سریال های تاریخی، از «سربداران» تا «شهریار»

روزنامه وطن امروز: چندی است جدیدترین پروژه الف سیمای ایران با نام «معمای شاه» جمعه شب‌ها از تلویزیون پخش می‌شود. سریالی به کارگردانی محمدرضا ورزی که روایتگر داستان زندگی محمدرضا پهلوی از زمان بازگشت وی از سوییس در سال ۱۳۱۵ تا زمان مرگش است.

این سریال در گروه فیلم و سریال شبکه یک سیما در ۴۵ قسمت ۵۰ دقیقه‌ای تولید شده است. با توجه به اینکه هنوز برای تحلیل و واکاوی جنبه‌های ساختاری، مطابقت تاریخی و فرم روایی این مجموعه، زمان لازم طی نشده است، در این گزارش به معرفی اجمالی سریال‌های تاریخی ساخته شده پس از انقلاب می‌پردازیم.

سربداران

قیام سربداران که در قرن ۸ هجری در دارالمومنین سبزوار اتفاق افتاد منشأ تاثیرات بسیار زیادی بر جنبش‌های مردمی بعد از خود شده و حرکت سربداران به عنوان نماد آزادگی و غیرتمندی در میان ایرانیان محسوب شد. به دلیل همین ارزش‌های نهضت سربداران بود که بعد از وقوع انقلاب اسلامی ایران و در دوران سخت جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، یکی از اولین سریال‌های فاخر تاریخی که در صدا و سیمای ایران ساخته شد، سریال «سربداران» بود.

سریالی تاریخی که در سال ۱۳۶۳ و براساس قیام سربداران خراسان به رهبری شیخ حسن جوری علیه استیلای مغول بر ایران ساخته شده‌است. کارگردان این مجموعه محمدعلی نجفی بوده و کیهان رهگذار نویسندگی و مشاور کارگردانی آن را بر عهده داشته‌است. حضور کیهان رهگذار به عنوان تهیه‌کننده، نویسنده و مشاور کارگردان، همراهی فرهاد فخرالدینی در مقام آهنگساز و همکاری بازیگران بزرگ کشور و بهترین‌ طراحان صحنه و لباس و چهره‌پردازی سینما و تلویزیون به ماندگاری سربداران انجامید.


بوعلی سینا

این مجموعه تلویزیونی تولید سال ۱۳۶۴ است و به زندگی بوعلی سینا، دانشمند مشهور می‌پردازد و امین تارخ با وجود این همه نقش‌های تاریخی همچنان برای خیلی‌ها، همان بوعلی سینای سریالی است که مرحوم کیهان رهگذار در سال ۱۳۶۴ ساخت. سریال بوعلی سینا دومین سریال تاریخی بعد از انقلاب پس از «سربداران» بود که تقریبا هم با همان تیم ساخته شد و رهگذار ۳۶ ساله، فارغ‌التحصیل تئاتر دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران که مدتی قبل از این سریال، فیلمنامه فیلم «سفیر» را نوشته بود، دست به کار شد و علاوه بر نویسندگی فیلمنامه، برای اولین و آخرین بار، کارگردانی یک اثر تلویزیونی را هم در دست گرفت.

نجفی این بار به عنوان مشاور در کنارش ایستاد و بازیگرانی مثل امین تارخ، فیروز بهجت محمدی، چنگیز وثوقی، محمد ابهری، حسین محب‌اهری و اسماعیل محرابی که در سربداران هم بازی کرده بودند به سریال پیوستند. قصه زندگی بوعلی سینا هم دارای ویژگی‌های جذاب و ذاتی برای پرداخت است. ابن‌سینا، مردی بشدت باهوش که در میان کشمکش سلسله‌های غزنوی و سامانی و آل‌بویه قرار گرفته بود و همه دنبال جذب او بودند. این داستان حتی برای غربی‌ها هم جالب توجه بود و آنها بعدها در نگاهی کاملا تحریف‌گرایانه در فیلم «طبیب» به شخصیتی تخیلی چون راب کول به جای بوعلی سینما رسیدند!

سریال در سال ۶۴ در اقدسیه تهران کلید خورد و کار با سرعت در اصفهان و نایین پیش رفت تا این سریال ۱۲ قسمتی (کلا ۷۲۰ دقیقه) در پایان همان سال، ساخته و پخش شود. اگرچه دکورها، لباس‌ها و گریم تا حدی تئاتری و اغراق‌آمیز است اما ماندگاری سریال با توجه به آثار ضعیف ساخته شده در این سال‌ها همچنان باقی است.


