آسم؛ شایع‌ترین بیماری مزمن در جهان
آسم، بیماری مزمن و التهابی دستگاه تنفس است که می‌تواند از بینی تا راه‌های هوایی کوچک را درگیر کند و باعث علائمی مانند خس‌خس سینه، سرفه، تنگی نفس، محدودیت در فعالیت بدنی، احساس سنگینی و درد در قفسه سینه شود.
هفته نامه سلامت - دکتر سید احمد طباطبایی*: آسم یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن تنفسی در کودکان و بزرگسالان و از مهم‌ترین علل غیبت آنها از مدرسه و محل کار است. هم‌اکنون بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در جهان از این بیماری رنج می‌برند. به همین دلیل دولت‌ها و جوامع می‌کوشند تا از هر فرصتی برای حمایت از برنامه‌های مرتبط با این بیماری مزمن حمایت کنند و از سیر فزاینده خسارات انسانی، اجتماعی و اقتصادی آن بکاهند. روز جهـــانی آسم یک رویداد سالانه است که از سوی دفتر برنامه جهانی آسم (GINA) سازماندهی می‌شود تا سطح آگاهی درباره بیماری آسم و مراقبت‌های جهانی برای این بیماران را بهبود بخشد.
آسم، بیماری مزمن و التهابی دستگاه تنفس است که می‌تواند از بینی تا راه‌های هوایی کوچک را درگیر کند و باعث علائمی مانند خس‌خس سینه، سرفه، تنگی نفس، محدودیت در فعالیت بدنی، احساس سنگینی و درد در قفسه سینه شود. برخلاف تصور عموم، آسم همیشه به صورت حمله‌های ناگهانی ظاهر نمی‌شود، بلکه علائم آن می‌تواند مزمن و طول‌کشنده باشد و اصلا فرد دچار حمله نشود. این بیماری به دنبال زمینه حساسیتی یا ژنتیکی ایجاد می‌شود. گاهی اوقات نیز فرد زمینه ژنتیکی ندارد اما با قرار گرفتن در تماس با عوامل مختلف دچار عکس‌العمل شدید به صورت علائم تنفسی طول‌کشنده می‌شود.
آسم به شکل شایع بعد از ابتلای کودکان به عفونت‌های ویروسی دستگاه تنفس ظاهر می‌شود. در این شرایط، حتی با برطرف شدن عامل عفونت، علائم تنفسی مثل سرفه، خس‌خس سینه و ... تا مدت‌ها ادامه پیدا می‌کند. سیستم ایمنی بدن این مشکلات را بعد از مدتی جبران می‌کند و کاهش می‌دهد، حتی اگر درمانی انجام نگیرد. به همین دلیل بیمار بی‌شکایت می‌شود و خانواده فکر می‌کنند مشکل برطرف شده است، اما بعد از مدتی دوباره به علت قرار گرفتن در معرض عوامل تشدیدکننده مثل ویروس‌ها و سرماخوردگی، فرد دچار عود علائم می‌شود.
بنابراین مهم‌ترین مشخصه این بیماری، عود و تکرار علائم آن پس از هر بار سرماخوردگی است.
بعضی دیگر از کودکان نیز به دنبال تماس با عوامل حساسیت‌زا مثل گرد و غبار، گرده گیاهان، غذاهای حاوی مواد نگهدارنده و ... دچار علائم آسم و سرماخوردگی می‌شوند. علائم گروهی دیگر نیز بعد از ورزش یا قرار گرفتن در معرض هوای سرد تشدید می‌شود. البته شدت علائم تنفسی در این افراد کمتر از بیمارانی است که به دنبال عفونت‌های ویروسی دچار علائم می‌شوند زیرا ویروس‌ها نیز به نوبه خود به بافت دستگاه تنفس صدمه وارد می‌کنند. عده‌ای از کودکان هم با همزمانی دو عامل حساسیت‌زا دچار علائم آسم می‌شوند. برای مثال ممکن است کودک با قرار گرفتن در معرض آلرژن‌های استنشاقی دچار علامت نشود، اما اگر همزمان با آن از مواد غذایی حاوی مواد نگهدارنده استفاده کند، علائم آسم را تجربه کند.
