور آن ها در دربار شاه، باعث شده اغلب شخصیت ها، گل درشت و تیپ باشند. حتی زمانی هم که او سعی کرده به شخصیت مصدق نگاه کند مثبتی داشته باشد، سکانس ها، شعاری و همه چیز به نازل ترین شکل ممکن مطرح می شود.

اهمیت دادگاه مصدق از نگاه یک فیلم ساز جوان

فیلم مستند «محاکمه» به کارگردانی سیداحسان عمادی، از آثار مستند نیمه بلندی است که برای اولین بار، در بخش مسابقه ملی نهمین دوره جشنواره بین المللی سینماحقیقت روی پرده رفت و تمرکز اصلی کارگردان، بر اتفاقت شب کودتا تا دادگاه بدوی دکتر محمد مصدق است. شاید دادگاه مصدق از نظر سیاسی، اهمیت چندانی در تاریخ معاصر ما نداشته باشد و خیلی مورد توجه تاریخ نگاران و تحلیل گران سیاسی قرار نگرفته باشد.

اما کارگردان در این اثر سعی کرده تا بخش هایی از شخصیت مصدق را از خلال این این دادگاه به مخاطب بشناساند و تا حدودی او را از فضای عمومی کشور، در فاصله کوتاهی بعد از کودتا، آگاه کند. کارگردان این مستند که مدعی است کمتر کسی به دادگاه و اتفاقات آن روز پرداخته، سعی کرده با رویکرد جدیدی به این شخصیت سیاسی بپردازد.


از نظر او، صحبت هایی که مصدق در دادگاه زده و روند اتفاقات دادگاه و صحبت هایش برای دفاع از خود، ممکن است برای خیلی ها جذابیت داشته باشد. این دادگاه که پوشش خبری کاملی در روزنامه های آن زمان داشت و با حضور عکاسان بسیاری برگزار شد، به نوعی آخرین حضور عمومی مصدق در عرصه سیاسی کشور بود.

عمادی در این کار بیشتر از تصاویر آرشیوی صدا و سیما و مرکز اسناد استفاده کرده و مصاحبه با افرادی را که به نوعی از جریانات دادگاه مصدق مطلع بودند، در فیلم گنجانده است. او هم چنین نسبت به امیدی که با نهضت ملی شدن نفت شکل گرفته بود و خیلی زود با کودتای ۲۸ مرداد به ناامیدی تبدیل شد، نگاهی تحلیلی و نقادانه به تاریخ داشته است. البته برداشت شخصی و شناخت خود کارگردان از مصدق هم برای ساخت این فیلم بی تاثیر نبوده چون او تلاش عمده ای داشته تا فارغ از وجه سیاسی، مصدق را، فردی باهوش، حاضرجواب، طناز و دقیق نشان دهد.

اشارات جسته و گریخته به کودتای ۲۸ مرداد

«روزهای اعتراض» به کارگردانی سعید سهیلی زاده و با فیلمنامه علیرضا معتمدی، یکی دیگر از سریال هایی است که اتفاقات پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ و تاثیرات ناشی از آن و هم چنین اعتراض انقلابیون علیه رژیم پهلوی را نشان می داد. هر چند، کودتا نقش کلیدی را در پیوستن حقایق و اتفاقات خرده داستان های این سریال داشت، اما یکی از مشکلات اصلی سریال، پرداخت کلیشه ای و تکراری کارگردان نسبت به جریان های بعد از کودتا بود. هم چنین تعدد شخصیت های این سریال، باعث شده بود که مخاطب از اتفاقات و جریان های تاریخی، درک مناسبی نداشته باشد و بیشتر روی تصمیمات و ارتباطات آن ها با هم متمرکز بود.


اما محمدرضا ورزی که از جمله کارگردان های پیش گام در ساخت سریال های تاریخی خصوصا پرداختن به حکومت پهلوی در ایران است و با ساخت سریال های تاریخی نتوانسته علاقه اش را به تاریخ معاصر پنهان کند، در سریال «پدرخوانده» نیز با انتخاب مقاطع مختلف تاریخی، از دهه ۳۰ تا ۵۰، با شخصیت های تاریخی مانند دکتر مصدق و آیت الله کاشانی، تلاش عمده ای داشت تا اثری روشن گرانه را راهی تلویزیون کند.

با این که مشاور تاریخی این سریال، عبدالله شهبازی، نویسنده، مورخ و پژوهش گر بود که به مدت یک دهه مدیریت موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی را به عهده داشته است، اما نگاه خاص تاریخی و مطالعات یک سویه نگرانه ورزی به تاریخ معاصر، نتوانست از حضور پررنگ او در این سریال استفاده بسزایی کند. وقایع تاریخی و هم چنین کودتای ۲۸ مرداد، از نگاه شاپور ریپورتر، جاسوس آمریکایی، در این سریال روایت می شد و تنها اشارات کوتاه و جسته و گریخته ای به شخصیت دکتر مصدق شده بود.

