هر آنچه باید درباره بیماری های التهابی روده بدانید

ماهنامه دنیای سلامت - دکتر ابراهیم دریانی، فوق تخصص گوارش و کبد: بیماری های التهابی روده به گروهی از بیماری ها گفته می شود که در آن ها بیماران دارای تعدادی از علائم و عوارض گوارش ناشی از وجود التهاب در روده ها می باشند. این بیماری های حدود ۰.۰۵ درصد از افراد جامعه را مبتلا می سازند، بیشتر در سنین ۳۰ تا ۳۰ سالگی آغاز شده، در خانم ها و آقایان به یک نسبت ایجاد می شوند. بعضی از بیماران مبتلا دوره های متناوبی از بهبودی نسبی (پس رفت بیماری) را در طی بیماری خود تجربه می کنند.

یعنی در دوران ابتلا، بیماری زمانی عود می کند یا به اصطلاح شعله ور می شود و زمانی دیگر پس رفت کرده و فروکش می نماید، در حالی که برخی دیگر از بیماران به صورت دائم بیماری را دارا می باشند. خوشبختانه با پیشرفت شیوه های درمانی، میزان بیمارانی که دارای علائم دائمی هستند به طور چشم گیری کاهش یافته است.

شدت بیماری از یک فرد به فرد دیگر متفاوت است. بعضی مبتلایان تنها علائم خفیفی دارند در حالی که بعضی دیگر دارای علائم شدید و ناتوان کننده می باشند. در بعضی شروع علائم تدریجی است و در بعضی دیگر این علائم خود را به صورت ناگهانی نشان می دهند. حدود نیمی از بیماران دارای علائم خفیف می باشند و نیم دیگر از عود های مکرر بیماری رنج می برند.

انواع بیماری های التهابی روده:

بیماری های التهابی روده به دو صورت کلی در بیماران مبتلا دیده می شود:

۱. کولیت زخمی (کولیت اولسراتیو یا کولیت اولسروز)

۲. بیماری کرون

بیماری کولیت زخمی در آقایان و بیماری کرون در خانم ها شایعتر است ولی فراوانی کلی بیماری التهابی روده در دو جنس یکسان است. مشخصه اصلی هر دوی این بیماری ها التهاب روده هاست. در بیماری کولیت زخمی، قسمت مبتلا روده بزرگ (کولون) بیماران می باشد. در این بیماران داخلی ترین لایه روده بزرگ یعنی لایه پوشانده حفره روده دچار التهاب و زخم می شود.

در ۵۰ درصد بیماران مبتلا به کولیت زخمی انتهایی ترین قسمت روده بزرگ یعنی ناحیه رکتوسیگموئید می باشد.در بعضی از بیماران نیمه چپ روده بزرگ گرفتار است که به آن کولیت سمت چپ می گویند و در تعدادی از بیماران تمام روده بزرگ درگیر است که به این حالت کولیت سر تا سری یا پان کولیت گفته می شود. در بیماران مبتلا به کرون، تمامی قسمت های دستگاه گوارش بیماران از دهان تا مقعد ممکن است مبتلا شود اما درگیری به طور عمده در روده کوچک و بزرگ می باشد.

در حدود ۵۰ درصد بیماران مبتلا به بیماری کرون، روده بزرگ و کوچک به طور همزمان مبتلا می باشد. در این بیماری همچنین تمامی لایه های روده (بزرگ و کوچک) درگیر می شود. یعنی تمام ضخامت روده ممکن است درگیر باشد. درگیری مقعد نیز در این بیماران شایع است.

در بیماری کولیت زخمی، بیماری یک ناحیه از روده را به صورت یکنواخت درگیر می کند و در فاصله نواحی دیگر، ناحیه سالم وجود ندارد اما در بیماری کرون در فاصله بین نواحی مبتلا ناحیه سالم نیز وجود دارد و درگیری به صورت پراکنده و غیر یکنواخت می باشد. علایم این دو بیماری تا حد زیادی به هم شبیه است. در کشور ما بیماری کولیت زخمی از بیماری کرون شایع تر می باشد اما در کشور های غربی بیماری کرون شایع تر است.

علل بیماری های التهابی روده:

یکی از سوالاتی که بیماران مبتلا به بیماری های التهاب روده در بسیاری از موارد از پزشکان معالج خود می پرسند این است که:

چرا من به این بیماری مبتلا شده ام؟

در جواب باید گفت که متاسفانه تاکنون علم پزشکی نتوانسته است پاسخ قانع کننده ای به این سوال بدهد و علت یا علل این دسته از بیماری ها را به طور دقیق مشخص کند. هم اکنون در کشور ما و در کشور های دیگر تحقیقات متعددی در این زمینه در دست انجام می باشد و امید است که نتیجه این تحقیقات بتواند با مشخص کردن علل بیماری، پزشکان را دریافتن روش های بهتر و موثرتر درمان یاری دهد. در بررسی های انجام شده تاکنون علل و عوامل متعددی که با ایجاد این بیماری در ارتباط هستند، مشخص شده اند اما نمی توان هیچ یک از این عوامل را به عنوان عامل قطعی ایجاد کننده این بیماری ها در نظر گرفت. برای تشریح اینکه چه عواملی در ایجاد این بیماری ها نقش دارند، بهتر است ابتدا با نحوه ایجاد آن ها آشنا شویم.

بدن انسان همواره در معرض عوامل مهاجم و بیگانه بسیاری از جمله باکتری ها، ویروس ها، سموم و مواد خارجی قرار دارد. برای اینکه این عوامل مهاجم به بدن آسیب نرسانند، سیستم دفاعی بدن انسان با مکانیسم های متعدد اقدام به مقابله با این عوامل می نماید. عمده ترین نقش را برای مقابله با این عوامل در سیستم دفاعی بدن انسان، که دستگاه ایمنی نام دارد، سلول های ایمنی به عهده دارند.

در اثر ورود عمل بیگانه به بدن سلول های ایمنی فعال می شوند، فعال شدن آن ها باعث ترشح موادی می گردد که بعضی از آن ها مستقیما بر روی عوامل بیگانه تاثیر می کنند و باعث تخریب آن ها می شوند و بعضی دیگر در تنظیم فعالیت سلول های امینی و فعال کردن آن نقش دارند و در نتیجه ترشح این مواد و فعال شدن سلول ها، عامل بیگانه تخریب و نابود می شود.

اما همان گونه که در هر جنگی به هر حال نیروهای خودی و تاسیسات خودی نیز تا حدی تخریب می گردد و آسیب می بیند، در جنگ بین سلول های ایمنی خودی و عوامل بیگانه آسیب های جزئی به محل برخورد وارد می شود و تغییراتی در این محل به وجود می آید که به آن التهاب می گویند.

در بعضی از موارد و به دلایلی که تاکنون چندان شناخته نیست، سیستم ایمنی بدن سلول های قسمت های مختلف بدن را با عوامل بیگانه اشتباه می گیرد و شروع به واکنش نشان دادن بر علیه آن ها و تخریب آن ها می کند. این واکنش، خود ایمنی نامیده می شود و در این ضمن واکنش التهابی نیز در قسمت های درگیر به وجود می آید. در بیماری های التهابی روده محل این جنگ در قسمت های مختلف روده کوچک و بزرگ می باشد. در این شرایط واکنش خود ایمنی بر ضد سلول های نواحی مختلف روده ایجاد می شود و باعث تخریب آن ها و بروز التهاب در این قسمت می گردد.

چرا در افراد مبتلا به بیماری های التهابی روده سلول های ایمنی برعلیه سلول های خودی واکنش نشان می دهند؟

پاسخ به این سوال در حقیقت همان نکته ای است که دانشمندان و محققین برای پی بردن به علت آن سالیان دراز است مشغول بررسی هستند. اگر دلیل این امر مشخص شود، گام عمده ای در جهت روشن کردن علت بیماری های التهابی روده و سایر بیماری هایی که از آن ها به عنوان بیماری های خود ایمنی نام برده می شود، برداشته خواهد شد. در حال حاضر دانشمندان علل احتمالی زیر را برای این مساله مطرح می کنند (توجه داشته باشید که این علل تنها به عنوان احتمال مطرح هستند و هنوز ارتباط هیچ یک از آن ها با بیماری های التهابی روده به طور قطع مشخص نشده است!):

عوامل محیطی:

دسته عمده ای از عواملی که از آن ها به عنوان عوامل مستعد کننده بیماری های التهابی روده نام برده می شود را می توان عوامل محیطی نامید. از جمله عوامل محیطی مربوط به این مساله وضعیت اقتصادی، عوامل شغلی، وضعیت تغذیه و سایر عوامل می باشند. در تحقیقات انجام شده مشخص گردیده است که این بیماری بیشتر در طبقات مرفه جامعه و گروه هایی که وضعیت اقتصادی بهتری دارند دیده می شود. حتی دیده شده است که در کشورهایی که وضعیت اقتصادی بهتری دارند، این بیماری از کشورهای فقیر شایع تر است. همچنین این بیماری در افرادی که زندگی کم تحرک و مشاغل نشسته دارند بیشتر از افرادی که زندگی پر تحرک دارند دیده می شود.

در بررسی های انجام شده مشخص شده است که بیماری کرون در افراد سیگاری بیشتر از افراد غیر سیگاری و بیماری کولیت زخمی در افراد سیگاری کمتر از افراد غیر سیگاری دیده می شود البته باید توجه داشت که این مسئله به این معنا نیست که مبتلایان به کولیت زخمی باید سیگار بکشند! چون مصرف سیگار تبعات و عوارض بسیار زیادی بر دستگاه های مختلف بدن از جمله دستگاه گوارش دارد و باعث افزایش خطر ابتلا به بسیاری از سرطان ها می شود و در مبتلایان به کولیت زخمی نیز احتمال بروز تمامی این مشکلات با مصرف سیگار وجود خواهد داشت.

در اخبار و برنامه های علمی تلویزیون و رادیو و نیز خبرهای علمی روزنامه ها، چندین بار به این مسئله بر خورده ایم که عامل ایجاد کننده زخم معده یک میکروب می باشد. آیا ممکن است که عامل به وجود آورنده بیماری های التهابی روده نیز یک میکروب باشد؟

بررسی های متعددی در زمینه ارتباط باکتری ها، قارچ ها، ویروس ها و سایر عوامل عفونی با این بیماری انجام شده است اما تاکنون دلیل محکمی به دست نیامده است که نشانگر وجود نقش یک باکتری یا انگل باشد. گاهی اوقات یک عفونت روده ای می تواند زمینه تشدید بیماری را فراهم کند. به همین دلیل بعضا در درمان موارد عود بیماری، از آنتی بیوتیک استفاده می شود.

در اوایل ابتلا به این بیماری با یکی از دوستانم در این زمینه صحبت می کردم اعتقاد او بر این بود که گروه خاصی از مواد غذایی عامل ایجاد کننده این بیماری هستند و در صورت رعایت رژیم خاص غذایی بهبود فراهم یافت. آیا این مسئله صحت دارد؟

باید گفت یکی از مسائلی که اخیرا در زمینه نحوه ایجاد این بیماری، توجه دانشمندان را به خود جلب کرده است نقش تغذیه در ایجاد این بیماری است ولی با وجود مطالعات انجام شده هنوز تاثیر مواد غذایی و نحوه تغذیه در ایجاد این بیماری مشخص نشده است و لذا نمی توان گفت که نوعی خاصی از غذا در ایجاد این بیماری دخالت دارد تا با مصرف نکردن آن بیماری بهبود یابد.

از زمان ابتلای من به این بیماری این نگرانی در همکاران نزدیک من در محیط کار ایجاد شده است که ممکن است این بیماری به آنان نیز سرایت کند آیا این امکان وجود دارد؟

خیر، با قاطعیت می توان گفت که در این بیماری عامل عفونی که بخواهد از فردی به فرد دیگر منتقل شود و او را مبتلا کند وجود ندارد و در این زمینه نگرانی بی مورد است.

آیا در نهایت می توان گفت که نقش عامل وراثت و استعداد ژنتیکی در مورد ابتلا به بیماری های التهابی مهمتر است یا نقش عوامل محیطی؟

پاسخی که دانشمندان به این سوال می دهند این است که در فردی که از لحاظ ژنتیکی زمینه های ابتلا به این بیماری را دارد، اگر بعضی از عوامل محیطی موثر وجود داشته باشند یا تاثیر بگذارند، بیماری به وجود می آید. لذا چون پیشگیری یا از بین بردن زمینه های ارثی ابتلا به این بیماری کار مشکلی است دانشمندان در صددند با شناسایی دقیق عوامل محیطی زمینه ساز راه را برای پیشگیری از ایجاد این بیماری ها و درمان قطعی آن ها باز کنند.

علایم:

در این دسته از بیماری ها علائم متعدد و متفاوتی ممکن است بروز کند. دسته ای از این علائم که ناشی از تاثیرات این بیماری بر روی دستگاه گوارش فرد (بخصوص روده ها) می باشد، علائم روده ای و دسته ای از علائم که ناشی از اثرات و عوارض این بیماری ها در خارج از دستگاه گوارش می باشد، علائم خارج روده ای نامیده می شوند در بسیاری از موارد این بیماری دارای عوارض و علائمی می باشد که اختصاصی به اندام و ارگان خاصی ندارد و ناشی از ماهیت بیماری و علائم آن است. (مثل خستگی و ضعف، تب و کم خونی) که به آنها علایم عمومی بیماری گفته می شود.

الف) علائم روده ای

اسهال:

شایع ترین علامت این دسته از بیماری ها است که به مدفوع آبکی یا مدفوع نسبتا شل که به صورت مکرر دفع گردد اشاره دارد. اسهال در این بیماران گاهی آنقدر شدی است که بیمار مجبور می گردد به دفعات مکرر جهت اجابت مزاج مراجعه نماید (گاهی ۲۰ بار در طول یک روز) البته ممکن است بسته به فعال بودن یا نبودن بیماری و نوع غذای مصرفی، دفعات اسهال تغییر نماید.

دل پیچه:

در بعضی از موارد انقباضات مکرر شکم ممکن است وجود داشته باشد که فرد را نیازمند اجابت مزاج های مکرر با مقدار کمی مدفوع شل می کند. این انقباضات به دلیل تحریک جداره روده ناشی از التهاب رخ می دهند.

وجود خون در مدفوع و خونریزی از معقد:

به دلیل وجود التهاب و آسیب مخاط روده ها در بیماران مبتلا به کولیت زخمی و کرون، خونریزی، بخصوص در مواقعی که بیماری فعال است، دیده می شود در این حالت مدفوع بیمار ممکن است آغشته به خون باشد یا خون روشن از مقعد دفع شود.

یبوست:

بعضی از مبتلایان به بیماری کولیت زخمی و یا کرون از یبوست های دوره ای شکایت دارند. بیماری کرون این مساله می تواند ناشی از انسداد نسبی روده کوچک باشد و در بیماری کولیت زخمی یبوست غالبا در نتیجه وجود التهاب در قسمت انتهایی روده بزرگ یعنی رکتوم می باشد که در این حالت واکنش عصبی روده بزرگ باعث عدم دفع مدفوع و در نتیجه یبوست می گردد.

درد شکمی:

معمولا نتیجه انقباضات روده و یا التهاب است. التهاب باعث تحریک پذیری اعصاب و عضلاتی می گردد که انقباضات روده ای را تحت کنترل دارند. درد بیماران مبتلا به کولیت زخمی بیشتر در قسمت پایین شکم احساس می شود و بیشتر در ارتباط با دفع است و با دفع مدفوع، بهتر می شود در بیماری کرون درد شکمی معمولا در ناحیه راست و پایین شکم احساس می شود، یعنی جایی که ناحیه انتهایی روده کوچک واقع شده است و احساس درد نشان دهنده وجود التهاب در این قسمت روده کوچک می باشد. در بعضی از موارد ممکن است درگیری در یک قسمت از روده باشد اما درد شکمی در قسمت دیگری احساس شود. در بعضی موارد درد در این بیماران نشان دهنده عوارض بیماری مانند آبسه است به طور کلی دردی که به صورت ناگهانی شروع شود و یا در کیفیت و چگونگی آن تغییر قابل ملاحظه ای پدید آید، باید حتما به اطلاع پزشک رسانده شود.

عدم توانایی در نگه داشتن مدفوع:

این مسئله از شکایت های است که بخصوص در موقع فعال بودن بیماری مشاهده می شود. نکته: توجه به این مسئله بسیار مهم است چون در صورتی که در زمان مناسب به پزشک اطلاع داده شود، با استفاده از داروهای موضعی بهبود پذیر می باشد.

ب) علائم خارج روده ای:

تعدادی از بیماران مبتلا به بیماری های التهابی روده علائم خارج روده ای را تجربه می کنند. شایع ترین این درگیری ها، درد مفاصل به علت التهاب می باشد (آرتریت) در حال حاضر توضیح رضایت بخشی برای علت وقوع عوارض خارج روده ای بیماری وجود ندارد. بعضی از پزشکان این عوارض را ثانویه به بیماری التهابی روده می دانند در حالی که عده ای دیگر آن ها را مانند بیماری التهابی موجود روده التهابی که کل بدن را درگیر کرده است فرض می کنند، مشخص شدن علت قطعی این عوارض به یافتن علت اصلی بیماری های التهابی روده بستگی دارد.

نژاد:

این بیماری در سفید پوستان شایع تر از سیاه پوستان است. از طرفی در سیاه پوستانی که در آمریکا و یا سایر کشور های غیر آفریقایی زندگی می کنند، فراوانی این بیماری با افراد بومی ساکن آن کشور (مثلا سفید پوستان) تفاوتی ندارد که این مساله نشانگر این حقیقت است که با وجود نقش مسائل ارثی و نژادی، محیط زیست نیز تاثیر عمده ای در ایجاد این بیماری دارد. از طرفی شایع تر بودن این بیماری در برخی از جمعیت های خاص (مانند یهودیان) نشان دهنده اهمیت نقش وراثت در این بیماری است. چون یهودیان ساکن در کشورهای مخالف، میزان ابتلای بالاتری نسبت به ساکنان بومی آن کشور ها دارند.

وراثت:

در حدود ۲۵ درصد بیماران مبتلا به بیماری های التهابی روده یک فرد مبتلا به این بیماری در خانواده هایشان دارند. بررسی های متعدد نشان دهنده این مساله است که وجود ویژگی های ژنتیکی خاصی در مبتلایان به این بیماری ها آن ها را مستعد ابتلا به این بیماری می کند.

من یک بیمار مبتلا به بیماری کولیت زخمی روده هستم و در حال حاضر قصد ازدواج دارم. نگرانی من از این مساله است که بعد از ازدواج فرزند من نیز دچار این بیماری گردد. آیا این احتمال وجود دارد؟

با وجود نقش وراثت در ایجاد این بیماری، احتمال ابتلای فرزندان مبتلایان به بیماری های التهابی روده به این بیماری وجود دارد. نکته قابل توجه در این زمینه این است که در صورت ابتلای فرزندان افراد مبتلا به بیماری های التهابی روده به این بیماری نوع بیماری، در درصد بالایی از موارد، مشابه والدین می باشد مثلا فرزند فرد مبتلا به کولیت زخمی در صورت ابتلا به این بیماری مبتلا به کولیت زخمی خواهد شد. ضمنا به نظر می رسد که انتقال ارثی در بیماری کرون بیشتر از کولیت زخمی دیده می شود و شایع ترین حالت انتقال از مادر به فرزند نادرترین حالت آن از پدر به فرزند است.

التهاب و درد مفاصل:

از هر ۵ بیمار مبتلا به بیماری های التهابی روده حدودا یک نفر دچار عوارض مفصلی بیماری می گردد. این عارضه بیشتر در بیمارانی که روده بزرگ شان درگیر است دیده می شود به همین علت التهاب مفاصل در افراد مبتلا به کولیت زخمی شایع تر از مبتلایان به بیماری کرون است که تنها روده کوچکشان درگیر می باشد. از آنجایی که مشکلات مفصلی وابسته به وجود التهاب در روده است علائم درگیری مفصلی می گردند نباید از داروهای مسکنی همچون آسپرین، دیکلوفنانک، ایبوبروفن و... استفاده نمایند زیرا اگر چه این داروها در کاهش التهاب مفصلی موثر هستند؛ اما استفاده مداوم از آن ها می تواند باعث تشدید بیماری اصلی شود.

پوکی استخوان:

ابتدا تصور می شد که کاهش قطر استخوان در این بیماران به دلیل استفاده طولانی مدت و یا دورهای بالای داروهای کورتونی است اما تاکنون مشخص شده است که این واکنش های التهابی هستند که باعث تغییرات استخوانی می گردند. به همین دلیل توصیه می شود که مبتلایان به این بیماری های در فواصل زمانی مشخص آزمایش اندازه گیری تراکم استخوان انجام دهند تا در صورت وجود چنین تغییراتی پزشک معالج به سرعت مطلع گردد.

چشم:

شایع ترین شکایت چشمی در این بیماری قرمزی چشم بدون وجود درد می باشد. این مشکل نیز همزمان با عود بیماری ایجاد شده هنگامی که بیماری فروکش می نماید بهبود پیدا می کند در قسمت های دیگری چشم نیز درگیری هایی ممکن است به وجود بیاید که بعضی از این درگیری ها در صورت عدم توجه به ضایعات پایدار مانند آب مروارید یا آب سیاه (گلوکوم) تبدیل می گردد. به همین دلیل انجام معاینات مکرر چشمی در بیماران مبتلا به بیماری ها التهابی روده توصیه می شود. در بیشتر موارد بهبود علائم گوارشی باعث بهبود ضایعات چشمی می شود.

پوست:

شایعترین تغییر پوستی در این بیماری ضایعه ای به نام ارتم ندوزوم است که معمولا در مراحل اولیه بیماری التهابی روده ایجاد گردیده و در ۸۰درصد موارد همراه با درگیری های مفصلی می باشد این ضایعه غالبا به صورت نقاط بر جسته و حساس اغلب روی هر دو پاست که گاهی می تواند قبل از بروز علائم گوارشی نیز پدید آید. ضایعه دیگر پیودرما گانگرنوزوم است که حتی می تواند بدون ارتباط با فعالیت بیماری نیز دیده شود و معمولا روی قفسه سینه و شکم دیده می شود و در اثر آسیب به عروق خونی کوچک زیر پوست و لایه پوشاننده آن هاست.

ترک خوردگی گوشه دهان، ترک روی لب ها و یا حتی قرمزی پوست اطراف لب ها می تواند نشانه ای از وقایع گوارشی زمینه ای باشد.