تفاوت‌های شیوع آسم میان دخترها و پسرها
شیوع آسم در سنین قبل از دبستان یک مقدار در پسرها بیشتر است. وقتی افراد به سن بلوغ می‌رسند، تقریبا شیوع بیماری در دخترها و پسرها مساوی می‌شود، اما بعد از بلوغ این بیماری به مقدار کم بین خانم‌ها شایع‌تر است. آسم از هر سنی و حتی از شیرخوارگی می‌تواند بروز پیدا کند. درواقع، هرچقدر تماس فردی که دارای زمینه آسم است با عوامل تحریکی بیشتر باشد، بیماری را سریع‌تر نشان می‌دهد، اما اگر فردی زمینه آسم را داشته باشد و در تماس با عوامل تحریکی قرار نگیرد یا دیرتر قرار بگیرد، در سنین بالاتری علائم این بیماری را نشان می‌دهد. در حال حاضر آمار دقیقی از شیوع این بیماری در ایران وجود ندارد اما مطالعات در سال‌های گذشته نشان داده‌اند میزان شیوع آن کمتر از ۵ درصد است. درواقع، هرچقدر کیفیت و شیوه زندگی به زندگی غربی یا صنعتی نزدیک‌تر شود، احتمال بروز آسم نیز بیشتر می‌شود.
آسم را با بیماری‌های دیگر اشتباه نگیرید
آسم در کودکان با گرفتن شرح‌حال، معاینه، توجه به علائم بالینی و نحوه پاسخگویی بدن فرد به داروها تشخیص داده می‌شود. درمورد کودکانی که قادر به همکاری نیستند نیز باید از تست‌های تنفسی و اسپیرومتری برای اثبات تحریک‌پذیری و تنگی راه‌های هوایی استفاده کرد. علائم تنگی‌نفس، سرفه، خس‌خس سینه و ... همیشه معادل با آسم نیستند زیرا گیر کردن جسم خارجی در مسیرهای تنفسی، نقص‌های سیستم ایمنی و بیماری‌های مادرزادی و ارثی دیگر نیز می‌توانند با این علائم همراه باشند. فقط زمانی باید به درمان آسم پرداخت که احتمال وجود بیماری‌های دیگر رد شده باشد.
پیشگیری از حملات آسم در 5 + 1 قدم
آسم باعث اختلال در نفس کشیدن، خوابیدن، مدرسه رفتن، کار کردن و سلب آرامش از فرد و خانواده او می‌شود. بنابراین آشنایی با راه‌های پیشگیری از حملات این بیماری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به‌خصوص اگر فرد در ماه بیشتر از ۲ بار دچار علائم آن شود. از جمله این راهکارها می‌توان به این موارد اشاره کرد:
1. از تماس با عوامل تحریکی استنشاقی مثل گرده گیاهان، گرد و غبار، آلودگی هوا، خوشبوکننده‌ها، حشره‌کش‌ها، شوینده‌ها، سفیدکننده‌ها، بوی بنزین و وایتکس، عطرها، دود سیگار و قلیان، دود اسپند، عود، دود آتش و ... خودداری کنید. استفاده از شومینه، بخاری و فن‌کوئل و پخت‌وپز بدون روشن کردن هود یا دستگاه تهویه هوا نیز می‌تواند باعث تشدید علائم آسم در افراد مستعد شود.
۲. از میزان مایت‌ها و قارچ‌های محیط بکاهید. مایت موجود زنده‌ای است که روی سطح فرش، موکت، مبل و ... زندگی می‌کند و از موادی مانند پوسته مرده بدن انسان تغذیه می‌کند. درواقع، هر مکانی که بشر در آن حضور داشته باشد دارای مایت است. استنشاق مواد حاصل از زاد و ولد این حشرات و مایت‌های مرده می‌تواند باعث تشدید علائم آسم شود. قارچ‌ها نیز بیشتر در مناطق مرطوب دیده می‌شوند. متاسفانه خیلی از خانواده‌ها فکر می‌کنند استفاده از دستگاه بخور سرد و گرم به کاهش علائم آسم کمک می‌کند، درحالی که برعکس این موضوع حقیقت دارد زیرا رطوبت باعث افزایش رشد قارچ‌ها در محیط می‌شود. البته در این مورد استثنا هم وجود دارد و آن قرار گرفتن در هوای مرطوب شمال کشور است. از آنجایی که در این مناطق آلودگی هوا و گرد و غبار کمتری یافت می‌شود، احتمال بروز علائم آسم نیز کاهش می‌یابد.
