صدا و سیمای سرافراز و مذاکرات هسته ای

هفته نامه صدا - اعظم ویسمه: انتقادات به نحوه عملکرد صداوسیمای ملی در پوشش یکطرفه اخبار مربوط به مذاکرات و میدان دادن به مخالفان دستگاه دیپلماسی و دستاوردهای حاصل شده آنقدر شدید بود که در هفته های اخیر زمان زیادی را از مسئولان این سازمان گرفت تا به دفاع از اقدامات خود بپردازند.

در همین زمینه رییس صداوسیما در چندین سخنرانی از عملکرد سازمان متبوعش دفاع کرد و مدعی شد «صداوسیما در موضوع هسته ای حرفه ای برخورد کرد». او همچنین طی جلسه ای در کمیسیون فرهنگی مجلس به دفاع تمام قد از رویکرد مجموعه تحت مسئولیتش درباره پوشش رسانه ای مذاکرات هسته ای و متعاقب آن، تبیین توافق وین پرداخت و در موضعگیری قابل تأمل، دولت را متهم کرد می خواهد تنها موافقان توافق روی آنتن باشند؛ اتهامی که از سوی دولت و منتقدان صداوسیما رد شده و بالعکس عنوان می شود صداوسیما تنها به مخالفان توافق هسته ای فرصت بیان نظراتشان را داده و واقعیت را وارونه به مخاطب منتقل می کند.

در ادامه تلاش های مسئولان صداوسیما در توجیه عملکرد خود، معاونت خبر صداوسیما جمهوری اسلامی در گزارشی که پایگاه اطلاع رسانی صداوسیما منتشر کرد، از فعالیت خود در این عرصه دفاع کرده و اعلام نمود «از ابتدای امسال تا پایان تیتر بیش از 105 هزار دقیقه خبر، گزارش و تحلیل درباره موضوع مذاکرات هسته ای ارائه شده است.»

انتقادات به عملکرد صداوسیما در زمینه پوشش مسئله هسته ای مطرح بود تا اینکه انتشار مطالب جلسه خصوصی عراقچی، عضو ارشد تیم مذاکره کننده هسته ای با مدیران شورای خبر صداوسیما اتهام جدیدی را برای این مجموعه ایجاد کرد.


عضو ارشد تیم مذاکره کننده هسته ای از اینکه محتوای یک جلسه خصوصی و کاری با شورای خبر صداوسیما به صورت ناقص و مخدوش در سایت خبری صداوسیما منتشر شد، ابراز شگفتی کرد و آن را مغایر با منافع و امنیت ملی دانست. این واکنش تند منجر به حذف خبر منتشر شده از سایت صداوسیما و توضیح اینکه خبر ناقص منتشر شده بود شد؛ با این حال از اتهام صداوسیما در ساز مخالف با دولت زدن در مذاکرات هسته ای نکاست؛ اتهامی که روز به روز علیه رسانه ملی پررنگ تر می شود.

از سوی دیگر مواضع سرافراز، رییس سازمان صداوسیما در هفته های اخیر در قبال توافق هسته ای به گونه ای بود که مخالفت علنی او با مذاکرات را مشخص کرد. رویکردی که گویی در نحوه پوشش صداوسیما انعکاس یافته و دور از ذهن نبود که رسانه ملی پاتوق مخالفان توافق هسته ای شود.

سرافراز در مراسم افتتاح طرح های فنی و عمرانی مرکز صداوسیمای خراسان جنوبی گفت که بر اساس نظرسنجی صداوسیما طی سه روز گذشته حدود ۷۰ درصد مردم ایران معتقدند که آمریکایی ها در مذاکرات هسته ای به تعهدات خود پایبند نخواهند بود.

او همچنین در دومین نشست سراسری مدیران رسانه ملی در مرکز همایش های بین المللی صداوسیما گفت: «بعد از جمع بندی وین بر این باور بودیم که این موضوع نه یک پیروزی بزرگ است و نه یک شکست خفت بار، هم نکات مثبت و هم نکات منفی دارد که باید به آن توجه کرد. نکات منفی قطعنامه شورای امنیت بیشتر است چرا که محدودیت ها در خرید و فروش سلاح و تسلیحات بالستیک برای ما پیش بینی شده است.»

منتقدان عملکرد صداوسیما چه می گویند؟

در طول مذاکرات، شبکه های خبری مهم جهان و منطقه اطلاع رسانی لحظه به لحظه مذاکرات هسته ای را در دستور کار خود قرار داده بودند و در پوشش اخبار با یکدیگر رقابت تنگاتنگی داشتند؛ در حالی که رسانه های مختلف متناسب با اهداف خویش از فضاسازی های غیرواقعی هم خودداری نمی کردند، رسانه ملی کشورمان در جریان مذاکره هشت روزه «لوزان»، توجهی متناسب با اهمیت این مذاکرات نداشت و مطالبات مخاطبان مشتاق برای اطلاع بهنگام و کامل از فراز و فرود این مذاکرات حساس را برآورده نکرد و به پخش برنامه های عادی خود مانند فیلم سینمایی، سریال مستند و ... ادامه داد.

رویکرد صداوسیما به پرونده هسته ای با تغییر دولت در سال ۹۲ و بخصوص جابجایی رییس سازمان صداوسیما در آبان ۹۳ دستخوش چرخشی اساسی شد. با وجود آنکه در دولت گذشته علیرغم انتقادات فراوان به تیم مذاکره کننده پای هیچ منتقد هسته ای به ساختمان «جام جم» نرسیده بود، در دولت جدید و دوره جدید ریاست صداوسیما، در پی توافق ژنو میان ایران و گروه ۱+۵، رسانه ملی به تدریج تبدیل به تریبونی برای نقد گفتگوهای هسته ای شد.

این موضوع به خودی خود گام مثبتی بود و مورد استقبال قرار گرفت اما رفته رفته مشخص شد ورود صداوسیما به پرونده هسته ای، ورودی حرفه ای و ملی نیست. بر اساس بررسی های صورت گرفته و رصد برنامه های این رسانه در خصوص مذاکرات، نکته ای که همواره بر آن تاکید شده «القای بیهوده بودن گفتگوهای هسته ای» است.

این پیام در مستندهای چندگانه برجسته شده که با عنوان «سال های هسته ای» در چند نوبت از شبکه های مختلف سیما پخش شده است؛ «از هیروشیما تا لوزان»، «شطرنج با گرگ ها» و «سکوت استقلال، فریاد پیروزی». رویکرد و پیام اصلی این مستندها القای بیهوده بودن گفتگوهای هسته ای و برجسته کردن این مهم است که حتی در صورت حصول به توافق نهایی نیز طرف غربی امتیازات زیادی از ایران گرفته و دستاوردهای هسته ای کشورمان به باد خواهد رفت.

از قضا این مسئله نکته ای است که سرافراز رییس سازمان صداوسیما نیز در موضع گیری های خود به آن اشاره کرده و حتی رسانه ملی در نظرسنجی هایی که منتشر کرده نیز به این جمع بندی رسیده است.

به اعتقاد اساتید ارتباطات، رسانه ها می توانند نظرات مختلفی را ارائه بدهند اما یک رسانه نباید به جای سیاستمداران تصمیم بگیرد. وقتی وزیر امور خارجه به عنوان نماینده دیپلماسی در خارج از کشور یک دیدگاهی دارد، رسانه ها می توانند در داخل، نظرات شان راجع به این دیدگاه را ارائه دهند اما نمی توانند به جای سیاست خارجه و نماینده سیاست خارجه نظرات شان را ارائه بدهند.

این اتفاق یکی از ایراداتی است که به عملکرد رسانه ملی وارد می شود. اساتید ارتباطات و رسانه این دور از مذاکرات هسته ای را یکی از رسانه ای ترین دوران مذاکرات هم در داخل و هم در خارج توصیف کردند؛ چرا که به طور جدی به آن پرداخته شد.

به گفته گرانمایه پور، آنقدر که رسانه های فارسی زبان خارجی اخبار مذاکرات هسته ای را پوشش دادند، رسانه های فارسی زبان داخلی ما به هر دلیلی نتوانستند همین اخبار را به خوبی پوشش دهند. او می گوید: «شاید صداوسیما دوست ندارد این اتفاق را به عنوان یک پیروزی دولت تدبیر و امید بداند و شاید دوست نداشته باشد این اتفاق به نام تیم هسته ای ثبت شود. تمام این اتفاقات سیاست های رسانه ملی است؛ بنابراین رسانه ملی تا زمانی که با حوادث ملی و اجتماعی به شکل گزینش شده برخورد کند؛ به نظرم باعث می شود جایگاهش را نزد افکار عمومی از دست بدهد.»



ترس صداوسیما از احمدی نژاد

اینکه صداوسیما در پرداختن به یک پرونده ملی، موضع بی طرفی را کنار گذاشته و همچون یک حزب سیاسی موضع گیری کند و بیانیه تصویری دهد، شائبه های بزرگی را مقابل این رسانه قرار داده است.