فقط اکتفا به چند دیالوگ کوتاه

داستان «کیف انگلیسی» در دوران موسوم به دهه طلایی آزادی اتفاق می افتاد و شخصیت سیاستمدار- روشن فکری را در این دوران به تصویر می کشید. «کیف انگلیسی» از مجموعه های موفق تلویزیونی دهه ۷م۰ بود که مورد توجه هر دو طیف مخاطبان خاص و عام قرار گرفت.


داستان سریال به وقایع سیاسی دهه ۱۳۲۰ ایران می پردازد؛ یکی از مهم ترین و حساس ترین مقاطع تاریخی کشور که نطفه بسیاری از تحولات سیاسی و حکومتی ایران در آن منعقد شد: پایان جنگ دوم جهانی، سقوط رضاشاه و جانشینی محمدرضا پهلوی، ظهور جریان های سیاسی سه گانه ملی مذهبی مارکسیستی، نفوذ تدریجی آمریکا در کشور، مضاعف شدن اهمیت اقتصادی در نفت در معاملات و معادلات سیاسی، غائله آذربایجان، آغاز دومین دوره طلایی احزاب و مطبوعات و... هر یک از این حوادث علاوه بر جایگاه خاصشان در حافظه تاریخی جامعه ایران در بطن خود جذابیت های موضوعی خاص و حتی به لحاظ دراماتیک قابلیت های فراوانی برای پرداخت ادبی و هنری دارد و از این رو پرداختن به هر کدام از آن ها در یک اثر هنری، می تواند عامل جذابیت آن اثر باشد. اما در این سریال تنها در دیالوگ هایی به شخصیت مصدق و ماجرای کودتا و ملی شدن نفت پرداخته می شد؛ درست مانند همان اتفاقی که در سریال بعدی سیدضیاءالدین دری، یعنی «کلاه پهلوی» رخ داد.

مصدق در انتظار فرهادی و کیمیایی

همان طور که متوجه شدید، کارگردان های ما بیشتر از آن که تلاش عمده ای در جهت تصویر واقعی شخصیت های تاریخی، همچون مصدق داشته باشند، به حضور محدود و غیرمستقیم آن ها در عرصه سیاست، آن هم براساس برداشت شخصی خودشان می پردازند. این ضعف عمده سریال ها و فیلم های تاریخی ماست که اغلب احساس می کنند اگر در دیالوگ یا سکانسی به شخصیت های تاریخی یا سیاسی بپردازند، حتما مخاطب را از رفتارهای شخصیتی و واقعیت های زندگی او مطلع خواهند کرد.


با این حال باید منتظر ماند و دید کارگردان هایی که وعده ساخت اثری درباره مصدق را داده اند، به چه شکل به او خواهند پرداخت. هر چند در سینما ساخت چنین آثاری کمتر دیده شده، اما مسعود کیمیایی چند سالی است که قول داده با یک فیلم داستانی جدید به نام «تبعید سایه ها» که به گفته خودش طرح آن متعلق به ۱۵ سال پیش بوده و داستانش درباره تصفیه فرقه دموکرات از حزب توده در سال ۱۳۲۷ در تهران و تنها بازمانده آن واقعه است، قصد دارد با مساعدت بنیاد سینمایی فارابی اثری ماندگار را به تصویر بکشد.

اصغر فرهادی هم تا پیش از این که دست به کار شود و «فروشنده» را بسازد، در گفت و گویی وعده ساخت فیلمی درباره مصدق را داده بود و گفته بود که «می خواهم دورانی را که هرج و مرج سیاسی شدید در ایران برقرار بود و قیام کنندگانی حدود ۶۰ سال قبل سعی کردند کشور را نجات بدهند، به تصویر بکشم و به طور حتم روزی اثری در ارتباط با تاریخ ایران خواهم ساخت». با این حال باید منتظر اثر درخشانی در این رابطه بود، چون فرهادی قرار است پس از نوشتن سناریو در خصوص چگونگی روش بیان آن به شکلی که سانسور نشود، تامل بسیاری کند.


مصدق روی صحنه تئاتر

اما تازه ترین خبری هم که در عرصه تئاتر کشور رخ داد، اجرای نمایشی با عنوان مصدق است که برای اولین بار قرار است در تئاتر کشور به این شخصیت مهم تاریخی پرداخته شود. این نمایش به شکل مستند چهار مرحله از زندگی محمد مصدق، یکی از معروف ترین چهره های سیاسی ایران را به تصویر می کشد و تلاش های او برای ملی شدن نفت تا زمان مرگش نیز نشان داده می شود. این نمایش قرار است در نیمه نخست سال ۹۵ به روی صحنه برود.