3. از مصرف مواد غذایی حساسیت‌زا و خوراکی‌های حاوی مواد نگهدارنده، اسانس و رنگ خودداری کنید. بعضی از مبتلایان به آسم بر اثر خوردن موادی مثل تخم‌مرغ، غذاهای دریایی، دانه‌های روغنی، آجیل، سرکه، ترشیجات و ادویه‌جاتی مانند فلفل و کاری نیز دچار تشدید علائم می‌شوند. از آنجایی که این مواد در تولید انواع سس، شیرینی، نوشابه، ژله، پاستیل، پودر سوخاری و ... به کار می‌روند باید از مصرف این خوراکی‌ها نیز خودداری کرد.
۴. قبل از ورزش یا بازی، نسبت به درمان علائم آسم اقدام و از ورزش کردن در هوای پرباد یا سرد (مثل اسکی) خودداری کنید. ورزش و بازی برای سلامت جسم و روان کودکان ضروری است. بنابراین افراد مبتلا به آسم هرگز نباید آن را کنار بگذارند، بلکه باید علائم خود را رفع کنند و بعد به فعالیت جسمی بپردازند.
5. اگر فرد به طور مکرر دچار آنفلوانزا می‌شود باید هر سال واکسن آنفلوانزا را تزریق کند. این واکسن با کاهش دفعات آنفلوانزا به کاهش علائم آسم کمک می‌کند اما تاثیری بر سرماخوردگی و سایر عفونت‌های ویروسی ندارد. احتمال ابتلا به این عفونت‌ها را می‌توان با رعایت مسائل بهداشتی مثل شستشوی دست و خودداری از تماس با افراد بیمار کنترل کرد.
۶. از نگهداری حیوانات خانگی مثل سگ، گربه، خوکچه هندی و حتی پرندگان خودداری کنید. بهترین گزینه برای کودکان مبتلا به آسم نگهداری از ماهی است. البته تماس با بدن ماهی خود می‌تواند باعث حساسیت پوستی شود اما کودکان معمولا این تماس را ندارند.
درمان آسم باید مدت‌ها ادامه پیدا کند
آسم یک بیماری مزمن و طول‌کشنده است بنابراین نباید با فروکش کردن علائم آن درمان را قطع کرد، مگر اینکه پزشک اجازه بدهد. مطالعات نشان داده‌اند حتی در صورت فروکش کردن علائم، زمینه‌های التهاب در بدن همچنان باقی می‌مانند. بنابراین باید این داروها را برای طولانی‌مدت مصرف کرد. برای این منظور از داروهای ضدالتهابی مثل کورتون استنشاقی استفاده می‌شود. خیلی از خانواده‌ها به دلیل شنیدن نام کورتون نگران می‌شوند و از درمان کودک خود خودداری می‌کنند، در حالی که باید گفت میزان کورتون موجود در این داروها اصلا قابل‌مقایسه با کورتون‌های خوراکی و تزریقی نیست. اگر کودک درمان مناسب را دریافت نکند، بعدها برای کنترل بیماری خود نیاز به مقادیر بسیار بیشتری از کورتون خواهد داشت.
بنابراین نباید این کودکان را بدون درمان رها کرد. بعضی‌ها نیز فکر می‌کنند داروهای آسم باعث گشادی قلب می‌شود، در حالی که این موضوع حقیقت ندارد. استفاده از اسپری‌های آسم مثل سالبوتامول بدون مراجعه به پزشک می‌تواند باعث وابستگی فرد به این داروها شود. در این شرایط فرد به جای کنترل عوامل تشدیدکننده آسم فقط به درمان علامتی آن می‌پردازد. بنابراین همیشه نیازمند این داروها باقی می‌ماند. در صورتی که اگر به پزشک مراجعه کند و بیمار زمینه‌ای خود را تحت کنترل قرار دهد، به مقدار بسیار کمتری از این اسپری نیاز پیدا می‌کند.
آسم کودکان معمولا قبل از سنین مدرسه بهبود می‌یابد اما درصدی از کودکان (با زمینه آلرژی شخصی به صورت اگزما یا حساست‌های پوستی یا سابقه حساسیت در خانواده) تا بعد از 6 سالگی نیز علائم آسم را تجربه می‌کنند. البته این گروه نیز اغلب با رسیدن به سن بلوغ بهبود می‌یابند و تنها درصد کمی از آنها علامت‌دار باقی می‌مانند. بهبود کودکان تا 6 سالگی یا بلوغ نباید باعث شود خانواده‌ها از درمان امتناع کنند.
