خطرناک‌ترین عنکبوت تاریخ چگونه ایران را شوکه کرد؟

برترین‌ها: مستند «و عنکبوت آمد» سال ۱۳۸۰ ساخته شد؛ مستندی تکان‌دهنده و تاثیرگذار که جدا از آشکارکردن ابعاد فکری سعید حنایی را به نمایش می‌گذارد. از نکات جالب این مستند حضور غلامرضا منصوری، قاضی، است که سال ۱۳۹۹ در کشور رومانی درگذشت. او آن زمان قاضی رسیدگی به اتهامات سعید حنایی بود.

مستند «و عنکبوت آمد» حالا پس از بیش از دو دهه به‌عنوان یک سند تصویری مهم از یک واقعه بحث‌انگیز تاریخی، کارکردی الهام‌بخش برای فیلمسازان پیدا کرده است. مازیار بهاری کارگردان این مستند بود و رؤیا کریمی مجد، روزنامه‌نگار اجتماعی پژوهش این مستند را بر عهده داشت.

رؤیا کریمی مجد در همین باره به ابعاد مختلف آن مستند و ویژگی‌های مهمش اشاره می‌کند: «به نظرم بخش عمده‌ای از اینکه ۲۰ سال بعد از اعدام سعید حنایی در ایران، دو فیلم سینمایی یکی در داخل و دیگری در خارج درباره آن ساخته می‌شود، برمی‌گردد به خوراک اطلاعاتی غنی که مستند «و عنبکوت آمد» فراهم کرده است.

این مستند فقط بر شخصیت سعید حنایی تکیه ندارد، بلکه همه جوانب قتل‌های زنجیره‌ای آن سال‌ها در مشهد، از فضای عمومی شهر گرفته تا خانواده قربانیان و سعید حنایی و حتی قاضی پرونده را لحاظ می‌کند. توجه دوباره به قتل‌های زنجیره‌ای مشهد نشان‌دهنده توان و ظرفیت ساخت مستند است و یک مستند می‌تواند مدارکی را برای سال‌ها ثبت و ضبط کند تا بعداً خوراک کار فیلمسازان در اقصی نقاط جهان شود.»

مازیار بهاری، سازنده «و عنکبوت آمد» درباره کارش می‌گوید: خوشحالم که به هر حال این مستند هنوز بعد از سال‌ها دیده می‌شود؛ به‌خصوص این چند هفته اخیر بیشتر دیده شده که به خاطر فیلم «عنکبوت» است که در ایران اکران شده است. ولی فکر می‌کنم چیزی که دوستان را به مستند من علاقه‌مند کرده، در حقیقت موضوع فیلم بوده؛ موضوع سعید حنایی و کشتن ۱۶ زن بیگناه توسط فردی که در ذهنش خودش را در حقیقت یک مقام مسئول تلقی می‌کرد.

اگر آن سال‌ها را یادتان باشد، تا آن موقع کسی دربارهٔ به‌قول این‌ها زنان خیابانی یا کارگران جنسی صحبت نمی‌کرد، اما به هرحال ما می‌دیدیم که کارگران جنسی در خیابان بودند. کافی بود پنج دقیقه در ایران پیاده راه بروید و ببینید این خانم‌ها را. تا آن موقع کسی از آن‌ها صحبت نمی‌کرد تا ماجرای سعید حنایی اتفاق افتاد. از طرف دیگر، حنایی یک قاتل بود. خیلی فرق می‌کرد با بیجه یا افراد دیگری که به هرحال به بچه‌ها تجاوز کرده بودند یا کلاً کاری که کرده بودند که درست نبود.

با همکاری خانم رؤیا کریمی مجد توانستیم کاری کنیم که افکار این فرد و خانواده‌اش و داستان قربانیان را به صورتی به تصویر بکشیم و مستند کنیم. به خاطر همین فکر می‌کنم که به هرحال این مستند به عنوان یک اثر تاریخی می‌مانَد دیگر. نه به خاطر این که مثلا من کار خارق‌العاده‌ای انجام داده باشم، برای این‌که توانستیم یک واقعه مهم را ثبت بکنیم.

