راه پرپیچ و خم موسیقی جَز در ایران

ماهنامه جامعه پویا - فرزام اعتمادی: اگر از صد موسیقی دان جَز، تعریفی از این موسیقی خواسته شود؛ بی شک با صد پاسخ متفاوت رو به رو خواهیم شد. به همان اندازه که تشخیص موسیقی جز به محض شنیدن آن آسان است، توصیف و تعریف از این سبک دشوار می نماید. به طور عام جز گونه ای از موسیقی است که ریشه در بداهه پردازی داشته و ریتم های سنکوپ دار، ضر یک نواخت و رنگ آمیزی و تکنیک های خاص اجرایی از ویژگی های آناست. این موسیقی در آمریکا و از ترکیب عناصر فرهنگ های موسیقایی متعدد و سبک های مختلفی مانند بلوز، رگتایم و... از سوی نوازندگان اغلب سیاه پوست شکل گرفت و در خیابان ها، بارها، محله های پَست و سالن های رقص نیواورلئان و دیگر شهرهای جنوبی آمریکا اجار می شد.

اولین ضبط های موجود از این سبک موسیقی به حدود سال ۱۹۱۷ میلادی بر می گردد. به نظر می رسد واژه «Jazz» از واژه عامیانه «Jasm» به معنای روح، انرژی و... مشتق شده باشد. هر چند کاربردها و معنای دیگری نیز برای آن قائل شده اند. در ایران اغلب آن را «جاز» تلفظ می کنند و هنوز هم بعضی ساز درامز (مجموعه ای از ادوات کوبه ای) را به اشتباه و شاید به دلیل حضور معمول درامز در موسیقی جَز به این نام می خوانند.

جز که در ابتدا، موسیقی رقص بود و به خاطر وابستگی به سطوح پایین جامعه سرزنش می شد، به مرور و به ویژه پس از ۱۹۴۰ سبک های متعدد و تازه ای با مقصودهای شنیداری پیدا کرد و مورد توجه قشر به اصطلاح فرهیخته نیز قرار گرفت. اکنون سال هاست که جز مقبولیتی جهانی یافته و دیگر محدود به جغرافیا و فرهنگ خاصی نیست. امروز این موسیقی به عنوان موسیقی نخبه گرا، در همه دنیا تولید و ستایش می شود.


در دهه ۱۹۵۰ میلادی و هم زمان با ظهور و پخش موسیقی پاپ غرب در ایران، موسیقی جز نیز از «رادیو و تلویزیون ملی ایران» پخش می شد (البته موسیقی جز در سال های ۱۹۳۰ تا ۱۹۵۰ جز موسیقی های پرطرفدار در دنیا محسوب می شد و پس از آن با تغییراتی که در سبک های جز و البته سایر ژانرهای مردم پسند به وجود آمد، اقبال عمومی به این سبک موسیقی کاسته شد و به سمت تخصصی شدن پیش رفت). فعالیت هنرمندان ایرانی در موسیقی جز پیش از انقلاب، بسیار محدود به نظر می رسد.

آلفرد لازاریان، خواننده ایرانی، ترانه ای به نام «ونوس» منتشر کرد که مورد استقبال نیز قرار گرفت. هر چند او پس از چندی به دلیل استقبال اندک از این سبک موسیقی، کار خواندن را رها کرد. با این حال دست کم دو نفراز شاخص ترین چهره های جز دنیا اجراهایی در ایران داشته اند. دوک الینگتُن که بی تردید از چره های شاخص تاریخ جز است و شاید بتوان او را مهم ترین آهنگ ساز، تنظیم کننده و رهبر دسته سویینگ (یکی از انواع سبک های جز که فرم اجرایی ویژه ای دادر) دانست.

۱۷ آبان ماه سال ۱۳۴۲ اجرایی در استادیوم ورزشی آبادان داشته است. در سپتامبر ۱۹۶۳ و در دوران جنگ سرد، دوک الینگتون به همراه گروه «شیک» تور بلندمدتی- که از سوی وزارت خارجه آمریکا حمایت مالی می شد- در کشورهای اردن، لبنان، افغانستان، هند، سریلانکا، پاکستان، ایران، عراق و ترکیه برگزار کردند؛ البته علاقه الینگتون به آشنایی با موسیقی دیگر ملل، در برگزاری این تور را نباید نادیده گرفت.


پس از این تور و در سال ۱۹۶۶ آلبوم «The Far East Suite» (سوییت شرق دور) را منتشر کرد که قطعه ای به نام «اصفهان» در این آلبوم وجود دارد. فرانک سیناترا نیز، که به عنوان بزرگ ترین ترانه خوان پاپ سده بیستم از سوی نشریه رولینگ استون معرفی شده است، سوم آذرماه سال ۱۳۵۴ در استادیوم آزادی به اجرای موسیقی جز پرداخت.

در این سال ها

پس از انقلاب اسلامی و با گسترده شدن وسایل ارتباطی، گرایش به ژانرهای مختلف موسیقی، از جمله موسیقی جز، شکل مشخص ترین گرفت. هر چند با بازشدن نسبی فضای موسیقی در اواخر دهه ۷۰ شمسی، تبلیغات و توجه ها، بیشتر به موسیقی پاپ اختصاص داشت؛ با این حال کم کم ژانرهای دیگر و علاقه مندان شان امکان بروز یافتند. یکی از اولین اجراهای جز در سال ۸۲ در تالار فارابی دانشگاه هنر با اجرای حمزه یگانه (پیانو و کیبورد)، امین عجمی (گیتار الکتریک) و کاوه سروریان (تنبک) برگزار شد.

برگزاری کارگاه موسیقی واهاک هایراپتیان (جز پیانیست مشهور ارمنستانی) به همت شهرام همایون فر در سال ۸۴ در تهران، اتفاقی مهم در شکل گیری و تعیین مسیر موسیقی جز بود. حضور افرادی مانند حمزه یگان]، ماهان میرعرب، دارا دارایی، امین طاهری، رضا تاجبخش، بابک صفرنژاد، علی بیرنگ و... که همگی از چهره های فعال در موسیقی، به خصوص جز و فیوژن هستند، می تواند نشان دهنده تاثیر این کارگاه باشد.


گروه های «آبرنگ و «نایما» پس از این کارگاه تشکیل دشند و گروه آبرنگ اولین اجرای عمومی جز را سال 86 و در فرهنگسرای ارسباران به شکل رسمی اجرا کرد. این اجرا شامل آثاری از بزرگان موسیقی جز و قطعاتی از ساخته های اعضای گروه بود. گروه آبرنگ را ماهان میرعرب (گیتار)، دارا دارایی (گیتار باس)، امین طاهری (درامز) و پیتر سلیمانی پور (ساکسفون- نوازنده میهمان) شکل می دادند. در اجرای بعدی گرمه در سال 87 حمزه یگانه (پیانو و کیبورد) نیز به این گروه اضافه شد.

گروه نایما نیز به سرپرستی حمزه یگانه در آذر 86 اجرایی در سالن سبز کاخ نیاوران داشت. در این اجرا کاوه سروریان و امین طاهری، حمزه را همراهی می کردند. این افراد که تا امروز نیز از شاخص ترین و فعال ترین چهر های موسیقی جز در ایران هستند، در قطعات خود همواره به موسیقی ایرانی (اعم از کلاسیک و نواحی) توجه ویژه ای داشته اند و به نوعی عناصری از موسیقی ایرانی را ساخت مایه آثار خود قرار می دهند.

