متجدد شریعت گرا؛ محال و ممکن
اندیشۀ میرزایوسف خان مستشارالدوله، نوشتۀ حامد عامری گلستانی، در سه فصل و با چهار ضمیمه به نگارش در آمده است.
روزنامه قانون - صد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌يقه موسوي: کتاب تجدد گرایی وقانون خواهی:اندیشۀ میرزایوسف خان مستشارالدوله، نوشتۀ حامد عامری گلستانی، در سه فصل و با چهار ضمیمه به نگارش در آمده است. فصل نخست کتاب به زندگی و آثار میرزا یوسف خان از زمان حضور او در شغل‌های دیپلماتیک تا زمان مرگ او را بررسی می‌کند و در خاتمۀ آن فهرستی از آثار میرزا یوسف‌خان آورده شده است.
میرزا یوسف خان به عنوان یک کارگزار حکومتی و دیپلماتی که رده‌های مختلف سیاسی و دیپلماتیک را طی کرده بود، در مأموریت‌های مختلفی در داخل و خارج ایران به فعالیت پرداخت. در این فصل، به بیشترِ این مأموریت‌ها پرداخته شده است.
از مأموریت«حاجی ترخان» تا «کارگزاریِ مَهام امور خارجه آذربایجان». در این میان حضور در منصب بسیار حساس «شارژدافر» در پاریس، که نمایندۀ اصلی ایران به مدت سه سال در پاریس بود، نشان از جایگاه مهم میرزا در ساختار وزارت خارجه دارد.
در عین حال، او چند بار در طول زندگی‌اش دچار دردسر می‌شود و گرفتار زندان و غل و زنجیر، تا جایی که او را در حالی که کارگزار امور خارجه آذربایجان، منصبی مهم در زمانِ خود است، گرفتار می‌کنند و نه تنها از کار بیکار می‌کنند بلکه همۀ زندگی‌اش را غارت کرده و در غل و زنجیر به حبس می‌اندازند. در این فصل به وجوه مختلف فراز و فرود زندگیِ میرزا یوسف خان نيز پرداخته شده است.
آثار متنوع میرزا یوسف خان نیز معرفی شده است، این آثار عبارتند از رسالۀ موسومه به يک کلمه،رمز يوسفي،رمز جديد يوسفي،لايحۀ راه‌آهن خراسان،علم طبقات‌الارض،گنجينۀ دانش،رساله در وجوب اصلاح خطّ اسلام،کتابچۀ بنفش وتاریخ پیدا شدن سيب‌زميني.
نگاه هاي علمي و فكري در آثار ميرزا يوسف خان
فصل دوم به «دیدگاه‌های فکری و عملی مستشارالدوله» اختصاص داده شده است که در آن نظرگاه‌هایی مانند «اصلاح خط»، «فکر ایجاد راه‌آهن»، «آموزش و پرورش جدید»، «اصلاح مقیاس‌ها»، «توجه به علوم جدید، علم زمین‌شناسی»، «علوم حکمیه»، «تقسیم علوم الهیه» و «تلگراف» مورد بررسی قرار گرفته است.
میرزایوسف خان مستشارالدوله، دیدگاه‌های گوناگونی را دنبال و تقریباً تمامی آن‌ها را کم و بیش در طول زندگی‌اش پیگیری کرده بود.
دیدگاه‌هایِ متنوعی که می‌توان همۀ آن‌ها را در یک زمینه دانست؛ «نقشه‌ای برای تجددخواهی که جنبه‌های مختلف تحول و تجدد در آن مورد توجه قرار گرفته بود.» در این فصل این دیدگاه‌ها به صورت مفصل مورد توجه قرار گرفته شده است.
این زمینه‌ها، اگرچه همه بسیار متنوع هستند اما همه ذیل یک مسئله مهم، یعنی «ترقی‌خواهی» قرار می‌گیرد.این دیدگاه‌ها نشان می‌دهد او در تجددگرایی‌اش، هم به نظر توجه دارد و هم به عمل.
او ضمن توجه به جنبه‌های مختلف تجددگرایی و نوسازی، آن را یک مجموعۀ به هم پیوسته از تلاش‌های مختلف در عرصه‌های گوناگون می‌دانست. مستشارالدوله، با ایده‌هایش در زمینه‌های مختلف و انسجام نسبی آن‌ها، برنامه‌ای منسجم برای ترسیم نقشۀ اصلاحات یا حداقل بخشی از نقشۀ عمومی اصلاحات و تجددخواهی در دوران قاجار ارائه می‌دهد.