اگر کودک درمان لازم را دریافت نکند، تا رسیدن به این سنین زجر می‌کشد و دائم به اورژانس نیاز پیدا می‌کند. در اورژانس نیز برای بهبود او از داروهای نجات‌بخش مثل سالبوتامول در مقادیر بالا یا کورتون‌های تزریقی استفاده می‌شود.
آگاهی از اهمیت روز جهانی آسم
آسم شایع‌ترین بیماری جهان است. شیوع آن در بعضی جوامع به 15 تا 20 درصد نیز می‌رسد. بنابراین نیاز است که حتما خانواده‌ها و افراد در زمینه پیشگیری و درمان این بیماری تحت‌آموزش قرار بگیرند. این بیماری شایع‌ترین علت غیبت کودکان از مدرسه و بزرگسالان از محیط کار است. این موضوع خود صدمه اقتصادی به کشور وارد می‌کند. مصرف قابل‌توجه داروهای مربوط به آسم نیز هزینه‌های بسیار سنگینی به جوامع تحمیل می‌کند. روز جهانی آسم به منظور افزایش آگاهی جامعه و هشدار به مسوولان برای کاهش آلودگی‌های محیط زیست و افزایش دسترس‌پذیری بیماران به داروها نامگذاری شده است.
مهم‌ترین اصول پیشگری از آسم و آلرژی
هدف از اقدامات درمانی آسم از بین بردن علائم بیماری است اما در بعضی افراد آسم به‌عنوان یک بیماری مزمن همراه با دوران بهبود و تشدید باقی می‌ماند. در موارد بسیاری، پس از نوجوانی اثری از بیماری نیست، به‌خصوص اگر درمان درست از کودکی انجام گیرد و زمینه آلرژی کنترل شود.
در حال حاضر تنها اقدام موثر پیشگیرانه اجتناب از مصرف دخانیات و به‌خصوص در مورد کودکان محیط عاری از دود است. دود سیگار مجاری تنفسی را تحریک می‌کند و زمینه بروز بیماری تنفسی را ایجاد می‌کند. البته کاهش دمای محیط (کمتر از ۲۰ درجه) و تهویه مناسب، کاهش رطوبت، انتخاب ملحفه‌هایی با قابلیت شستشوی راحت و بدون پشم و پَر، تهویه زیر فرش و وسایل حداقل ۲ بار در ماه، استفاده نکردن از فرش‌های پشمی، پرهیز از نگهداری حیوانات خانگی، استفاده از سم برای نابودی سوسک و حشرات، دور کردن عروسک‌های پرزی از دسترس کودکان و شستشوی روزانه موها برای از بین رفتن گرده‌ها و عوامل حسیاسیت‌زای محیط، به‌خصوص در افراد مستعد می‌تواند در کاهش زمینه آلرژی‌های تنفسی نقش داشته باشد.
براساس تحقیقات مصرف فراوان میوه‌ها و سبزیجات به‌عنوان خوراکی‌های سرشار از فیبر نیز می‌تواند در پیشگیری از آسم مفید باشد. باکتری‌های روده‌ای باعث تخمیر فیبرهای غذایی موجود این خوراکی‌ها در دستگاه گوارش می‌شوند. طی این فرایند اسیدهای چرب وارد خون می‌شوند و بر پاسخ ایمنی ریه‌ها تاثیر می‌گذارند.
از طرفی، شیر مادر عامل محافظت عالی کودک در برابر آسم و آلرژی‌های غذایی است. به نظر می‌رسد چنین ایمنی ناشی از مصرف خوراکی‌های حساسیت‌زا توسط مادر در دوران شیردهی است که از راه شیر وارد بدن کودک شده و در نتیجه تحمل به مواد حساسیت‌زا ایجاد می‌شود. همچنین توصیه می‌شود تغذیه انحصاری با شیر مادر حتما تا ۶ ماهگی انجام گیرد و از مصرف زودهنگام خوراکی در برنامه غذایی کودک اجتناب شود.
*فوق‌تخصص ریه کودکان، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر