جشنِ جریان خون در ایران

ماهنامه دانشمند - الهه اسلامی: با دکتر بشیر حاجی بیگی، سخنگوی سازمان انتقال خون ایران، گفتگویی انجام دادیم تا از استانداردهای انتقال خون در ایران باخبر شویم.

قبل از هر چیز ارزیابی خود را از وضعیت اهدای خون در کشور بفرمایید.

- امروزه با توجه به گسترش مراکز جراحی های بزرگ قلب و مراکز پیوند اعم از کبد و کلیه، نیاز به خون و فرآورده های آن بسیار بالا رفته است به طوری که در عمل پیوند کبد از 60 واحد خون و فرآورده های خونی استفاده می شود. به طور کلی پیشرفت پزشکی در کشور به این مسئله انجامیده که بسیاری از بیماری ها تشخیص داده می شود و برای درمان آنها نیاز به عمل جراحی و در نتیجه خون افزایش پیدا می کند. رسالت سازمان، تامین خونی است که همه بیماران سراسر کشور بدان نیاز دارند و در همین راستا مرکز جامع اهدای خون را راه اندازی کردیم که مکانی مجهز برای اهدای پلاکت و پلاسماست.


همان طور که می دانید یکی از شعارهای سازمان انتقال خون این است: «با اهدای خون خود به نجات جان سه بیمار کمک کنید.» این بدان معناست که خون فرد اهدا کننده پس از اهدا به پلاسما، پلاکت، خون کامل و گلبول قرمز فشرده شده تجزیه می شود و هر یک از این عناصر به نجات جان دسته ای از بیماران یاری می رساند. مرکز جامع اهدای خون که از طراحی پیشرفته مبتنی بر اصول GMP و استانداردهای بین المللی سالن های اهدا بهره مند است، این امکان را برای فرد فراهم می کنند که پس از مراجعه تعیین کند که می خواهد از کدام عنصر خونش استفاده شود. روش فریزس این امکان را به ما می دهد که پس از جدا کردن پلاکت یا پلاسما از خون اهدا کننده، اصل خون را به بدن او بازگردانیم.

به طور کلی فعالیت های سازمان انتقال خون در سال های اخیر به این صورت بوده است که می توانیم بگوییم از نظر آمار اهدای خون به خودکفایی رسیده ایم و دیگر به دنبال افزایش آمار اهدای خون نیستیم بلکه هدف اصلی ما افزایش اهدا کنندگان مستم راست. هم اکنون ۵۲ درصد اهدا کنندگان خون به طور مستمر این کار را انجام می دهند و باقی افراد بار اولی است که مراجعه می کنند.

در حال حاضر آمار اهدای خون در سال چند نفر است و روند اهدای خون در کشور چه سیری دارد؟

- طبق آمار سال ۱۳۹۴ مردم ما در سراسر کشور دو میلیون و ۵۰۰ هزار بار برای اهدای خون مراجعه کرده اند که از این تعداد، دو میلیون و ۱۰۰ هزار مورد موفق به اهدا شدند. به طور کلی آمار خون در کشور ما ۲۷ اهدا در هزار نفر است. این در حالی است که بیشتر کشورهای منطقه مدیترانه شرقی (EMRO) با آمار ۱۰ اهدای خون در هزار نفر برای تامین نیازشان به خون با مشکل مواجه هستند.

پس می توانیم بگوییم ایران در منطقه جایگاه مناسبی دارد اما آیا این مسئله در مقایسه با کشورهای توسعه یافته نیز صادق است؟

- رقم ۲۷ اهدا در هزار نفر رقمی نزدیک به کشورهای توسعه یافته است. بیشتر کشورهای توسعه یافته آمار ۳۳ اهدا در هزار نفر را دارند. البته نباید این نکته را از قلم بیندازیم که وضعیت منطقه مدیترانه شرقی به طور کلی چندان مناسب نیست. در واقع در شرایطی که منطقه اروپا با داشتن ۱۲ درصد جمعیت جهان، به ۳۱ درصد منابع خون دسترسی دارد، کشورهای منطقه ما با ۹ درصد جمعیت جهان سهمی ۶ درصدی از اهدای خون جهان را دارند.

با وجود این لازم است ذکر کنم پیشرفته ترین کشورها در عرصه اهدای عضو آماری نزدیک به ۳۳ اهدا در هزار نفر دارند. یکی از چالش های دیگر ما در این زمینه پایین بودن نرخ اهدای خون در میان بانوان است که البته این چالشی جهانی است. در واقع در سطح جهان فقط ۳۰ درصد از افرادی که خون شان را اهدا می کنند زن هستند. این رقم در ۲۰ کشور تا ۱۰ درصد کاهش می یابد و متاسفانه ایران نیز یکی از این کشورهاست.