امیرکبیر

مجموعه تلویزیونی «امیرکبیر» که گذری بود به زندگی امیرکبیر در سال ۱۳۶۳ ساخته شد. کارگردان این مجموعه سعید نیکپور، بازیگر سریال‌های تاریخی بود که خود در نقش شخصیت اصلی بازی کرد. در این سریال علاوه بر نیکپور، ایرج راد، محمد مطیع، فخری خوروش و ژاله علو نیز به ایفای نقش پرداختند. این سریال تاریخی در سال ۱۳۶۳ ضبط شد و پخش آن از اردیبهشت ماه سال ۱۳۶۴ چهارشنبه شب‌ها بعد از اخبار از شبکه یک تلویزبون بود. «امیرکبیر» یکی از بخش‌های مجموعه «قرن سرنوشت» بود که قرار بود به شخصیت‌های معروف قرون گذشته بپردازد و اولین بخش از این پروژه با عنوان «شاه شکار» سال ۶۱ با پرداخت به زندگی میرزارضا کرمانی تهیه شد و دومین بخش به امیرکبیر اختصاص یافت.


کوچک جنگلی

درباره پروژه ساخت «کوچک جنگلی» که از سال ۶۳ تولید آن آغاز و در سال ۶۶ پایان یافت، حرف و حدیث‌های بسیاری رخ داد. در ابتدا ناصر تقوایی با نگاهی به داستان مردی از جنگل نوشته احمد احرار، فیلمنامه آن را نوشت و قرار بود که کارگردانی آن را انجام دهد که به دلیل حساسیت‌های کاری تقوایی و مشکلات آن دوران در تولید، کارگردان قدیمی سینما از این پروژه کنار کشید و بهروز افخمی که در آن زمان از مدیران گروه فیلم و سریال تلویزیون بود، کار را در دست گرفت. مبارزات میهن‌پرستانه یاران میرزا برای دفاع از سرزمین و مبارزه با مهاجمان سرزمین ایران در این سریال به عنوان محور اصلی قرار گرفت. این مجموعه در ژانر تاریخی و حادثه‌ای در سال ۱۳۶۶ از شبکه یک سیما پخش شد و پس از آن یک فیلم سینمایی ۱۲۰ دقیقه‌ای از آن ساخته شد. مجموعه «کوچک جنگلی» روایتگر گوشه‌ای از تاریخ قیام جنگل به رهبری میرزا کوچک‌خان جنگلی است.


پهلوانان نمی‌میرند

در سریال «پهلوانان نمی‌میرند»، عطار، پینه‌دوز، آهنگر، مرشد، روحانی، جامه‌دوز، قهوه‌خانه‌دار و فرش‌فروش، قصاب، حمامدار، تاجر و... همه و همه در کنار هم جمع بودند و حضور هر یک از این مشاغل و صاحبان آنها نمایان بود. «پهلوانان نمی‌میرند» که در سال ۱۳۷۵ توسط حسن فتحی ساخته شد داستان زندگی پهلوانانی بود که در هر قسمت یکی از آنها کشته و در نهایت قاتل اصلی در پایان سریال شناسایی می‌شد. داستانی پرکشش که در آن سال هواداران بسیاری را به دست آورده بود. در این سریال زیبا جمشید مشایخی، کتایون ریاحی، آتش تقیپور، فخری خوروش، عبدالرضا اکبری، پرویز پورحسینی و بسیاری دیگر از هنرمندان تئاتر و تلویزیون ایفای نقش کردند.


روزی روزگاری

سریال «روزی روزگاری» از آن دست آثار خاطره‌انگیز بوده که بارها بازپخش شده است. سریالی تاریخی با توسل به جغرافیای محیط و بافت زمانی که از همان تیتراژ ابتدایی، دنیای فرضی خودش را براساس قواعدی فولکلور بنا می‌گذارد و تلاش می‌کند مخاطب را هم با این دنیای فرضی درگیر کند که در این کار موفق هم می‌شود. این سریال یکی از متفاوت‌ترین روایت‌ها را با همه کمبودهای ابزاری تصویر در دوران خود با ساختاری نو و کاملا تازه و البته آبرومند به پیش برد. سریال«روزی روزگاری» یکی از جذاب‌ترین و باورپذیرترین تغییر و تحولات روحی یک شخصیت را به نمایش می‌گذارد بدون آنکه تحمیلی، نچسب و غیرواقعی به نظر برسد.

وقتی مرادبیک یکی از آدم‌های منفی قصه بتدریج به قهرمان قصه تبدیل می‌شود همه چیز به بهترین شکل اتفاق می‌افتد. بازی ارزنده خسرو شکیبایی در این سریال هنوز در خاطره‌هاست. همچنین این سریال نمونه‌ای خوب از استفاده درست از لهجه و فرهنگ بومی برای شخصیت‌های مختلف است. استفاده از آن میزان لهجه یک شروع خوب در رسانه بود که متاسفانه آنگونه که انتظار می‌رفت در آثار بعدی ادامه نیافت. شخصیت‌ها، حوادث و روند داستان در این سریال به گونه‌ای بود که امکان پیش‌بینی قسمت‌های بعد را سخت و دور از ذهن می‌کرد. درهم تنیدگی داستان‌ها، شروع و فرجام آنها، فضاها و آدم‌ها همه و همه این ذهنیت را تشدید می‌کند که اساسا الگوی داستانگویی هزار و یک شبی برای این مجموعه تلویزیونی مدنظر بوده است.


تفنگ سرپر

خالق «روزی روزگاری» در اواخر دهه ۷۰ دست به ماجراجویی دیگری با «تفنگ سرپر» زد. این سریال تقریبا با همان گروه سازنده و بازیگران سریال «روزی روزگاری» سال‌های ۷۸ تا ۸۰ توسط امرالله احمدجو ساخته شد. سریال «تفنگ سرپر» داستان زندگی جوانی است با بازی حمیدرضا پگاه که در زمان جنگ اول جهانی زندگی می‌کند، دورانی که به دلیل خودکامگی خان‌ها، حکام محلی، رجال درباری، شاهزادگان قاجار و بیگانگان اشغالگر، روزگار مردم به سختی و تیرگی می‌گذرد.


در چشم باد

سریال تاریخی و زیبای «در چشم باد»، وقایع سیاسی و اجتماعی ۳ دوره از تاریخ در سال‌های ۱۳۰۰، ۱۳۲۰و ۱۳۶۰ را بررسی می‌کند که دوره اول پایان دوره قاجار و دوره پهلوی، دوره دوم جنگ دوم جهانی و دوره سوم یک دوره زمانی خاص پس از انقلاب اسلامی ایران را که دوره فتح خرمشهر است، در بر می‌گیرد. ساخت این سریال تاریخی توسط مسعود جعفری‌جوزانی از سال ۸۲ به مدت ۵ سال به طول انجامید. «در چشم باد» قصه زندگی خانواده‌ای است که رویدادها و لحظات تلخ و شیرین زندگی‌شان از دوره قیام میرزا کوچک جنگلی تا آزادسازی خرمشهر در آن به تصویر کشیده می‌شود، قصه از زمانی آغاز می‌شود که میرزا کوچک خان جنگلی، در گیلان اعلام جمهوری می‌کند و با این اقدام دوران پر حادثه تاریخ معاصر ایران آغاز می‌شود. از جمله نکات جالب این سریال می‌توان به آهنگسازی این اثر توسط استاد حسین علیزاده اشاره کرد.


روزگار قریب

این سریال خوش‌ساخت که با هنرنمایی فوق‌العاده مهدی هاشمی در نقش دکتر قریب همراه بود در سال ۱۳۸۶ از شبکه سه تلویزیون ایران به نمایش در آمد. «روزگار قریب»، روایتگر روزگار دکتر محمد قریب از نوابغ پزشکی ایران‌زمین و بنیانگذار پزشکی اطفال در ایران بوده که به کارگردانی کیانوش عیاری تولید شد. داستان سریال علاوه بر مرور زندگی دکتر قریب، حوادث سال‌های ۱۲۹۵ تا ۱۳۵۴ ایران را مورد بررسی قرار می‌دهد. از دیگر بازیگران این سریال می‌توان به ناصر هاشمی، رضا کیانیان، مهران رجبی و صبا کمالی اشاره کرد.


تبریز در مه

سریال تاریخی «تبریز در مه» ساخته محمدرضا ورزی است که جمعه شب‌ها جدیدترین ساخته‌اش با نام «معمای شاه» پخش می‌شود. «تبریز در مه» با دستمایه قرار دادن ماجرای جنگ‌های ایران و روسیه در زمان فتحعلی شاه و عباس میرزا سعی داشت تصویری روایتگرانه از رخدادهای دورانی تاریخی داشته باشد. استفاده از لوکیشن‌های متنوع مانند تالار بزرگ تبریز، میدان بزرگ شهر، مسجد جامع، دارالحکومه (کاخ عباس‌میرزا)، دروازه ورودی شهر، چند منزل و تکیه و...، از جمله مکان‌های بازسازی شده در این سریال بوده که به شکل دکور در شهرک سینمایی غزالی ساخته شده بود. داستان این سریال خلاصه تبریز در ۲۰۰ سال گذشته است و از جایی آغاز می‌شود که شاه ایران تصمیم می‌گیرد گنجه و ایروان را که روس‌ها از ایران جدا کرده‌اند، دوباره به ایران ملحق کند.


شیخ بهایی

سریال «شیخ بهایی» روایت زندگی مردی بزرگ چون شیخ بهایی به کارگردانی شهرام اسدی است. این سریال، روایتگر زندگی شیخ بهایی، دانشمند لبنانی‌تبار عصر صفوی در ۲ بخش نوجوانی و کهنسالی است و در ۱۷ قسمت ۵۰ دقیقه‌ای از شبکه دوم صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در بهار سال ۱۳۸۲ پس از صرف ۲ سال زمان برای تولید به پخش رسید. بخش اول این مجموعه به دوران نوجوانی شیخ‌بهایی می‌پردازد. شیخ‌بهایی در ۱۲ سالگی به خاطر فشار و آزار حاکم وقت سنی عثمانی، مجبور می‌شود به همراه خانواده‌اش از لبنان به ایران (عصر شاه طهماسب صفوی) مهاجرت کند. بخش دوم سریال به بررسی یک سال از زندگی شیخ بهایی در ۶۷ سالگی و در اصفهان می‌پردازد و سرانجام درگذشت او در سال ۱۰۳۳ هجری قمری در حد چند سکانس به تصویر کشیده شده است.


شهریار

سریال «شهریار» به بخشی از زندگی شاعر بلندمرتبه ایران زمین، سیدمحمدحسین شهریار می‌پردازد که در سال ۱۳۸۴ در ۲۲ قسمت ۵۰ دقیقه‌ای و به کارگردانی کمال تبریزی در سیمافیلم ساخته شد و در سال ۱۳۸۶ از شبکه ۲ سیما پخش شد. سریالی که از سویی اعتراض کمال تبریزی نسبت به سانسور سیمافیلم و از سویی دیگر اعتراض مریم بهجت تبریزی نسبت به تحریف شخصیت شهریار را در بر داشت. تصویربرداری این پروژه از ۲۶ اردیبهشت ۱۳۸۴ در تبریز و تهران آغاز شد که در پایان شهریور ۱۳۸۵ پس از اتمام مراحل تصویربرداری وارد مرحله تدوین و فنی شد.


عمارت فرنگیسریال «عمارت فرنگی» باز هم از گروه تولیدکننده سریال «معمای شاه» است که محمدرضا ورزی کارگردانی و علی لدنی تهیه‌کنندگی آن را به عهده داشتند و در سال ۱۳۸۸در ۱۵ قسمت ساخته شد و به پخش رسید. روایتی تاریخی درباره موضوعاتی چون سقوط احمدشاه، آخرین پادشاه قاجار و کودتای رضاخان و اتفاقات آغاز سلطنت پهلوی در این مجموعه تاریخی به چشم می‌خورد.


نردبام آسمان

نردبام آسمان روایتی از زندگی غیاث‌الدین جمشید کاشانی، منجم و ریاضیدان برجسته و کاشف عدد پی و فیلسوف قرن نهم هجری است که در دوران زمامداری مغول‌ها در ایران می‌زیسته و دوران اوج دانش اخترشناسی ایرانیان را بازگو می‌کند. محمدحسین لطیفی که مجموعه‌های موفق و پرمخاطب «همسایه‌ها»، «سفر سبز» و مجموعه‌های مناسبتی «وفا» و «صاحبدلان» را در کارنامه داشته است، در «نردبام آسمان» که چهارمین تجربه تلویزیونی او بوده است، به ساخت اثری تاریخی با محوریت زندگی ریاضیدان و منجم شهیر ایرانی می‌پردازد.