موسیقی تلفیقی یا اینجا همه چی درهمه!

مجله همشهری جوان - سید سینا ناصری: یک روزهایی، در زمان کودکی هایمان، موسیقی سنتی برای خودش سلطنتی داشت و سبک های دیگری که آن روز بودند، آنچنان توانی نداشتند که مقابل این سبک اصیل بایستند. اما در سال های پایانی دهه 60 و اوایل دهه 70، ظهور چهره هایی مثل علیرضا افتخاری و عبدالحسین مختاباد، موسیقی اصیل ایرانی هم دچار دگرگونی هایی شد و از آن ساختار خشک و رسمی خود بیرون آمد. از همان سال ها کم کم چهره های جدیدی با سبک و سیاقی جدید وارد بازار موسیقی شدند.

بعد از مدتی موسیقی پاپ جان گرفت و به موزیک اول رادیو و تلویزیون تبدیل شد. در دهه 80 بروبچه های پاپ فضای موسیقی را قرق کردند و ستاره ها یکی یکی سربرآوردند و آلبوم های پاپ عنوان پرفروش ترین های هر سال را از ان خود کردند. اما این روند هم زیاد دوام نیاورد و در کمتر از یک دهه مخاطب تنوع طلب موسیقی به دنبال سبک نو و تازه تری برای شنیدن می گشت. همین نیاز باعث شد جوان هایی که تا چند سال قبل صادقی، یگانه و چاووشی گوش می دادند، مجذوب سبک عجیب و جذاب، اوهام، دنگ شو، پالت و چارتار شوند.


نسل چهارمی ها موسیقی محبوب خودشان را انتخاب کردند؛ سبکی که به آن موسیقی تلفیقی می گفتند. این انتخاب و تمایل جوان ترها به سبک جدید به حدی تاثیرگذار بود که سنتی خوان هایی مثل همایون شجریان هم تصمیم گرفتند تجربه هایی در این فضا داشته باشند (که از قضا تجربه موفقی هم بود). البته می توان نسل چهارمی هایی را که دنباله رو موسیقی های زیرزمینی هستند، درنظر نگرفت، اما همین عده که شاید در مقابل موسیقی سنتی گارد می گیرند، خیلی وقت ها از شنیدن قطعات این گروه های مجاز تلفیقی لذت می برند.

در کل با وجود اینکه بعضی از جوان های امروز آدم های قالب پذیری نیستند، اما می توان اوج گرفتن موسیقی تلفیقی را با سلیقه متفاوت این نسل مرتبط دانست. از آنجا که ما کلا ارتباط خوبی با نسل چهارمی ها داریم! به سراغ زیر و بم سبک محبوب شان رفتیم، تاریخچه آن را مرور کردیم و با چهره های قدیمی و جدید این سبک هم کلام شدیم.

«دو درز یا دو سخن را به هم آوردن» و این تعریفی است که در لغت نامه دهخدا، رو به روی واژه «تلفیق» آورده شده. اگر بخواهید با سرچ کردن به تعریف دقیق تری در مورد موسیقی تلفیقی برسید از این تیپ جملات هم به چشمتان خواهد خورد «گونه ای از موسیقی است که حاصل تلفیق دو یا چند فرهنگ موسیقایی است.» این تعریفی ساده از پدیده ای خاص و نه چندان نوظهور در موسیقی ایران است که توانسته به خوبی خودش را بالا بکشد و برای خود مخاطبان میلیونی دست و پا کند.

در اینجا می خواهیم ببینیم موسیقی تلفیقی دقیقا روی چه قاعده و چهارچوبی حرکت می کند؟ این سبک چقدر توانسته در جذب مخاطب و افزایش سطح کیفی موسیقی موفق باشد؟ این سوالات در کنار دوجین سوال بی جواب دیگر، انگیزه ما شد تا ته و توی ماجرا را در بیاوریم و این پدیده موسیقایی را مورد بررسی قرار بدهیم.


مثل بسیاری از جریان های هنری که وارداتی هستند، این سبک هم در خارج از مرزهای ما به دنیا آمد. ماجرا از دهه شصت میلادی شروع شد و موسیقی تلفیقی از ترکیب سبک جز با سایر ژانرهای موسیقی به وجود آمد. همان طور که پیش بینی می شد، طرفداران جز کلاسیک در مقابل این تغییر و اکنش نشان دادند و بسیاری از منتقدان، این سبک را نوعی موسیقی سبک، ساده شده و بی محتوا دانستند که توسط موسیقیدان های بی استعداد تولید شده است.

با این حال تلفیقی سازان! ناامید نشدند و سبک «فیوژن» را به پایه جز محدود نکردند، خیلی زود حیطه فعالیت شان را گسترش دادند و به دیگر سبک ها نیز ورود کردند، این طور شد که بسیاری از سبک های شناخته شده موسیقی درگیری تلفیق شدند. بنیان گذاران سبک تلفیقی از دلزدگی مخاطبان موسیقی های مرسوم نهایت استفاده را بردند و تصمیم گرفتند با جراحی موسیقی کلاسیک، ساختار شنوایی مخاطبان را تغییر دهند تا مخاطب رخوت آلود کنسرت های باشکوه را به سمت خود جذب کنند.

نتیجه این جراحی، تولد موسیقی تلفیقی و محبوبیت اش در میان موزیک بازها بود. مخاطبان موسیقی از صداهای تکراری اشباع شده بودند و تشنه تجربه یک فضای جدید و یک سنت شکنی بودند، پس از این اتفاق استقبال کردند. این محبوبیت آن قدر چشمگیر شد که دیگر نمی شود فیوژن را از سبک های موفق مسیقی جدا دانست.

در سال های میانی دهه 70 خودمان، قبل از اینکه گروه های مختلف موسیقی امروزی بخواهند سری در سرها دربیاورند و سبک تلفیقی با مختصات امروزی شناخته شود، تعداد انگشت شمار خوانندگانی بودند که کارهای نو انجام می دادند. این هنرمندان خودشان را درگیر چهارچوب های خاص سبک های روز (سنتی، کلاسیک، پاپ و...) نمی کردند و اصطلاحا ساز خودشان را می زدند. با ورود موسیقی تلفیقی به کشورمان، تقریبا تمام سبک ها تحت تاثیر آن قرار گرفتند و بیشترین تغییر هم نصیب موسیقی پاپ شد.

آزادی نزدیک به مطلق

با اینکه چهارچوب و قاعده خاص و دقیقی برای موسیقی تلفیق تعریف نشده است، اما اکثرا این سبک را نتیجه ادغام دو نوع مدل متفاوت موسیقایی با سازهای مختلف می دانند. از طرفی بعضی از کارشناسان موسیقی بر این عقیده اند که اثر تلفیقی فارغ از نوع سازها و سبک های مختلف، باید تلفیق دو فرهنگ موسیقایی باشد؛ مثل آلبوم کلاسیک و سنتی «مولوی و باخ» اثر داوود آزاد که به معنای واقعی کلمه، نام اثر تلفیقی مناسب آن است.


خیلی های دیگر تلفیق را نه در نوع موسیقی که در استفاده از شعر و ترانه متفاوت با فضای اثر می دانند؛ یعنی آن اثر، از نظر موسیقی پاپ باشد، اما در آن از شعرهای اصیل استفاده شود؛ مثل اکثر آلبوم های علیرضا عصار یا آلبوم «من خود آن سیزدهم» محسن چاووشی که هم در نوع موسیقی، تلفیقی است و هم در استفاده از اشعار کهن. البته همه موزیسین ها سر این موضوع اتفاق نظر دارند که یک اثر تلفیقی حتما نباید از دو سبک مختلف درست شود، بلکه آهنگساز می تواند هر تعداد سبک را که خواست به کار خودش اضافه کند و اثر را محدود به ضوابط و قاعده های نانوشته نکند.

چه کسی بود صدا زد تلفیقی؟

می توان گفت کسی که برای اولین بار موسیقی را به شیوه تلفیقی تولید و این نام را برایش انتخاب کرد، عباس مهرپویا، خواننده و نوازنده دهه 49 بود. مهرپویا، با بهره گیری از دستاورد سفرهایش به دیگر کشورها و آشنایی با فرهنگ و موسیقی های مختلف، آهنگ هایی را با سبکی خاص و نو ساخت. او آهنگ های بسیار متفاوتی را با نوای ساز سیتار (با شباهت ظاهری به سه تار و تفاوت در نوع کاسه و تعداد سیم) با صدا و سبک خاص خویش ارائه کرد.

بعد از او، فرهاد مهراد بود که با جنس صدای خاصش و با استفاده از پیانو و گیتار، آهنگ هایی در سبک تلفیقی منتشر کرد. مسعودشعاری هم از چهره های شناخته شده این سبک است، کسی که در سه تارنوازی خیلی چیره دست بود و از شاگردان خلف محمدرضا لطفی به حساب می آید. شعاری در 10 سال گذشته چهار البوم تلفیقی به بازار فرستاده که هرکدام حاصل ترکیب سه تار و سازهای مختلف غربی است.


امروزه تعداد زیادی از گروه های موسیقی که بعضا شمار طرفدارانشان از برخی ستاره های پاپ نیز بیشتر است، با تکیه بر اصل تلفیق تشکیل شده اند، اما سابقه حضور گروه های تلفیقی به سال های میانی دهه 70 (1375) بر می گردد، نظیر گروه آویژه که رامین بهنا و پدرام درخشانی موسسان آن بودند. کنسرت هایی که آویژه در آن سال ها برگزار می کرد به نوعی نخستین اجراهای گروه های تلفیقی کشور بودند، اما این روزها، دور دور گروه های موسیقی است، موفق ترین این گروه ها، همان هایی هستند که این روزها اسم شان را زیاد می شنویم.

دنگ شو، پالت، چارتار، اوهام، بُمرانی، دارکوب و... که توانسته اند، با موفقیت در سبک تلفیقی، طرفداران زیادی را برای خود دست و پا کنند. از میان این گروه ها چارتار با تلفیق موسیق پاپ، اوهام راک و سنتی، دارکوب پاپ سنتی و بمرانی با تلفیق موسیقی بلوز و راک فعالیت می کنند.

سبک های محبوب موسیقی تلفیقی بین هنرمندان ایرانی

ساز از من، آواز از تو

موسیقی تلفیقی تعداد غیرقابل شمارشی زیرمجموعه و سبک های مختلف دارد و از فضاهای جدید در سبک های مختلف موسیقی نشات گرفته. تعدادی از آنها در ایران خیلی موفق بوده اند (مثل پاپ سنتی) و بعضی دیگر هم آمده اند، شنیده شده اند، اما زیاد موفق نبوده و ماندگار نشده اند. در اینجا سراغ محبوب ترین های ایرانیزه موسیقی تلفیقی رفته ایم. البته سعی کرده ایم نمونه هایی که می آوریم. غیر از گروه هایی باشد که در این پرونده راجع به آنها زیاد صحبت کرده ایم.

پاپ+سنتی


پرکاربردترین، محبوب ترین، عامه پسندترین و خیلی ترین های دیگر، از ویژگی های مثبت همین سبک از موسیقی تلفیقی است. این روزها اگر هر آلبومی از هر خواننده ای را گوش کنید، حداقل یک تراک از این نوع سبک موسیقی به گوشتان می خورد. سبک پاپ/ سنتی از تلفیق یکی از سبک های پاپ با ریتم ها یا نحوه خوانش سنتی یا استفاده از اشعار سنتی ایرانی در کنار سازهایی مثل گیتار ساخته می شود.

نمونه: من خود آن سیزدهم- محسن چاووشی

موسیقی الکترونیک + سنتی


یکسری صداهای جدید و آدم فضایی طور (!) را تجسم کنید. صدای رعد و برق و باد و باران را هم اضافه کنید. حالا به میزان لازم، آواز اصیل ایرانی را وارد کنید. شک نکنید که محصول فوق العاده نشاط آوری خواهدشد. موسیقی الکترونیک خود به تنهایی حاصل ذوق و خلاقیت و پیوند انسان با تکنولوژی است که در کنار سازوآوازهای سنتی دلنشین ایرانی می تواند موزیک بازها را حسابی سر ذوق بیاورد. آهنگ های این سبک معمولا حالت ریتمیک دارند و از لحاظ الکترونیک بودن، آهنگساز می تواند بسته به شعر صداهای مختلف را در آهنگ بیاورد و فضاهای مختلفی را بسازد. آدم از شنیدن این آهنگ ها سیر نمی شود.

نمونه: با من صنما- همایون شجریان

راک+ سنتی


قدیمی ترین نوع موسیقی تلفیقی در ایران که اوایل دهه ۴۰ به گوش مخاطبان موسیقی خورد، تلفیق از موسیقی راک کلاسیک با موسیقی سنتی ایران بود. این سبک که در زیرمجموعه آلترناتیو راک قرار می گیرد، مثل اکثر سبک های راک، گیتار کلاسیک و بیس از سازهای اصلی آن است. اما دلیل اینکه در دسته موسیقی تلفیقی و باعنوان راک ایرانی شناخته می شود، استفاده هنرمندان ایرانی از ریتم های سنتی در این آهنگ هاست.

نمونه: آثار کوروش یغمایی/ آلوبم رومی ۳- پدرام درخشانی

پاپ+ راک


بیشتر کسانی که در ایران، به عنوان خواننده راک یا گروه راک شناخته می شوند، درواقع در این سبک، یعنی پاپ راک ایرانی فعالیت می کنند. پاپ راک هم یکی دیگر از انواع موسیقی هایی است که از ترانه های ملایم و گیرای سبک پاپ و آهنگ هایی که مبتنی بر گیتار هستند، تلفیق شده. استفاده از ریتم های تند و بعضا فضاهای لایت قسمت پاپ این سبک را تشکیل می دهد و از طرف دیگر، سازبندی غیرایرانی در آثار این سبک بخش راک ماجرا را در خود دارد. کسانی که در ایران در این سبک آهنگ می سازند، بیشتر به سمت راک تمایل دارند تا پاپ.

نمونه: کلاشینکف- رضا یزدانی/ یک لحظه عاشق شو- حمید حامی