بهترین زمان برای اهدای خون در چه موقع است؟ آیا خون افراد با سنین مختلف کیفیت های گوناگونی دارد؟

- به طور کلی افرا د از ۱۸ سالگی تا ۶۰ سالگی می توانند خون شان را اهداف کنند و بنابراین از لحاظ سنی هیچ محدودیتی برای اهدای خون وجود ندارد. بهترین زمان برای اهدای خون در طول سال فصل بهار است، به این دلیل که همان طور که گفته می شود افراد در فصل بهار شاداب تر هستند، خون آنها هم از شرایط بهتری برای اهدا برخوردار است.

هر سال آمار اهدای خون در برخی مراسم مذهبی از جمله ماه محرم و شب های قدر بالا می رود. آیا سازمان انتقال خون برای همه خون های اهدایی برنامه دارد؟

- به طور کلی اهدای خون در بیشتر موارد با انگیزه های معنوی صورت می گیرد. اهدای خون در ایران از زمان جنگ تحمیلی در مردم ما آغاز شد و در طول سال های پس از جنگ در فرهنگ ما نهادینه شده است. به همین دلیل هم بیش از هر چیز جنبه ایثارگری دارد. دخالت انگیزه های معنوی در اهدای خون باعث می شود در مراسم مذهبی تعداد بیشتری برای اهدای خون شان به مراکز انتقال خون مراجعه کنند.

نکته ای که باید در نظر بگیریم این است که سازمان انتقال خون در حال حاضر از چهل سالگی اش نیز عبور کرده و به مرز کمال و بالندگی رسیده است. به همین دلیل می توانیم بگوییم دیگر به سمت اهدای خون مسئولانه و آگاهانه قدم برداشته ایم. در واقع نیاز ما به خون همیشگی است و به همین دلیل سعی مان بر این است که میان اهدای خون و نیازی که در مراکز درمانی وجود دارد هماهنگی ایجاد کنیم.

افرادی که در مناسبت ها برای اهدای خون شان مراجعه می کنند تا سه ماه بعد نمی توانند خون شان را اهدا کنند و این در حالی است که نیاز به خون نیازی مستمر است و فرآورده های خونی همچون پلاکت و گلبول قرمز را فقط برای مدت کوتاهی می توان نگهداری کرد. شاید برای بسیاری از اهدا کنندگان عزیز جالب باشد بدانند که عمر پلاکت خون در خارج از بدن سه الی پنج روز است، بنابراین ما افراد را تشویق می کنیم در طول سال خون شان را اهدا کنند تا در زمینه تامین خون مورد نیاز کشور به مشکل برنخوریم.


آیا تمامی واحدهای خونی که در مراسم مذهبی اهدا می شود مورد نیاز سازمان است؟

- معمولا ازدحام مردم عزیز در ماه محرم و رمضان بیشتر است و ما برای اینکه با حجم بالای خون های بلااستفاده مواجه نشویم، به اهدا کنندگان پیشنهاد می کنیم که به عنوان مثال به جای بیست و یکم ماه رمضان در تاریخ بیست و هفتم مراجعه کنند. با فعالیت هایی که در این زمینه انجام شده است، می توانیم بگوییم توزیع اهدای خون در طول سال رو به بهبود است.

یکی از مسائل مهمی که درباره اهدای خون مطرح است، تضمین سلامت و کیفیت خون است. سازمان انتقال خون در این زمینه چه فعالیتی انجام داده است؟

- اولا به طور کلی صادرات و واردات خون در همه کشورها به دلیل مسائل اپیدمیولوژیک بیماری های جغرافیایی هر کشور ممنوع است. در زمینه تضمین سلامت خون نیز باید به این نکته اشاره کنم که وزارت بهداشت آلمان و موسسه پاول ارلیخ این کشور سالی دو بار از سازمان انتقال خون و زیرمجموعه های آن بازدید کرده و فعالیت ما در عرصه اهدای خون را ارزیابی می کنند. مطابق آمار منتشر شده از سوی سازمان جهانی بهداشت، اهدا کنندگان ایرانی، سالم ترین اهدا کنندگان در میان کشورهای منطقه هستند.

به عنوان مثال میزانه آلودگی خون های اهدایی به ویروس هپاتیت B یک درصد و هپاتیت C پنج صدم درصد است. هپاتیت B در اهدا کنندگان خون منطقه مدیترانه شرقی حدود یک تا ۴ درصد است که اهداکنندگان ایرانی با رقم ۰.۱۵ درصد سالم ترین خون را به بیماران هدیه می کنند. پس از ایران، کشور ترکیه با رقم ۱۵.۱ درصد و با فاصله زیاد از ما قرار می گیرد.

شیوع هپاتیت C نیز در اهدا کنندگان دو منطقه فوق از حدود ۰.۴۵ درصد تا ۴.۵ درصد گزارش شده است. در این زمینه نیز ایران با رقم ۰.۰۵ درصد باز هم سالم ترین خون را به بیماران هدیه می کند. پس از ایران کشورهای تونس و ترکیه با ۰.۳۹ درصد قرار می گیرند. یکی از مسائلی که در زمینه تامین سلامت خون های اهدایی بسیار مهم است، افزایش افرادی است که به صورت مستمر خون شان را اهدا می کنند. به دلیل این که آزمایش های لازم روی خون این افراد انجام شده است و می توان از سالم بودن کسانی که خود را به خون داد ن در طول سال مقید می دانند بیشتر از کسانی که برای بار اول مراجعه می کنند مطمئن بود. در حال حاضر ۵۲ درصد از اهدا کنندگان خون افرادی هستند که به طور مستمر این کار را انجام می دهند.

برای تامین سلامت خون چه آزمایش هایی روی آن انجام می شود و این آزمایش ها تا چه حد با استانداردهای جهانی هماهنگ است؟

- آزمایش هایی را که برای تضمین سلامت خون در کشور ما انجام می شود با نام «آزمایشات غربالگری از نظر ویروس های منطقه از راه خون و گروه های خونی» می شناسند که شامل آزمایش های مربوط به گروه خون و RH و همچنین آزمایش های تشخیص ویروس هایی از قبیل هپاتیت B و C می شود. از سوی دیگر کشور ما به عنوان یکی از همکاران سازمان جهانی بهداشت، سیاست های اصلی این سازمان در عرصه انتقال خون را دنبال می کند. یکی از این سیاست ها «خود حذفی محرمانه» است که کمک شایانی به تامین سلامت خون می کند و بر اساس این سیستم می پذیریم امکان دارد فردی فقط با انگیزه ارزیابی سلامت خود به مراکز اهدای خون مراجعه کند.

این فرد ممکن است رفتاری پرخطر داشته باشد و نتواند در مصاحبه با پزشک صداقت لازم را داشته باشد. بر اساس سیستم خودحذفی محرمانه، پس از اهدای خون یک برگه به فرد داده می شود که او می تواند با صداقت اظهار کند که از خونش برای اهدا استفاده نشود. بر این اساس همه آزمایش ها روی خون فرد انجام می شود اما خون اهدایی وارد چرخه سازمان نمی شود. خود این سیاست در بالا بردن سلامت خون و اطمینان دریافت کنندگان بسیار موثر است.

یکی از بخش های مهم فعالیت سازمان انتقال خون ایران به فراهم کردن خون های نادر مربوط است. در حال حاضر سازوکار سازمان برای جمع آوری خون های نادر به چه صورت است؟

- اکثر مردم ما تصور می کنند خون نادر اشاره به برخی گروه های خونی کمیاب مثل AB و O منفی دارد، این در حالی است که خون های نادر برخی گروه های خونی هستند که از هر ۱۰ هزار نفر یک نفر دارای آنهاست. به طور کلی آنتی ژن ها تعیین کننده گروه خونی افراد هستند. اگر در بین جمعیت ۵۰۰۰-۱۰۰۰ نفر جامعه آنتی ژن خاص خون مشاهده نشود، آن فرد گروه خونی کمیاب دارد و در صورتی که گروه خون فردی بین ۱۰۰۰۰-۵۰۰۰ نفر جمعیت یک منطقه جغرافیایی آنتی ژن یا آنتی ژن های خاص را نداشته باشد، او دارای گروه خون بسیار نادر است. یکی از خون های نادر شناسایی شده، «بمبئی» نام دارد که می توانیم بگوییم از هر دو میلیون ایرانی، یک نفر این گروه خونی را داراست.

همان طور که می دانید در حالت عادی از چگونگی گروه خونی افراد جامعه با خبر نیستیم و به همین دلیل شناسایی افرادی که گروه های خونی نادر دارند کار بسیار مشکلی است. به منظور پیشبرد بهتر امور تلاش ما این است که همگام با پیشرفت های جهانی در این زمینه فعالیت کنیم.

کشور ما از سال ۱۳۸۹ به عضویت کارگروه علمی خون های نادر انجمن بین المللی انتقال خون (ISBT) در آمد. این کارگروه بانک اطلاعاتی دارد که وضعیت خون های نادر کشورهای عضو را در آن نگهداری می کند. سازمان به طور کلی برای فراهم آوری خون های نادر نیز همانند گروه های خونی کمیاب عمل می کند. یعنی افراد گروه های نایاب خونی را شناسایی و در مواقعی که به این گروه های خونی نیاز می شود با تماس تلفنی یا فرستادن پیام و فراخوان، آنها را به اهدای خون دعوت می کند.

یکی از نوآوری ها در عرصه انتقال خون بحث استفاده از خون خود فرد است. چطور ممکن است فردی بتواند از خون خودش استفاده کند؟

- اهدای خون اتولوگ در شرایطی است که خود فرد به عنوان مثلا دو هفته پیش از انجام عمل جراحی مراجعه کرده و خواهان اهدای خون خودش می شود برای اینکه از خون کس دیگری استفاده نشود. یکی از تکنولوژی های بسیار پیشرفته در این زمینه به استفاده از خون بیمار حین عمل مربوط است که طرز کار آن به این صورت است، خون حین عمل جراحی ساکشن می شود، در دستگاهی خاص تصفیه۸ شده و سپس به بدن بیمار باز می گردد.

این سیستم هم اکنون به صورت پایلوت در برخی از بیمارستان ها از جمله بیمارستان عرفان راه اندازی شده است. در حال حاضر برای بسیاری از مراکز درمانی، استفاده از دستگاه های پالایش خون (cast) به صرفه نیست، به دلیل اینکه سازمان، خون مورد نیاز را به صورت رایگان در اختیارشان قرار می دهد. یکی از مباحثی که در زمینه مدیریت خون مطرح است، استفاده از خون خود بیمار است که از عواقب ناشی از تزریق خون بیگانه جلوگیری می کند.


چه عواقبی؟

- تضعیف سیستم ایمنی بدن و افزایش طول مدت بستری در بیمارستان از جمله عوارض انتقال خون از دیگران به فرد بیمار است و به همین دلیل است که امروزه بیشتر کشورهای دنیا استفاده از دستگاه های تصفیه خون را ترویج می کنند.

در سال های اخیر بحث ورود سازمان انتقال خون به مسائل اقتصادی مطرح شده است. این سازمان چطور می تواند به فعالیت اقتصادی بپردازد و این کار چه ضرورتی دارد؟

- با توجه به این مسئله که سازمان انتقال خون بیشتر امکانات را به صورت رایگان در اختیار افراد قرار می دهد نیازمند بودجه کلانی است. به همین دلیل است که در سال های اخیر تولید داروی ایرانی از پلاسمای ایرانی مد نظر قرار گرفته است. برای این منظور پلاسمای دریافت شده از خون اهدا کنندگان به کشور آلمان فرستاده می شود تا در شرکت بیوتست به داروهای ایمونوگلوبولین وریدی (IVIG)، آلبومین (Albumin)، فاکتور ۸ و فاکتور ۹ تبدیل شود و به کشور بازگردد.

همچنین لازم به ذکر است سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۳ سازمان انتقال خون ایران را به عنوان مرکز همکاری خود در زمینه آموزش و پژوهش سلامت خون در منطقه برگزید که در همین راستا تلاش می کنیم علاوه بر پشتیبانی پژوهشی کشورهای منطقه، با تاسیس پالایشگاه پالسمای خون، تولیدات دارو از طریق پلاسما را در کشور خودمان انجام دهیم.

فناوری های خون نادر

با عضویت ایران در بانک خون های نادر جهانی، فعالیت سازمان انتقال خون در عرصه شناسایی افرادی که گروه های خونی نادر دارند، گسترش پیدا کرده است. یکی از دستگاه های مدرنی که در بخش خون های نادر این سازمان از آن استفاده می شود و کوالیز (Qwalys) نام دارد، قادر به شناسایی ۳۰ گروه اصلی و فرعی خون است و هفت نمونه از آن در نقاط مختلف کشور از جمله مراکز درمانی اصفهان و شیراز وجود دارد. در صورتی که کوالیز با آنالیز سرولوژیک خون به نتیجه نرسد، نمونه خون به دستگاه دیگری به نام فلوویستا (Flovista) ارجاع داده می شود که گروه خونی را بر اساس آزمایش مولکولی تشخیص می دهد. هم اکنون بانک خون های نادر ایران موفق به شناسایی هزار و ۳۰۰ نفر با گروه خونی نادر شده است که گروه خونی ۵۱ نفر از آنها، گروه خونی بمبئی است.