به اعتقاد برخی از تحلیلگران، رویکرد رسانه ملی در پرداختن به مسئله هسته ای یادآور همان رویکردی است که پیش از این در رقابت های انتخاباتی سال 92 از طرف یکی از نامزدهای انتخاباتی نمایندگی می شد و کمتر از 11 درصد رأی عمومی را کسب کرد. بر همین اساس، برخی کارشناسان و نمایندگان مجلس معتقدند این عملکرد صداوسیما بی توجهی به خواست عمومی است و شائبه جناحی بودن آن را پر رنگ می کند.

در همین رابطه عباس رجایی، نماینده اراک معتقد است: «کسی نمی تواند مخالف نقد باشد چون در نبود نقد و نقادی احتمال خطا و انحراف بسیار زیاد می شود اما اینکه یک سویه به جهتی برویم که همه چیز را سیاه یا سفید نشان دهیم، نقد نیست و نباید رویه مسئولان و رسانه ها باشد.»

به گفته او، «در دوره قبل معطوف به پرونده هسته ای و بخصوص در صداوسیما همه چیز سفید بود و پای منتقدان به آن باز نبود و حالا اما گویی همه چیز سیاه است. این روش ها نشانه هایی از افراط و تفریط است.»

مقایسه نحوه پرداختن به موضوع مذاکرات در دو دولت دهم و یازدهم از دیگر موارد انتقادی به عملکرد صداوسیما بود. علی مطهری این این انتقاد را اینگونه توصیف کرد: «صداوسیما به دلیل ترس از آقای احمدی نژاد جرأت ساخت برنامه های انتقادی نداشت. برنامه های چالشی برای بررسی عملکرد دولت قبل در صداوسیما ساخته نمی شد زیرا صداوسیما از آقای احمدی نژاد حساب می بُرد.»

به گفته او، «صداوسیما در دولت قبل، از این دست برنامه های چالشی تولید نمی کرد و کاری به ریز و جزییات امور نداشت اما در دولت جدید فضا به طرز قابل ملاحظه ای باز شده و این فضای باز نسبت به دولت یازدهم از دوره آقای ضرغامی آغاز شد.»

مطهری با بیان اینکه «ساخت برنامه های تحلیلی، چالشی، نقد و بررسی عملکرد دولت از سوی رسانه ملی اقدام نامربوطی نیست»، تاکید کرد: «اما اینجا سوالی مطرح می شود و اینکه چرا در دولت قبل، چنین برنامه های چالشی ساخته نمی شد؟» به گفته غلامحسین کرباسچی اما «برخی از مسئولان دولت قبل در صداوسیما سمت های تعیین کننده ای دارند و سلیقه های آنان در جهت دهی به رویکرد این رسانه بی اثر نیست».

کم کم این انتقادات بالا گرفت که چرا در مستندهای صداوسیما درباره 22 ماه مذاکرات حتی یک برنامه دیده نمی شود که در آن کمترین انتقادی به سیاست های هسته ای دولت قبل وارد شده باشد؟ مطمئنا رسانه ملی نمی تواند مدعی شود که دیپلماسی دولت دهم منتقدی نداشته یا از حمایت صددرصدی ملت برخوردار بوده است. تحریم های گریزناپذیر و اعتراض هایی که به روش مذاکره دولت دهم وارد بود، خود را به صورت رأی چهار میلیونی به سعید جلیلی در انتخابات ریاست جمهوری نشان داد؛ با این وجود صداوسیما در برنامه های خود فقط به نقد عملکرد هسته ای دولت های خاتمی و روحانی پرداخت و دوران احمدی نژاد یا به سکوت گذشت یا اگر برنامه ای پخش شد جز تایید و تمجید نبود.

از سوی دیگر، برخی از منتقدان به عملکرد صداوسیما این سوال را مطرح کردند که «چرا صداوسیما دفاع قاطع مراجع قم را از توافق وین بازتاب نمی دهد؟ مگر آقایان وحید خراسانی و شبیری زنجانی چند بار در سال درباره مسائل روز موضع می گیرند و چنین صریح از اقدام خاص دولت حمایت می کنند؟ آیا پشتیبانی آن دو بزرگوار به همراه آقایان صانعی و مکارم از نتایج مذاکرات چون همسو با مواضع دلواپسان نیست، ارزش خبری هم ندارد و پخش آنها به بی طرفی آن سازمان لطمه می زند؟ آیا مواضع مراجع نیز باید به دو دسته هم جهت با خودی ها و قابل پخش یا همسو با غیرخودی ها و غیرقابل پخش تقسیم کرد؟»

انتقاد به عملکرد رسانه ملی در پوشش مذاکرات به اینجا ختم نشد. در مقابل، علی سرافراز، رییس سازمان صداوسیما، دولت را متهم کرد که «عده ای توقع دارند فقط حرف های موافقان مطرح شود و پوشش صداوسیما یکطرفه باشد؛ که این امر رویکرد ما نبوده است.»

رییس سازمان صداوسیما با اشاره به انتقادات اخیر دولت نسبت به رویکرد صداوسیما در انعکاس نظرات مخالفان مذاکرات هسته ای، عنوان کرد: «گاهی در بین برخی از دولتیان نسبت به صداوسیما وجود دارد که معتقدند باید آنقدر سطح توقع از صداوسیما بالا رود که این سازمان همیشه بدهکار جلوه داده شود تا دولت به وظایف قانونی خود در قبال رسانه ملی برای تامین بودجه آن عمل نکند؛ لذا اهداف دولت و چنین اظهاراتی سیاسی بوده و واقعی نیست.»

صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران از این سخنان به عنوان «طنز» یاد کرد و گفت: «آنچه رییس صداوسیما مطرح کرده، بیشتر شبیه یک طنز است. ایشان وقتی می گوید نظر موافقان توافق هسته ای وین را در صداوسیما منعکس کردیم، مزاح می کند. البته نیمی از اظهارنظر ایشان درست است زیرا صداوسیما نظر مخالفان مذاکرات توافق هسته ای را به صورت کامل پوشش داده است.»


روزهای پساتوافق در صداوسیما

عملکرد صداوسیما در روزهای مذاکرات هسته ای و بعد از آن متفاوت بود. در طول مذاکرات هسته ای پوشش اخبار مذاکرات در صداوسیما نسبت به رسانه های دیگر کمرنگ بود. یکی از دلایل اتخاذ این رویکرد ابتدا به عدم اطمینان به نتایج مثبت حاصل از مذاکرات و دوراندیشی برای مدیریت روزهای بعد از مذاکرات تعبیر شد اما به گفته اساتید ارتباطات، رسانه ملی باید بداند چه به این دلیل و چه به دلایل دیگر، اگر رسانه ای درباره اخبار مهم سکوت کند، ابتکار عمل را به رسانه های رقیب واگذار می کند. بدین ترتیب، مخاطبان که از رسانه ملی ناامید می شوند، به سمت گرفتن اخبار از رسانه های خارج از کشور سوق می یابند؛ اتفاقی که به نظر بسیاری در جریان پوشش اخبار مذاکرات برای افکار عمومی در ایران رخ داد.

بعد از مذاکرات هسته ای و اعلام توافق ایران و کشورهای ۵+۱ پوشش اخبار مذاکرات افزایش پیدا کرد اما مسئله اصلی این است که رسانه ملی از تحلیلگران صاحب نام و مستقل کمتر استفاده کرده و این امر نفوذ این رسانه را در دنیای پررقابت رسانه ای کاهش می دهد. در این برهه نیز انتخاب چهره های مخالف برای تحلیل توافق و مذاکرات صورت گرفته در غیبت موافقان انتقادات زیادی را در پی داشت.

از سوی دیگر رسانه ملی در اقدامی بی سابقه در روز پایانی مذاکرات، در کنار پخش نشست خبری پایانی مذاکرات، سخنان رییس جمهوری آمریکا را با ترجمه، پخش زنده کرد. این در حالی است که بخش عمده سخنان اوباما، مصرف داخلی داشت و با هدف اقناع جمهوریخواهان و لابی صهیونیست، بیان شد و طبیعی است اشکال بزرگ دیگر در ترجمه بیانیه نهایی لوزان بروز کرد، به دلیل ضعف مترجم کارشناس حاضر در میزگرد صداوسیما که اغلب از منتقدان دیپلماسی دولت اعتدال بودند مدعی شدند که متن خانم موگرینی با ظریف متفاوت است که البته حسن بهشتی پور، کارشناس بین الملل، با تذکر در مورد برداشت نادرست تلویزیون این ایراد را نابجا دانست.

رسانه ملی که گویی از پوشش هیچ مخالفتی با توافق هسته ای نمی گذشت، در اقدام بی سابقه دیگری جلسه کمیسیون امنیت ملی مجلس که با حضور برخی از اعضای تیم مذاکره کننده برای بررسی متن «برجام» تشکیل شده بود را پوشش داد. آنچه صداوسیما از این جلسه پخش کرد صحبت های نمایندگان مخالف با متن توافق و کسانی بود که از ابتدا نسبت به مذاکره دید منفی داشتند.

انتقاد دولت از صداوسیما

سرافراز، رییس رسانه ملی، دولت را به دلیل انتقادات از نحوه رویکرد صداوسیما در انعکاس نظرات مخالفان مذاکرات هسته ای متهم می کرد که «نگاهی در بین برخی از دولتیان نسبت به صداوسیما وجود دارد که معتقدند باید آنقدر سطح توقع از صداوسیما بالا رود که این سازمان همیشه بدهکار جلوه داده شود تا دولت به وظایف قانونی خود در قبال رسانه ملی برای تامین بودجه آن عمل نکند، لذا اهداف دولت و چنین اظهاراتی سیاسی بوده و واقعی نیست.»

او همچنین می گفت: «مذاکرات را عادلانه پوشش دادیم. می خواهند ما را بدهکار جلوه دهند.»

علی رغم این اظهارات، اعضای دولت منتقد رسانه ملی در پوشش اخبار مذاکرات و توافق بودند. مجید انصاری معاون پارلمانی رییس جمهوری، با انتقاد از عملکرد صداوسیما گفت: «این رسانه در پخش دستاوردها و توفیقات دولت یازدهم کم لطفی می کند.»


اما صریح ترین انتقادات را حسام الدین آشنا، مشاور فرهنگی رییس جمهور و عضو شورای نظارت بر صداوسیما مطرح کرد. او که از ضعف عملکرد شورای نظارت بر صداوسیما انتقاد می کرد، گفت که «اگر این نظارت وجود داشته باشد در موضوع هسته ای که هشت سال سخنی بیان نشد، همه سکوت کردند اما آنگاه که بحث بر سر برداشته شدن این تحریم ها و باز شدن زنجیر تحریم شد همه زباندان و کارشناس هسته ای می شوند. ای شرم باد بر کسانی که سکوت را در دوره عسرت و فریاد را در دوره یسر این ملت برگزیدند.»

این اولین بار نیست که آشنا از عملکرد صداوسیما در دولت یازدهم انتقاد می کند. او پیش از این نیز در انتقاد تندی علیه رسانه ملی گفته بود: «از نگاه مدیریت سازمان صداوسیما، این سازمان حق نظارت بر همه جهان، همه جامعه و همه قوای رسمی کشور را دارد اما هیچ کس حق ندارد بر عملکرد این سازمان نظارت کند و شورای نظارت بر صداوسیما نیز جنبه تشریفاتی دارد. انگار این شورای نظارت بر سازمان صداوسیما نیست، شورای نظارت صداوسیما بر رییس جمهور است!» او همچنین گفته بود: «کاش صداوسیما تک صدایی باشد ولی صدای ملت ایران باشد، این صدای کیست؟»

انتقاد به عملکرد صداوسیما و جناحی بودن آن همواره از سوی جریانات سیاسی به ویژه گروه های اصلاح طلب و در دولت روحانی از سوی اعتدالیون مطرح بوده است. برخی منتقدان رسانه ملی را «رسانه میلی» توصیف می کنند که به صورت سلیقه ای در اختیار یک جریان سیاسی خاص قرار دارد و به وظیفه خود که باید عملکرد فراجناحی و در راستای منافع ملی باشد، عمل نمی کند. یکی از دلایل این اتفاق نیز نبود شبکه های خصوصی و اعمال محدودیت برای جریانات سیاسی و فکری در داشتن شبکه های خصوصی عنوان می شود.

علی رغم اینکه این انتقادات همیشه مطرح بوده اما عملکرد صداوسیما در جریان پوشش ۲۲ ماه مذاکرد دولت روحانی در بحث هسته ای و حصوص نتیجه توافق یک بار دیگر توجه ها را به عملکرد جناحی رسانه ملی جلب کرد و انتقادات فراوانی را به بار آورد؛ انتقاداتی که در رأس آن این دستگاه و رییس آن را به عملکرد سیاسی متهم می کند.

با توجه به عملکرد صداوسیما خیلی دور از ذهن نیست که این رسانه در راستای منافع جریان سیاسی خاص تلاشی مضاعف برای کمرنگ کردن دستاوردهای دولت اعتدال در بحث دیپلماسی و تاثیر آن در انتخابات آینده برای خود تعریف کرده و با این عملکرد به طیف فکری خاصی در عرصه سیاست خوش خدمتی می کند.