از این‌رو، در اندیشۀ میرزا یوسف خان «اصلاح خط» زمینه‌ای برای گسترش آموزش و پرورش بود که این خود موجب پیشرفت و تعمیق آگاهی در جامعه می‌شود، در کنار گسترش آگاهی است که «قانون‌خواهی» گسترش پیدا می‌کند. این بخشِ بیشتر نظریِ نقشۀ اصلاح‌طلبانۀ میرزا یوسف خان بود. در کنار این‌ها، به ایده‌های عملی بسیار مهمی نیز توجه داشت.
او برای اینکه بتواند اندیشۀ تجددخواهانه‌اش را کامل کند «زمینه‌های اقتصادی تجددگرایی» را نیز در نظر دارد و از این لحاظ به ساختن راه‌آهن توجه بسیاری نشان داد، به نحوی که می‌توان تلاش‌ها و توجیهاتش را برای ایجاد راه‌آهن، از منسجم‌ترین کارهای فکری و عملی او دانست.
در کنار این موضوع، ضمن بحث دربارۀ «اصلاح مقیاس‌ها» این موضوع را مورد نظر قرار می‌دهد که برای جامعه‌ای مترقّی توجه به زیرساخت‌های مناسب، مسئله‌ای حیاتی است و از آنجا که در فعالیت‌های اقتصادی و نیز پولی، مقیاس‌های اندازه‌گیری اهمیتِ بسیاری دارد، با دقت به این موضوع پرداخته و اگرچه رسالۀ مستقلی دربارۀ آن ننوشته، طی مقالاتی در جراید آن روزگار به دقت به مسئله اصلاح مقیاس‌ها پرداخته و نظراتش را بیان می‌کند.
انديشه قانون گرايي مستشار الدوله
فصل سوم، مهم‌ترین و مفصل‌ترین فصل کتاب را تشکيل می‌دهد و در آن «اندیشۀ قانون‌گرایی مستشارالدوله» مورد توجه قرار گرفته است.
میرزا یوسف خان را باید یکی از مهم‌ترین متفکران و البته عملگرایان در عرصۀ قانون‌خواهی در ایران عصر قاجار و بلکه ایران معاصر دانست. تلاش‌های نظری و عملی او پیرامون قانون‌خواهی، یکی از مهم‌ترین انگیزه‌ها برای نگارش این کتاب در مورد او بوده است.
در این فصل، ضمن بررسی رسالۀ مهم میرزا یوسف خان در این زمینه، یعنی یک کلمه، با روش تحلیلی همۀ کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.
در این فصل، رسالۀ یک کلمه به عنوان متنی واحد دیده شده است و مقدمۀ مهم آن که به مثابۀ کلید فهم آن در نظر گرفته می‌شود، به اندازۀ متن کتاب مورد توجه قرار گرفته و تلاش‌های عملی میرزا یوسف خان در قانون‌خواهی نیز در ادامۀ بررسی رسالۀ یک کلمه، مورد توجه قرار گرفته است.
باید در نظر داشت که میرزایوسف خان به نوعی در این زمینه قرار می‌گیرد که تعارض یا به قول خود او، تفاوت‌هایی را که میان دو بنیاد اصلی کار او یعنی قانون غربی و کتاب شرع وجود دارد، حل کند یا حداقل آن‌ها را در حدی نداند که نتوانند همنشینی‌ای داشته باشند.
برای درک وضعیتی که ایران در دوران مورد بحث به آن دچار شده بود، موضوع مهم فرا رفتن از موقعیتی بود که در قیاس با آن روزگار پیدا شده بود و مسلم است مبانی مورد نظری که به این قیاس منجر می‌شد از درون شریعت بیرون نمی‌آمد ولی نمی‌توانست بدون نسبت مشخصی با آن باشد. مستشارالدوله در جنبه‌های مختلف ترقی‌خواهی‌اش، می‌خواست نشان دهد میان ترقی و شریعت «می‌تواند» تعارضی وجود نداشته باشد.
مرکز اندیشه و عمل مستشارالدوله قانون و قانون‌خواهی است و همۀ فعالیت‌های تجددخواهانۀ میرزا را باید در این زمینه دید.
با این دیدگاه، رسالۀیک کلمه را باید محور اصلی اندیشۀ او قرار داد. میرزا در یک کلمه با انسجام خاصی در پی برداشتن تعارضات میان شریعت و ترقی (در اینجا قانون‌خواهی) است و چنانچه این مقولۀ اصلی چونان مبنایی برای فکر او باشد، در دیگر زمینه‌ها نیز فکر و عمل مستشارالدوله به صورت هماهنگی جلوه خواهد کرد.
از این دیدگاه میرزایوسف خان در ردیف افرادی قرار می‌گیرد که بدون هیچ تردیدی، قانون را و حکومت مبتنی بر آن را اصلی‌ترین راه نجات و یگانه اصل ترقی‌خواهی می‌داند و از این‌رو بنای اصول ترقی‌خواهی را بیش از همه بر آن قرار می‌دهد که جای ایران‌زمین در این وضعیت کجا خواهد بود و اگر با چنین وضعیتی، اصلاح و پیشرفتی صورت نگیرد، چیزی از آن باقی نخواهد ماند. این درک، نقشی مهم در شناخت اندیشه‌های آن روزگار خواهد داشت چرا که از دیدگاه درون این تفکر خواهد بود.
معمولاً برای شناخت این دوران، بدون درنظرگرفتن موقعیت فکری آن زمان، به سراغ اندیشه‌ها و اندیشه‌ورزان و ترقی‌خواهان این عصر رفته و نیز این موضوع در نظر گرفته نمی‌شود که به هر حال ایرانیان بیش از هر چیز از منظری که چنین کسانی، با هر اسم و انگیزه و عقیده‌ای به دنیا می‌نگریستند و با دنیای جدید آشنا شده‌اند.
نگرشی که به هر حال موجب ایجاد نوعی جهان‌بینی خاص در ایرانیان شده است و درهم‌نگری‌ها و ویژه‌نگری‌های ایرانیان بیش از همه برگرفته از این وضعیت است؛ درهم‌نگری از این نظر که ایرانیان خود را در یک بازۀ تمدنی جدید می‌دیدند و از این‌رو «در هم» با تحولات فکری روزگار خویش و «ویژه» چنانچه خود و ملت‌شان را در طول تاریخ به صورت «ویژه» می‌دیدند و خود را با این ویژه‌نگری بازسازی کرده بودند. این ویژه‌نگری، مهم‌ترین زمینۀ ایجاد ملی‌گرایی در ایران در عصر جدید حیاتش بود.
نگارش رساله يك كلمه و طرح قانون اساسي
میرزایوسف خان با نگارش رسالۀیک کلمه، نخستین طرح قانون اساسی، تدوین قانون عدالت‌خانه‌های ایران و نیز با نگارش نامه‌ای مفصل و بسیار مهم به مظفرالدین میرزا ولیعهد ناصرالدین‌شاه، در عرصۀ عملی و نظری قانون‌خواهی در ایران نقش بسیار اساسی ایفا کرد.
او در اندیشۀ قانون‌خواهی‌اش به این نتیجۀ مهم رسیده بود که اصلی‌ترین مسئله در موضوع قانون و حکومت قانون عدم وجود مبانیِ مشخص برای آن است.
از این‌رو با مراجعه به مبانی قانون و نظام حقوقی جدید سعی در پیدا کرد‌‌ن راهی برای این موضوع کرد و در بررسی‌اش به این نتیجه رسیده بود این مبانی جدید بدون توجه به مبانی مشابه داخلی و درونی آن، یعنی «کتاب شرع» به وجود نمی‌آید، بنابراین میان این دو مبنا اجتهاد کرده و سعی در تدوین مبانی‌ای برای ایجاد قانون‌ها و نیز قانون اساسی احتمالی آینده کرد.
او بر اساس مبانی اندیشۀ قانون‌خواهی‌اش، به قانون‌های موضوعه پرداخته و احتمالاً اگر دوران طولانی‌تری در عدلیه مشغول به کار بود، می‌توانست زمینه‌های بیشتری برای ایجاد نظام قانونی در ایران ایجاد کند.
البته اندیشۀ تجددخواهی میرزایوسف خان صرفاً در زمینۀ قانون‌خواهی نبود، او در زمینه‌های دیگر نیز به صورت گسترده فعال بود که «اصلاح الفبا» و «اندیشۀ کشیدن راه‌آهن» و «اصلاح مقیاس‌ها» و «آموزش و پرورش جدید» از جمله مهم‌ترینِ آن‌ها بودند.
