سربداران هم از تیغ سانسور در امان نماند

مجله مهرنامه - اکرم احقاقی: سربداران یکی از پربیننده ترین سریال های تلویزیونی دهه 60 بود و با گذشت سال ها از پخش آن، هنوز اسم این سریال و برخی از شخصیت های آن در ذهن بسیاری از ایرانیان به یادگار مانده است. این سریال تاریخی که در سال 1363براساس قیام سربداران خراسان به رهبری شیخ حسن جوری علیه استیلای مغول از تلویزیون پخش شد، به مانند بسیاری از سریال ها و برنامه های آن زمان از تیغ سانسور در امان نماند.

چنانچه که این سانسورها مورد انتقاد کارگردان این مجموعه تاریخی قرار گرفت؛ موضوعی که محمد هاشمی رییس سازمان صدا و سیما در آن مقطع زمانی در مورد آن می گوید: «دقیقا از حذف این سریال چیزی یادم نیست ولی شرایط انقلاب، جنگ و مسائل ایدئولوژیک می طلبید که نظارت ها جدی تر باشد و معمولا نمی شد که سریالی داشته باشیم و قیچی نظارت بر پخش روی آن نیاید». در گفت وگو با محمد هاشمی حال و هوای آن سال های تلویزیون، دلیل ساخت سربداران، تاثیراتی که پخش آن بر فضای اجتماعی و سیاسی داشت و واکنش هایی که برانگیخت را بررسی کرده ایم.


سریال سربداران یکی از سریال هایی بود که در زمان پخش مورد توجه بسیاری از مخاطبان قرار گرفت. روند تصمیم گیری برای ساخت این سریال چگونه بود؟

وقتی که به صدا و سیما رفتم با گروه های مختلف برنامه ساز صدا و سیما جلساتی را برگزار کردیم و تصمیم گرفتیم که در مورد مقاطع مختلف تاریخ اسلام و ایران از جمله صدر اسلام، نهضت های اسلامی و تاریخ معاصر تحقیقاتی انجام شود و براساس این تحقیقات سریال و برنامه هایی تهیه و تولید شود، در مورد سریال سربداران نیز در ابتدا تحقیقاتی انجام شد و بعد از تحقیق و نگارش تصمیم به ساخت این سریال گرفته شد.

البته همان طور که اشاره کردم در ارتباط با مقاطع مختلف تاریخ ایران و اسلام آن زمانی که من در صدا و سیما بودم سریال های مختلفی ساخته شد و یا تحقیق و نگارش در مورد آن ها صورت گرفت و بعدا براساس این تحقیقات سریال و برنامه هایی ساخته شد. به طور کلی در طول چندسالی که در صدا و سیما بودم نزدیک به ۱۵۶۰ اپیزود سریال در زمینه های سیاسی، اجتماعی، و همچنین تاریخی در سه مقطعی که اشاره کردم تهیه و پخش شد و نوعا برخی از این آثار از نظر ویژگی های کار، آثار فاخری بودند.


روند ساخت این سریال چگونه بود و عوامل سریال به خصوص کارگردان براساس چه ویژگی هایی انتخاب شدند؟

در آن زمان شورایی به نام شورای طرح و برنامه داشتیم که این شورا زیر نظر معاونت برنامه ریزی فعالیت می کرد و تصمیمات در مورد ساخت سریال ها از جمله سریال هایی مانند سربداران در این شورا گرفته می شد چرا که تصمیمات در ارتباط با این موضوعات فردی نبود بلکه جمعی بود. در این شورا از جمله مواردی که در آن بحث می شد این بود که برای ساخت فلان سریال چه کسی برای کارگردانی آن مناسب است و یا این که کارگردانی که وظیفه ی ساخت سریال را بر عهده می گیرد باید دارای چه ویژگیهایی باشد.

البته در برخی از مواقع، این کارگردان ها، نویسنده ها و یا تهیه کننده ها بودند که ساخت یک سریال را به ما پیشنهاد می دادند و در آن شورا در ارتباط با پیشنهاد آنها بحث و گفت و گو می شد. در مورد برخی از سریال ها نیز چون نویسنده ی مشخصی از قبل نداشت و به خواست سازمان در حال تهیه شدن بود، در آن شورا افرادی مطرح می شدند و بعد از بررسی تصمیم گیری می شد که چه کسی مسئولیت کار را بر عهده بگیرد. در مورد سریال سربداران دقیقا به یاد ندارم که انتخاب کارگردان به چه نحوی بود ولی در آن زمان آقای مهندس فخرالدین انوار، مدیر شبکه یک و آقای سید محمد بهشتی مدیر گروه فیلم و سریال این شبکه بودند.

آقای نجفی نیز جزو بچه های مسلمان بودند که از قبل از انقلاب با این دوستان فعالیت و همکاری داشتند و بعد از انقلاب نیز این رابطه ادامه پیدا کرده بود و با هم کار می کردند و این دو آقای نجفی را تایید می کردند. گرچه ایشان تجربه ساخت چنین سریال سنگینی را نداشتند ولی دوستان، ایشان را برای ساخت این سریال تایید کردند. البته در سال های اولیه بعد از انقلاب ما قدرت انتخاب زیادی هم نداشتیم چرا که تعدادی از هنرمندان و هنرپیشه های قبل از انقلاب دیگر با سازمان همکاری نمی کردند و بعضا از کشور رفته بودند یا این که خود سازمان با توجه به ملاحظاتی که داشت با آنها کار نمی کرد.


در مورد انتخاب کارگردان های سریال های این چنینی آیا مولفه خاصی مدنظرتان بود؟

در مورد انتخاب کارگردان های سریال ها و کارهای سنگین هنری مثل سربداران تاکید داشتیم که افرادی شناخته شده باشند تا با اطمینان بتوانیم کار را به آنها واگذار کنیم. مثلا در مورد سریال سردار جنگل این تجربه را داشتیم که در ابتدا مسئولیت ساخت این کار را به یکی از کارگردانان قبل از انقلاب داده بودیم ولی ایشان نتوانست سریال را تمام کند و نیمه راه، کار را واگذار کرد. بعد مسوولیت ادامه ساخت سریال را به آقای بهروز افخمی سپردیم. ایشان نیز جزو بچه های مسلمان خوش فکر و دارای ذوق هنری بود. گرچه تجربه ساخت چنین سریال هایی را نداشت.

واکنش ها از سوی مردم و مسوولان در آن زمان نسبت به این سریال چگونه بود؟

به نظرم سریال سربداران خوب از کار درآمد. پربیننده بود و از نظر تاریخی و تهیه کار، تلفیقی از هنر اسلامی و ایرانی بود. چرا که یکی از نهضت های بزرگ اسلامی را روایت می کرد. این سریال توانست مخاطبان زیادی را جذب کند؛ چنان که در شب هایی که این سریال پخش می شد، خیابان ها خلوت می شد. در مجموع واکنش مردم نیز نسبت به این سریال مثبت بود؛ برخی از شخصیت های مطرح آن سریال و اصطلاح هایی که استفاده می کردند در بین مردم مشهور و پرکاربرد شده بود؛ مسئولان نیز از ساخت این سریال استقبال و از آن تقدیر کردند.


البته در سال های ابتدایی انقلاب آن چنان فیلم و یا سریال متناسب با جامعه اسلامی نداشتیم و برخی از کارهایی هم که تهیه می شد در راستای پرکردن آنتن بود و چندان فاخر نبودند، ولی وقتی یک سریال درجه یک مثل سربداران ساخته و پخش می شد مورد استقبال مردم و مسئولان قرار می گرفت؛ به خصوص این سریال که روایت گر یک نهضت اسلامی بود.

آقای محمدعلی نجفی کارگردان این سریال در گفت و گویی اعلام کرده بود که پخش های این سریال از جمله برخی از قسمت هایی که مربوط به بازی خانم سوسن تسلیمی به عنوان همسر شیخ حسن جوری بوده، حذف شده است؟ علت این حذف چه بود؟

همان طور که گفتم این گونه سریال ها جزو اولین تجربه های هنری بود که متناسب با جامعه اسلامی ساخته می شد، البته حساسیت ها در آن زمان در جامعه بالا بود و ممکن است برخی از سکانس های این سریال به خاطر حساسیت هایی که وجود داشته؛ حذف شده باشد ولی من در این ارتباط دقیقا چیزی به یاد ندارم که کدام بخش حذف شد و یا در آن اصلاحاتی ایجاد شد ولی اون خانمی که نقش فاطمه را بازی می کرد تا آخر سریال حضور داشت.


