چرا فلسفه از «بازی کردن» غافل شده است

ماهنامه فرهنگ امروز - ترجمه فاطمه شمسی:

پختگی مرد یعنی آن جدیتی که آدمی در کودکی در بازی داشته است.

«نیچه، فراسوی نیک و بد»

بازی، عالی ترن شکل فعالیت انسانی است. حداقل این چیزی است که نیچه در «چنین گفت زرتشت»، هنگامی که سه مرحله از تکامل روح انسان را بازگو می کند، پیش می کشد. اول از همه، روح آدمی صورت یک شتر را دارد؛ چرا کهبار سنگین وظایف فرهنگی (تعهدات اخلاقی، مراتب اجتماعی و بار سنت) را بر دوش دارد.

در مرحله بعد، شتر به شیر تبدیل می شود که نشان دهنده تمرد روح یا «نه مقدس»ی است که انسان قانون مدار را از اطاعتی برده وار رها و به مرجعی مختار تبدیل می کند. در آخر، این مرحله منفی تمرد، به تدریج عالی ترین سطح از بشریت را می پروراند که به طور نمادین به صورت کودکی در حال بازی (معصوم و خلاق) نشان داده می شود؛ یعنی همان «آری مقدس» در سمفونی ریچارد اشتراوس.


بنا بر معمول، می شود با نیچه معنای دقیق این تشبیه مبهم و اسرارآمیز (برای مثال، آیا کودک همان ابرانسان ضدنهیلیسم نیچه است؟) را به بحث گذارد، اما حداقل این مشخص است که نیچه بازی را برای بشریت بسیار مهم تلقی می کند. گرچه جدا از این ستایش کمیاب، فلسفه به بازی علاقه کمتری نشان داده است و در جایی که به آن وقعی نهاده، معمولا همراه با بی اعتنایی و تحقیر بوده است.

برای بسیاری از متفکران سرسخت و یک دنده، بازی به عنوان نمادی از بی نظمی کاربرد دارد. انتقاد افلاطون از هنرمندان در رساله «جمهور» خود، به عنوان تنها کسانی که در وادی توهم به بازی مشغول اند، همچون ادعای ارسطور در اینکه بازی دقیقا آسودگی یا از کارافتادگی است، در مقابل انسان های کوشا، مشهورترین نمونه این گرایش است. او بازی را نوعی استراحت روح می خواند و آن را از «فعالیتی که شایسته اوقات فراغت» باشد، جدا کرده و به کناری می نهد.

برای ارسطو، فراغت مسئله ای جدی است. کلمه «scholar» به معنای «دانشمند» در زبان انگلیسی از کلمه یونانی «skole» به معنای «فراغت» ریشه گرفته است. بنابراین در نظر ارسطو، نباید برای مفهوم بازی به هدر رود؛ چرا که برخلاف جهدهای عالمانه، بازی تنها به عنوان یک استراحت کوتاه یا خواب بعدازظهر سودمند است.

شاعر رومی، جوونال (در سده اول بعد از میلاد) از عبارت «نان و سیرک» برای توصیف سقوط و تبدیل کار دولتی رومی ها به سرگرمی صرف، استفاده می کرد. او به عتاب چنین می گوید: مردم عامی و خودخواه اکنون با کژکاری و بی توجهی خشنودند. آن ها برای آینده دورتر رومیان ارزشی قائل نیستند، زیرا بازی ذهن آن ها را از توجه به آگاهی اجتماعی شان بازداشته است.

اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کنیم، فلسفه به طور کامل از طرفداران بازی خالی نبوده است. برتراند راسل در مقاله اش در سال 1932، با عنوان «در ستایش بطالت»، دیدگاهی مثبت در مورد «بطالت» و فراغت ارائه می دهد. وی از اینکه «انسان امروز می اندیشد که هر چیز می بایست برای خاطر چیز دیگری انجام گیرد و نه هرگز برای خود» تاسف می خورد. او همچنین می گوید: «راه خوشبختی و کامیابی در کاستن از کار به طور نظام مند است.» اگر کار روزانه خود را به چهار ساعت تقلیل دهیم، می توانیم برای تفکر و تامل در موضوعات مختلف، به خصوص نابرابری های اجتماعی پیرامون و دخالت دولت، اوقات فراغت داشته باشیم.

بنابراین آیا بازی یک «چیزکیک» فرهنگی است که از اقتباسات نبوغ آمیز انسان، مانند زبان و تخیل، تراوش کرده است یا خصیصه ای عمومی در زندگی حیوانی است؟ اکنون از رفتارشناسی حیوانات و عصب شناسی عاطفی پی برده ایم که بازی به طور گسترده ای در رسته پستانداران فراگیر است. بازی خردسالان در پستانداران ابزاری مهم برای تعامل اجتماعی است که به حیوانات کمک می کند با اندام های خود آشنا شوند و از طریق اتحادهای دوستانه، تناسب سلطه و فرمان برداری را یاد گبیرند، و چیزهایی را تجربه کنند که بیشتر شبیه شادی کردن است. آزمایش عصب شناسانه «قلقلک موش» زاک پانکسپ مشهوترین نمونه برای توضیح این طملب است که چکونه موش ها بازی می کنند و به طور اعجاب آور حتی «می خندند» (با جیرجیری برابر 50کیلوهرتز فراصوت). بازی توسط یک عقل فطری پیش نویس شده است؛ جایی که به واسطه تحرکات دوپامین، بازی بی نظم و قاعده، موجه و پیش بینی شده است، در حالی که به نظر می رسد خود بازی باعث آزادسازی نوعی مخدر لذت بخش و هورمون اکسی توکسین می شود.


دانشمندان حیوان شناس می گویند بازی به تدریج به عنوان نوعی انطباق و سازگاری در جهت پیوندهای اجتماعی تکامل پیدا می کند. اثر پیتر فارب با عنوان «انسان به سوی تمدن بر می خیزد»، نظریه ای ارائه می دهد که طبق آن، بازی هنگامی که دوران کودکی امن تری برای انسان اولیه فراهم آمد، به میزان قابل توجهی ترقی توسعه پیدا کرد. ساختار خانوادگی پایدار و امن تر در طول دوره پلیستوسن (عهد چهارم زمین شناسی) فراغت بیشتری را برای مغزهای بزرگ ما برای انباشتن شان با یادگیری، آفرینش و بازی فراهم کرد. حتی در دوران اخیر در قبیله هایی با سنت شکارگری، مانند شوشون در گریت باسین واقع در غرب آمریکا، از اوقات فراغتی که به ناگهان دست می دهد، لذت می بردند؛ چرا که کاری که برای امرار معاش انجام می دادند تراشکاری و کنده کاری بسیار سخت بود.

از موارد فوق می توان این گونه نتیجه گرفت که بازی بخشی حیاتی و بسیار مهم در طول زندگی انسان بوده است و با این حال، فیلسوفان بسیار کم در باب آن سخن گفته اند. معمولا اگر بررسی درباه بازی انجام گیرد، کوششی در جهت نشان دادن سودمندی پنهان آن است؛ «دیدید، بالاخره معلوم شد عملی است! ببینید چگونه نواختن موسیقی، شما را در دیگر فرم های ارزشمندتر اندیشیدن، مانند ریاضی، منطق یا حتی برنامه ریزی کسب و کار باهوش تر می سازد؟ ببینید چگونه بازی عنصری سازنده در تکامل اجتماعی است؟» البته همه این موارد حقیقت دارد، اما ممکن است کسی بخواهد در باب معنای انسانی و منحصر به فرد بازی و فراغت تدبر کند. آیا می توانیم بازی و فراغت را به عنوان چیزی دارای ارزش ذاتی و مستقل از سودمندی های عرضی درنظر آوریم؟

یک آزمایش فکری فلسفی ممکن است به ما در اینجا کمک کند. سنت داستانی سناریوهای غیرواقعی (مانند «حلقه گوگس» در رساله جمهور افلاطون، آزمایش فکری جان راولز با عنوان «واقعیت اولیه» و فیلم هارولد زامیس با عنوان «روز دوم ماه فوریه») اغلب به ما در بررسی جداگانه ارزش ها و تعهدات پنهانمان کمک می کند. بنابراین برای یک لحظه تصور کنید اگر احتیاج به کارکردن نبود، زندگی چگونه می شود. نه چیزی شبیه بازنشستگی صرف، بلکه جهان را به خودی خود پس از کار کردن تصور کنید.

تصور کنید که «عصر دوم ماشین» برای ما آرمان شهر هوش مصنوعی رباتیک را به ارمغان آورد؛ جایی که در آن انسان ها برای زنده ماندن احتیاجی به کارکردن ندارند. باکمینستر فولر چنین آینده تکنولوژیکی را تصور می کرد؛ هنگامی که می گفت: «کار وقاعی مردم باید بازگشت به دوران مدرسه و تفکر درباره هر آنچه در آن زمان به آن فکر می کردیم باشد؛ یعنی پیش از اینکه کسی آمد و به ما گفت خودت باید مخارج زندگی ات را تامین کنی.»

نکته این آزمایش فکری این است که پرسش ارسطو را برای خود مطرح کنیم. پیشه شایسته فراغت چیست؟ عبارت «پیشه فراغت» مشکل اصلی را نمایان می کند. فایده بی فایدگی چیست؟ باید و بهتر است با اوقات فراغتمان چه کنیم؟ پس از جهان کار کردن، زمان، انرژی و تمایل برای فلسفیدن، هنرورزی، مطالعه تاریخ، یادگیری زبان ها و مصرف نوشیدنی های صنعتی خواهیم داشت؟ آیا باز خلاقانه بازی خواهیم کرد یا تنها به تماشای بیشتر تلویزیون اکتفا خواهیم نمود؟


پیرامون مطالب بالا، می خواهم پیشنهاد کنم که بازی را به دو دسته عمده فعالانه و منفعلانه تققسیم بندی کنیم. صورت های منفعلانه (نامش را سرگرمی بگذاریم) دسته ای شک برانگیز هستند؛ چرا که به نظر می رسد شخص عاملش را سرمست و غرق کند و لزوم خلاقانه بودن بازی را کاهش دهد. از فرهنگ تلویزیونی «نان و سیرک» ما گرفته تا فرهنگ سومایِ آلدون هاکسلی در رمانش با نام «دنیای قشنگ نو»، صورت های منفعلانه از گذراندن فراغت، لذت هایی نازل است که بی هیچ تلاش، مهارت و چالشی به دست می آیند. در سوی دیگر، بازی خلاقانه (هر چیزی از ورزش گرفته تا موسیقی و شطرنج و حتی بازی های ویدئویی) به شخص عامل انرژی می بخشد و مستلزم تمرین، مهارت، تلاش و سوزاندن کالری است. حتی کاوش آگاهی درونی از طریق ابزار طبیعی یا مصنوعی، می تواند بسیار فعالانه باشد. برای مثال، فرهنگ های حقیقی مراقبه، گواهی برای سخت گیری های بازی درونی هستند.

فلسفه باید به بازی بپردازد. دست کم ما به نوعی معرف شناسی بازی (که به دنبال این باشد که چگونه بازی، دانش تولید می کند) و اخلاقیات بازی (که مسائل هنجاری بازی را وا می کاود) نیاز داریم. می توانیم علی رغم بدگمانی ارسطو به بازی، از او شروع کنیم. او برای نمونه، موسیقی را نوعی سرگرمی و تفریح می پندارد که درخور نجیب زادگان و مردم آزاده است. او در «سیاست» چنین نتیجه گیری می کند: موسیقی نیاز به هیچ گونه برهان آوری و توجیهی ندارد، زیرا «در هر کجا به دنبال سودمندی گشتن، به هیچ روی مناسب مردم آزاده و بزرگ منش نیست.» پیشنهاد من این است که مشابه این منطق بلندنظرانه از مدنیت، در مورد بسیاری از صورت های دیگر بازی نیز به اجرا درآید.

سهم بازی اما بالاتر از آن است که می اندیشیم. بازی شیوه ای از بودن است که در برابر هستی مصلحت آمیز و ابزاری مقاومت می کند. در بازی، ما خود را در قالب اصطلاحاتی نظیر بازدهی محسوس (ارزش فرعی) نمی سنجیم. در عوض، حیات فیزیکی و ذهنی ما دارای ارزش درونی در ذات خود است. بازی منبعی فراهم یم آورد که خیرات عرضی دیگر از آن جاری می شوند و در نهایت، به آن باز می گردند.

وقتی فعالیتی نظیر موسیقی را تنها به عنوان «کلیدی برای موفقیت» می بینیم، خود آن را دست کم گرفته ایم. نواختن یک ساز، هم در جهت به دست آوردن رضایت مندی و هم در جهت خود همان چیز (تحقق و عملی کردن پتانسیل موجود) است. در این مورد، نواختن یا حتی گوش دادن به موسیقی، نوعی تامل و تعقل منحصر به فرد و متجسد است که می تواند هم ذهن و هم جسم را غنا بخشد.

هنگامی که در اوقات فراغت تمام جسم و روحمان را چنین فعالیت «غیرعملی»، درگیر و متعهد می کینم، آن را به خاطر لذتی که برای ما و دیگران به همراه دارد و برای فایده ذاتی که در آن کار و تعهد وجود دارد، انجام می دهیم و نه چیز دیگر. این معنای واقعی «آری مقدس» است.

نویسنده: استفان ت. آسما - وی استاد فلسفه و جزء همکاران گروهی تحقیقاتی در زمینه ذهن، علم و فرهنگ در دانشگاه کلمبیا کالج شیکاگو است. او نویسنده کتاب های «هفت کتاب» و «یک گیتاریست سبک بلوز» است.