این زمینه‌ها نیز با اندیشۀ قانون‌خواهی او هماهنگ بود و اندیشۀ قانون‌خواهی‌اش با زمینه‌های دیگر کار او تکمیل می‌شد. کما اینکه هم در یک کلمه و هم در نامه‌ها و رساله‌های دیگرش گاه به اشاره و گاه به صراحت، به اینکه این‌ها موضوعاتی به هم پیوسته هستند، اشاره دارد.
او تجددخواهی را مجموعه‌ای هم‌پیوند با هم می‌دانست که هم به جنبه‌های نظری آن توجه داشت و هم به جنبه‌های عملی آن بنابراین درک این زمینه‌ها نیز برای فهم نظریات میرزایوسف خان در قانون‌خواهی و نقشۀ تجددخواهی او بسیار حائز اهمیت است.
کتاب همچنين دارای چهار ضمیمه است
که عبارتند از «قانون عدالت‌خانه‌های ایران»، «طرح قانون اساسی اول (۱۲۸۹ق)، «نامه به مظفرالدین میرزا ولیعهد» و «رسالۀ موسومه به یک کلمه». این ضمائم اصلی‌ترین تلاش‌های عملی و نظری میرزا یوسف خان را در زمینۀ قانون‌گرایی و ایجاد حکومت قانون نشان می‌دهد.
در میان این ضمائم، رسالۀ یک کلمه با توضیحات مفصل‌تری نسبت به دیگر تصحیحات آن عرضه شده است که نقطۀ قوت این تصحیح نسبت به دیگر تصحیحات است.
میرزا یوسف خان به عنوان یک کارگزار حکومتی و دیپلماتی که رده‌های مختلف سیاسی و دیپلماتیک را طی کرده بود، در مأموریت‌های مختلفی در داخل و خارج ایران به فعالیت پرداخت. در این فصل، به بیشترِ این مأموریت‌ها پرداخته شده است.
از مأموریت«حاجی ترخان» تا «کارگزاریِ مَهام امور خارجه آذربایجان». در این میان حضور در منصب بسیار حساس «شارژدافر» در پاریس، که نمایندۀ اصلی ایران به مدت سه سال در پاریس بود، نشان از جایگاه مهم میرزا در ساختار وزارت خارجه دارد.
آثار متنوع میرزا یوسف خان نیز معرفی شده است، این آثار عبارتند از رسالۀ موسومه به يک کلمه،رمز يوسفي،رمز جديد يوسفي،لايحۀ راه‌آهن خراسان،علم طبقات‌الارض،گنجينۀ دانش،رساله در وجوب اصلاح خطّ اسلام،کتابچۀ بنفش وتاریخ پیدا شدن سيب‌زميني.
نگاه هاي علمي و فكري در آثار ميرزا يوسف خان
فصل دوم به «دیدگاه‌های فکری و عملی مستشارالدوله» اختصاص داده شده است که در آن نظرگاه‌هایی مانند «اصلاح خط»، «فکر ایجاد راه‌آهن»، «آموزش و پرورش جدید»، «اصلاح مقیاس‌ها»، «توجه به علوم جدید، علم زمین‌شناسی»، «علوم حکمیه»، «تقسیم علوم الهیه» و «تلگراف» مورد بررسی قرار گرفته است.
میرزایوسف خان مستشارالدوله، دیدگاه‌های گوناگونی را دنبال و تقریباً تمامی آن‌ها را کم و بیش در طول زندگی‌اش پیگیری کرده بود.
دیدگاه‌هایِ متنوعی که می‌توان همۀ آن‌ها را در یک زمینه دانست؛ «نقشه‌ای برای تجددخواهی که جنبه‌های مختلف تحول و تجدد در آن مورد توجه قرار گرفته بود.» در این فصل این دیدگاه‌ها به صورت مفصل مورد توجه قرار گرفته شده است.
این زمینه‌ها، اگرچه همه بسیار متنوع هستند اما همه ذیل یک مسئله مهم، یعنی «ترقی‌خواهی» قرار می‌گیرد.این دیدگاه‌ها نشان می‌دهد او در تجددگرایی‌اش، هم به نظر توجه دارد و هم به عمل.
از این‌رو، در اندیشۀ میرزا یوسف خان «اصلاح خط» زمینه‌ای برای گسترش آموزش و پرورش بود که این خود موجب پیشرفت و تعمیق آگاهی در جامعه می‌شود، در کنار گسترش آگاهی است که «قانون‌خواهی» گسترش پیدا می‌کند. این بخشِ بیشتر نظریِ نقشۀ اصلاح‌طلبانۀ میرزا یوسف خان بود. در کنار این‌ها، به ایده‌های عملی بسیار مهمی نیز توجه داشت.