آقای نجفی در مصاحبه ای که در ارتباط با حذفیات این سریال داشتند، اعلام کردند یک سکانسی که در سربداران حذف شد مربوط به شهر میکده ها بود و به من اعتراض می کردند که یعنی شیخ حسن به شهر میکده ها می رود؟

در آن زمان گروه نظارت بر پخش فعالیت جدی داشت و فردی به نام آقای «کریمیان» مدیر پخش بود، ایشان فرد بسیار دقیقی بود و روال این گونه بود که هر برنامه ای قبل از پخش، باید بازبینی مدیرپخش و یا ناظرین پخش روی آنتن می رفت تا اگر دیالوگ و یا صحنه نامناسبی داشت، حذف شود و با اصلاحات روی آنتن برود.

کنترل قبل از پخش بسیار دقیق و جدی بود البته شرایط بعد از انقلاب این موضوع را می طلبید، چرا که حساسیت مردم زیاد بود و ممکن بود در برخی از برنامه ها بعضا مسائل نامناسب مطرح شود و این اقتضاء می کرد که نظارت ها زیاد باشد. یادم هست در آن زمان پیشنهادی برای ساخت یک سریال تلویزیونی از سوی نویسنده ای ارائه شده که اسم آن طرح «خان کجور» بود. در این سریال هم یک روحانی حضور داشت هم یک معلم که حرف های انقلابی می زدند.

درواقع یک کار قوی و انقلابی بود ولی نتیجه این سریال تایید یک عبارت مارکسیستی بود که انقلاب باید با محاصره شهرها از طریق روستاها پیروز شود و این طرح، این گونه نشان می داد که انقلاب اسلامی یک انقلاب شبه مارکسیستی است و این که از روستاها آمدند شهرها را محاصره کردند و انقلاب پیروز شد. در شورای طرح و برنامه این مساله مطرح شد و موافقان و مخالفان این طرح دیدگاه های خود را مطرح کردند.


من گفتم که اگر نویسنده اسم سریال را از خان کجور به کدخدای کجور تغییر دهد و اصلاحاتی در متن ایجاد کند می توان اجازه ساخت سریال را داد چرا که کلمه «خان» تداعی کننده مفهوم مارکسیستی ارباب- رعیتی است. ولی کدخدا به نوعی نماینده حکومت و دولت است و اگر این تغییر نام صورت بگیرد بهتر است. ولی نویسنده آن به هیچ وجه با این موضوع موافقت نکرد. در مورد سریال سربداران هم همان طور که پیش از این گفتم دقیقا از حذف این سریال چیزی یادم نیست ولی شرایط انقلاب، جنگ و مسائل ایدئولوژیک می طلبید که نظارت ها جدی تر باشد.

معمولا با توجه به شرایط و حساسیت هایی که وجود داشت یک جاهایی را حذف می کردند. البته در آن زمان تولیدات براساس دقیقه محاسبه و پول به تهیه کننده و عوامل فیلم داده می شد و طبعا با توجه به این رویه، در بعضی از تولیدات جاهایی بی جهت، برنامه کش داده می شد و طبعا با توجه به این رویه، در بعضی از تولیدات جاهایی بی جهت، برنامه کش داده می شد. در حالی که ضرورتی بر این موضوع نبود و قسمت های اضافی حذف می شد. در مورد برخی از برنامه ها و سریال ها نیز امام (ره) تذکراتی می دادند که ما سعی می کردیم دیدگاه های امام (ره) را نیز رعایت کنیم.

با توجه به استقبال مردم از این سریال ایا خاطراه ای از زمان پخش این سریال به یاد دارید؟

در این سریال شخصیتی به نام طغای بود که شعارش این بود که «طغای مرد جنگ است و مرد سیاست نیست». این عبارت در جامعه و در بین عامه مردم رواج پیدا کرده بود. در آن زمان فکر می کنم که انتخابات مجلس دوم در حال برگزاری بود و برخی کاندیداها که می خواستند علیه رقیب خود مطلبی را بنویسند و یا بگویند، می گفتند فلانی مرد جنگ است و مرد سیاست نیست.


از جمله شخصیت های دیگر این سریال قاضی شارع بود که نوع بازی و ادبیاتی که استفاده می کرد مورد استقبال مردم قرار گرفت. بازی خانم سوسن تسلیمی که در آن زمان نقش فاطمه را بازی می کرد، نوع اسب سواری که ایشان انجام می داد و در این سریال تبدیل به یک اسب سوار قهار شده بود، مورد توجه مردم قرار گرفته بود.