یک ایرانی در اتریش

ماهان میرعرب پس از اجراهایی که با «آبرنگ» و «نایما» در ایران داشت، برای ادامه فعالیت به اتریش مهاجرت کرد. اولین آلبوم او «Persian Side Of Jazz» در سال 2010 در اروپا و دو سال بعد در ایران با نام «نه و چهل دقیقه» منتشر شد. بیشتر قطعات این آلبوم با گیتار Fretless (بدون پرده) نواخته شده، که قابلیت اجرای نت های ریزپرده برای نزدیک شدن به رنگ صوتی و فضای مدهای موسیقی ایرانی را، برای او فراهم آورده است. این آلبوم، به ویژه قطعاتی مانند «یک هفته مهتاب» بسیار تحسین شد و زمینه را برای همکاری و اجراهای متعدد او با نوازندگان برجسته دنیا فراهم آورد.


از آثار دیگر او می توان به آلبوم «چوب» با همکار گلنار شهیار (تحصیل کرده موسیقی جز در دانشگاه وین) که بر اشعاری از خیام، حافظ و گلنار شهیار ساخته شده است، اشاره کرد. آلبوم «Unity» با همکاری بابک مداح، تلفیقی از موسیقی جز و ریتم های جنوب ایران بوده و فیوژن محسوب می شود. ماهان همراه با گلنار شهیار و شایان فتحی (درامز) گروهی به نام «سه رنگ» شکل داده اند. موسیقی سه رنگ تلفیقی است از عناصر مدرن و فولکلور فرهنگ های مختلف دنیا، با عناصری از موسیقی ایران.

جز در ساحل تهران

حمزه یگانه که در سال های گذشته تقریبا پای ثابت همه گروه ها و اجراهای جز و فیوژن بوده؛ با بداهه نوازی های فوق العاده و هوش موسیقایی بالای خود، بسیاری از اهالی جامعه موسیقی را تحت تاثیر قرار داده است. او که فارغ التحصیل آهنگ سازی دانشگاه هنر است و چند سال در این دانشگاه نیز تدریس گرد، آلبوم «آواره» را در سال ۱۳۸۹ با همکاری کاوه سروریان نوازنده نی و تنبک منتشر کرد. در این آلبوم تلاش برای تلفیق عناصر موسیقی ایرانی با ایده ها و عناصر موسیقی جز به وضوح دیده می شود؛ برای مثال می توان به قطعه «سرزمین آتش» اشاره کرد که بداهه نوازی نی در مد افشاری روی یک تسلسل هارمونیک- که فرم غالب در موسیقی جز است- صورت می گیرد.

در آلبوم «قالی ایرانی» که به فاصله کمی پس از «آواره» منتشر شد؛ آثاری مانند «سوئیت بلوچی» از یگانه و «سه قطعه ایرانی برای فلوت و پیانو» شنیده می شود. ایده هایی که در این آثار برای آهنگ سازی و برخورد با تلفیق نظام های مختلف موسیقی وجود دارد، قابل توجه است. آلبوم «ساحل تهران» که به نام گروه نایما در سال ۹۱ منتشر شد، از معدود تجربه های کلام فارسی و موسیقی جز است و خوانندگی آن بر عهده ماکان اشکوری است.

تجربه گران جز

از گروه های دیگری که به اجرای جز پرداخته اند می توان به «ایجاز»، «کامه راتا» و ارکستر سازهای بادی تهران اشاره کرد. ایجاد (Ejazz) که در سال ۸۰ تشکیل شده بود، در سال ۸۹ برای اولین بار با اجرای قطعاتی از عزیزه مصطفی زاده (خواننده، نوازنده پیانو و آهگ ساز موسیقی جز آذربایجانی) و رضا تاجبخش به صحنه رفت. اعضای این گروه هومن غفاری (درامز)، رضا تاجبخش (پیانو)، دارا دارایی (گیتار باس) و بابک مالکی فر (گیتار الکتریک) به عنوان نوازنده میهمان بودند. ارکستر سازهای بادی تهران به سرپرستی سینا ذکایی و رهبری جاوید مجلسی نیز در برخی کنسرت ها قطعاتی از آهنگ های کلاسیک جز را اجرا کرده اند. همچنی گروه کامه راتا به رهبری کیوان میرهادی در آبان ماه ۹۰ آثاری از دوکالینگتون، کارلوسژوبیم و... را اجرا کرد.


• به نظر می رسد در چند سال گذشته موسیقی جز مورد توجه بیشتری قرار گرفته و گروه های جدید و اجراها، به نسبت بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. از جمله این اجراها می توان به اجرای گروه «جستو» اشاره کرد. دو عضو اصلی این گروه، امیر محمدی دارایی، نوازنده پیانو و سالار محمداصغری، نوازنده درامز هستند (جالب توجه است که این دو نوازنده مستعد به تازگی 18 ساله شده اند). اولین اجرای این گروه اردیبهشت سال جاری در برج آزادی برگزارش شد. شور و انرژی بالای اجرا و نمایش تکنیک بالای نوازندگا«، به خصوص نوازنده پیانو، از ویژگی های درخور توجه این اجرا بود. در این اجرا دارا دارایی، بابک صفرنژاد (هارمونیکا) و پدرام نیک نفس (خواننده)، دو عضو اصلی گروه را همراهی کردند.

• گروه آدیوس نیز از جمله گروه های فعال در زمینه موسیقی جز در چند سال گذشته است. این گروه خرداد سال جاری با همکاری انزوا فاواتا (ساکسفون و کلارینت) و مارچلوپگین (گیتار) کنسرتی در فرهنگسرای نیاوران برگزار کرد. انزوا فاواتا یکی از فعال ترین نوازندگان جز ایتالیا به شمار می رود و به دلیل علاقه به موسیقی سایر ملل، تاکنون آثار زیادی با نوازندگان دیگر کشورها اجرا کرده است.



• آرین کشیشی، نوازنده جوان گیتار باس، 12 دی ماه 94 در سالن پردیس چهارسو دومین اجرای «پروژه آرین کشیشی» را به صحنه برد. در این اجرا که استقبال خوبی از آن شده بود، قطعاتی از آرین کشیشی، حمزه یگانه، چیک کوریا و استیو واندر اجرا شد. قطعاتی مانند «Alaylughes» و «dele yaman» که از قطعات مشهور کومیتاس وارداپیت (آهنگ ساز ارمنستانی) هستند، با تنظیم آرین کشیشی شنیدنی بود و از آن استقبال شد.

صدایی در میان صداها

موسیقی جز که امروز طیف گسترده ای از موسیقی های عامه پسند تا موسیقی های پیچیده و تخصصی (در قالب های متنوع اجرایی) را شامل می شود، بیش از هر زمانی در ایران مورد توجه قرار گرفته است. جوامع مختلف موسیقایی (کلاسیک ایرانی، کلاسیک غربی پاپ و...) که در ایران مانند جزایری دور از هم، اعتنایی به یکدیگر ندارند؛ بیشتر موسیقی جز را به عنوان موسیقی نخبه گرا ستایش می کنند و مانند دیگر شاخه های موسیقی، ضعف بنیادی، ساختاری و فرهنگی مهمترین مشکلات پش روی فعالیت این ژانر از موسیقی است. هرچند اجراهای این ژانر موسیقی در دنیا بیشتر در کافه ها، مراکز دانشگاهی یا فستیوال های خاص این نوع موسیقی است، با این حال فعالیت های موسیقی جز و استقبال مخاطبان در ایران به نسبت درخور توجه بوده است.


فعالیت روزافزون این نوع موسیقی ها و بروز و اجرای آنها- با توجه به اینکه توقعی برای حمایت سازمان یافته نهاد یا ارگانی هم وجود ندارد- می تواند به تنوع صداها در جامعه موسیقی ایران کمک کند که تجربه نشان داده است یک جامعه هنری برای رشد و حیات پویا به تنوع نیاز دارد. مصادره کردن جامعه موسیقی به نفع یک شکل از موسیقی، تجربه ای است جواب پس داده که نتیجه اش سکوت است و بی رمقی.