او برای اینکه بتواند اندیشۀ تجددخواهانه‌اش را کامل کند «زمینه‌های اقتصادی تجددگرایی» را نیز در نظر دارد و از این لحاظ به ساختن راه‌آهن توجه بسیاری نشان داد، به نحوی که می‌توان تلاش‌ها و توجیهاتش را برای ایجاد راه‌آهن، از منسجم‌ترین کارهای فکری و عملی او دانست.
در کنار این موضوع، ضمن بحث دربارۀ «اصلاح مقیاس‌ها» این موضوع را مورد نظر قرار می‌دهد که برای جامعه‌ای مترقّی توجه به زیرساخت‌های مناسب، مسئله‌ای حیاتی است و از آنجا که در فعالیت‌های اقتصادی و نیز پولی، مقیاس‌های اندازه‌گیری اهمیتِ بسیاری دارد، با دقت به این موضوع پرداخته و اگرچه رسالۀ مستقلی دربارۀ آن ننوشته، طی مقالاتی در جراید آن روزگار به دقت به مسئله اصلاح مقیاس‌ها پرداخته و نظراتش را بیان می‌کند.
انديشه قانون گرايي مستشار الدوله
فصل سوم، مهم‌ترین و مفصل‌ترین فصل کتاب را تشکيل می‌دهد و در آن «اندیشۀ قانون‌گرایی مستشارالدوله» مورد توجه قرار گرفته است.
میرزا یوسف خان را باید یکی از مهم‌ترین متفکران و البته عملگرایان در عرصۀ قانون‌خواهی در ایران عصر قاجار و بلکه ایران معاصر دانست. تلاش‌های نظری و عملی او پیرامون قانون‌خواهی، یکی از مهم‌ترین انگیزه‌ها برای نگارش این کتاب در مورد او بوده است.
در این فصل، ضمن بررسی رسالۀ مهم میرزا یوسف خان در این زمینه، یعنی یک کلمه، با روش تحلیلی همۀ کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.
باید در نظر داشت که میرزایوسف خان به نوعی در این زمینه قرار می‌گیرد که تعارض یا به قول خود او، تفاوت‌هایی را که میان دو بنیاد اصلی کار او یعنی قانون غربی و کتاب شرع وجود دارد، حل کند یا حداقل آن‌ها را در حدی نداند که نتوانند همنشینی‌ای داشته باشند.
برای درک وضعیتی که ایران در دوران مورد بحث به آن دچار شده بود، موضوع مهم فرا رفتن از موقعیتی بود که در قیاس با آن روزگار پیدا شده بود و مسلم است مبانی مورد نظری که به این قیاس منجر می‌شد از درون شریعت بیرون نمی‌آمد ولی نمی‌توانست بدون نسبت مشخصی با آن باشد. مستشارالدوله در جنبه‌های مختلف ترقی‌خواهی‌اش، می‌خواست نشان دهد میان ترقی و شریعت «می‌تواند» تعارضی وجود نداشته باشد.
مرکز اندیشه و عمل مستشارالدوله قانون و قانون‌خواهی است و همۀ فعالیت‌های تجددخواهانۀ میرزا را باید در این زمینه دید.
با این دیدگاه، رسالۀیک کلمه را باید محور اصلی اندیشۀ او قرار داد. میرزا در یک کلمه با انسجام خاصی در پی برداشتن تعارضات میان شریعت و ترقی (در اینجا قانون‌خواهی) است و چنانچه این مقولۀ اصلی چونان مبنایی برای فکر او باشد، در دیگر زمینه‌ها نیز فکر و عمل مستشارالدوله به صورت هماهنگی جلوه خواهد کرد.
از این دیدگاه میرزایوسف خان در ردیف افرادی قرار می‌گیرد که بدون هیچ تردیدی، قانون را و حکومت مبتنی بر آن را اصلی‌ترین راه نجات و یگانه اصل ترقی‌خواهی می‌داند و از این‌رو بنای اصول ترقی‌خواهی را بیش از همه بر آن قرار می‌دهد که جای ایران‌زمین در این وضعیت کجا خواهد بود و اگر با چنین وضعیتی، اصلاح و پیشرفتی صورت نگیرد، چیزی از آن باقی نخواهد ماند. این درک، نقشی مهم در شناخت اندیشه‌های آن روزگار خواهد داشت چرا که از دیدگاه درون این تفکر خواهد بود.