قبل از هرچیز بگویم که ما، هم از فرزندان قربانیان و هم از پسر آقای حنایی، با اجازه سرپرست‌هایشان فیلم‌برداری کردیم. اگر اجازه به ما نمی‌دادند، فیلم‌برداری نمی‌کردیم. برای من خیلی مهم بود که چند نسل را در فیلم نشان بدهیم. یعنی خود حنایی می‌تواند نماینده دو نسل باشد، نسل انقلاب (یا نسل جنگ)، و نسلی که در دهه ۷۰ شمسی رشد کرده و وارد جامعه شده. این قتل‌ها را هم اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ شمسی انجام داده بود.

به خاطر همین، برای من خیلی مهم بود که هم با مادر سعید حنایی صحبت کنم و هم با پسرش و بدانم پسرش در موردش چه فکری می‌کند. چون وقتی من با برادرش یا با برادرزاده‌هایش که بزرگسال بودند، صحبت می‌کردم، آن‌ها به هرحال داستان را با سانسور برای ما تعریف می‌کردند. ولی می‌دانستم پسرش می‌تواند بدون سانسور داستان را برای ما تعریف کند، یعنی همان جوری که در خانه برایش تعریف کرده‌ بودند یا از دوستان سعید حنایی شنیده. در فیلم هم می‌بینید که می‌گوید به من گفته‌اند بیا کار پدرت را ادامه بدهیم. پس او می‌تواند داستان را برای ما تعریف کند. برای همین با پسر سعید حنایی صحبت کردم.

نزهت بادی، منتقد سینما و تحلیلگر مسائل سیاسی زنان درباره ساخته مازیار بهاری می‌نویسد: مستند "و عنکبوت آمد" از طریق عکس‌ها و خاطرات نشان می‌دهد که سعید حنایی پیشینه دارد و پسرش از زبان او نقل‌قول می‌کند که "بابام می‌گفت وقتی زن‌ خیابانی را می‌دیدم، احساس می‌کردم پایش را پشت دوست رزمنده‌ام گذاشته. در این لحظه همه شهیدان در نظرم می‌اومدند و دست برنمی‌داشتم تا این زنان را نابود کنم". سعید حنایی نیز زنان کارگر جنسی را مسبب فساد و فحشا می‌داند که امنیت محله و مردان و خانواده‌ها را از بین بردند. او درباره مردانی که طالب این زنان هستند و برای رابطه جنسی با آن‌ها پول پرداخت می‌کنند، صحبت نمی‌کند و به نقش آن‌ها در تداوم پدیده روسپیگری اهمیتی نمی‌دهد. فقط یکبار اشاره می‌کند که در ابتدا به سراغ این مردان رفته تا آن‌ها را از بین ببرد اما وقتی کتک خورده و ماشینش خسارت دیده، از آن‌ها چشم پوشیده.

بعد از آن به سراغ زنان کارگر جنسی رفته که آسیب‌پذیر و بی‌دفاع هستند و حمایتی دریافت نمی‌کنند. درواقع در فساد و فحشایی که سعید حنایی ادعای مبارزه با آن را دارد، مردان متقاضی رابطه جنسی خیابانی حذف می‌شوند و فاسد و گناهکار و مستوجب مجازات به حساب نمی‌آیند. در فیلم عکس‌هایی از زنان کارگر جنسی مقتول را می‌بینیم. زنانی ساده و عادی که هیچ شباهتی به شمایل زنان انگ خورده با ننگ روسپی و فاحشه و تن‌فروش ندارند. رنج در چهره‌ها و اندوه در چشمهایشان، نشان می‌دهد قبل از آن‌که قربانی خشونت سعید حنایی شوند، قربانی فقر شدند. تصویر ناخن‌های لاک‌زده پای زنی پر از زخم و خون‌مردگی و جراحت، به خوبی وضعیت اندوهبار زنان کارگر جنسی را در جامعه‌ای نشان می‌دهد.