معمولاً برای شناخت این دوران، بدون درنظرگرفتن موقعیت فکری آن زمان، به سراغ اندیشه‌ها و اندیشه‌ورزان و ترقی‌خواهان این عصر رفته و نیز این موضوع در نظر گرفته نمی‌شود که به هر حال ایرانیان بیش از هر چیز از منظری که چنین کسانی، با هر اسم و انگیزه و عقیده‌ای به دنیا می‌نگریستند و با دنیای جدید آشنا شده‌اند.
نگرشی که به هر حال موجب ایجاد نوعی جهان‌بینی خاص در ایرانیان شده است و درهم‌نگری‌ها و ویژه‌نگری‌های ایرانیان بیش از همه برگرفته از این وضعیت است؛ درهم‌نگری از این نظر که ایرانیان خود را در یک بازۀ تمدنی جدید می‌دیدند و از این‌رو «در هم» با تحولات فکری روزگار خویش و «ویژه» چنانچه خود و ملت‌شان را در طول تاریخ به صورت «ویژه» می‌دیدند و خود را با این ویژه‌نگری بازسازی کرده بودند. این ویژه‌نگری، مهم‌ترین زمینۀ ایجاد ملی‌گرایی در ایران در عصر جدید حیاتش بود.
نگارش رساله يك كلمه و طرح قانون اساسي
میرزایوسف خان با نگارش رسالۀیک کلمه، نخستین طرح قانون اساسی، تدوین قانون عدالت‌خانه‌های ایران و نیز با نگارش نامه‌ای مفصل و بسیار مهم به مظفرالدین میرزا ولیعهد ناصرالدین‌شاه، در عرصۀ عملی و نظری قانون‌خواهی در ایران نقش بسیار اساسی ایفا کرد.
او در اندیشۀ قانون‌خواهی‌اش به این نتیجۀ مهم رسیده بود که اصلی‌ترین مسئله در موضوع قانون و حکومت قانون عدم وجود مبانیِ مشخص برای آن است.
از این‌رو با مراجعه به مبانی قانون و نظام حقوقی جدید سعی در پیدا کرد‌‌ن راهی برای این موضوع کرد و در بررسی‌اش به این نتیجه رسیده بود این مبانی جدید بدون توجه به مبانی مشابه داخلی و درونی آن، یعنی «کتاب شرع» به وجود نمی‌آید، بنابراین میان این دو مبنا اجتهاد کرده و سعی در تدوین مبانی‌ای برای ایجاد قانون‌ها و نیز قانون اساسی احتمالی آینده کرد.
او بر اساس مبانی اندیشۀ قانون‌خواهی‌اش، به قانون‌های موضوعه پرداخته و احتمالاً اگر دوران طولانی‌تری در عدلیه مشغول به کار بود، می‌توانست زمینه‌های بیشتری برای ایجاد نظام قانونی در ایران ایجاد کند.
این زمینه‌ها نیز با اندیشۀ قانون‌خواهی او هماهنگ بود و اندیشۀ قانون‌خواهی‌اش با زمینه‌های دیگر کار او تکمیل می‌شد. کما اینکه هم در یک کلمه و هم در نامه‌ها و رساله‌های دیگرش گاه به اشاره و گاه به صراحت، به اینکه این‌ها موضوعاتی به هم پیوسته هستند، اشاره دارد.
او تجددخواهی را مجموعه‌ای هم‌پیوند با هم می‌دانست که هم به جنبه‌های نظری آن توجه داشت و هم به جنبه‌های عملی آن بنابراین درک این زمینه‌ها نیز برای فهم نظریات میرزایوسف خان در قانون‌خواهی و نقشۀ تجددخواهی او بسیار حائز اهمیت است.
کتاب همچنين دارای چهار ضمیمه است
که عبارتند از «قانون عدالت‌خانه‌های ایران»، «طرح قانون اساسی اول (۱۲۸۹ق)، «نامه به مظفرالدین میرزا ولیعهد» و «رسالۀ موسومه به یک کلمه». این ضمائم اصلی‌ترین تلاش‌های عملی و نظری میرزا یوسف خان را در زمینۀ قانون‌گرایی و ایجاد حکومت قانون نشان می‌دهد.
در میان این ضمائم، رسالۀ یک کلمه با توضیحات مفصل‌تری نسبت به دیگر تصحیحات آن عرضه شده است که نقطۀ قوت این تصحیح نسبت به دیگر تصحیحات است.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر