سالمندان؛ خودمراقبتی و دگرمراقبتی

هفته نامه سلامت - دکتر فرشاد یوسفی*: وقتی صحبت از مراقبت از سالمندان به میان می آید، 2 گروه از سالمندان مدنظر قرار می گیرند؛ سالمندانی که توان مراقبت از خود را دارند و سالمندانی که نیازدارند خانواده یا یک پرستار از آنها مراقبت کند. در هر دو حال، اطلاعات و آگاهی سالمند و مراقبان آنها برای حفظ سلامت و ارائه هرچه بهتر خدمات ضروری است اما یک نکته مهم دیگر هم وجود دارد؛ اینکه اگر قرار است فردی را برای مراقبت از سالمندان استخدام کنیم، آن فرد چه خصوصیاتی باید داشته باشد.

سالمندان و خودمراقبتی

این روزها در محافل پزشکی بحث خودمراقبتی به بحث داغی تبدیل شده و خاص همه سنین است و فقط طیف سالمند را دربر نمی گیرد. همه انسان ها و در هر سنی باید آموزش ببینند تا از خود مراقبت کنند. برای اینکه در این زمینه به یک نقطه مطلوب برسیم باید اصول کلی سلامت و توصیه های لازم برای سالمندی سالم را بدانیم. سلامت جسم و روان یک شبه به دست نمی آید بلکه حاصل رعایت اصول بهداشتی، تغذیه ای و فعالیتی سالمی است که در طول سال ها برنامه ریزی شده است.


وقتی به سن سالمندی می رسیم باید بتوانیم سلامت را حفظ یا درواقع از خودمان مراقبت کنیم. بسیاری از سالمندان به طور مطلق سالم نیستند و کهولت سن باعث بروز بیماری هایی در آنها می شود و معمولا تعداد زیادی از آنها باید روزانه دارو مصرف کنند و تحت نظر پزشک باشند. بنابراین یک سالمند باید نحوه کنترل بیماری و مراقبت از خود را بداند. البته این بحث خیلی گسترده است.

بیماری های متنوع هستند و نمی توان نحوه مراقبت از هر بیماری را یک به یک توضیح داد ولی به طور خلاصه اگر بخواهیم به بیماری های پوستی در سالمندان بپردازیم، باید به خشکی و نازک شدن پوست اشاره کنیم.

در این مواقع نیاز است یک متخصص پوست مواد نرم کننده برای پوست سالمند تجویز کند یا اگر به دیابت مبتلاست به او آموزش داده شود تا مراقب پاهای خود باشد و هر روز از نظر وجود زخم آن را بررسی کند. (حس عمقی پاها در بیماران مبتلا به دیابت به دلیل درگیری عصبی کاهش پیدا می کند) مورد دیگر سالمندانی اند که دچار اختلال در راه رفتن هستند و احتمال زمین خوردنشان زیاد است.

این افراد بهتر است از عصا استفاده کنند و با احتیاط تر قدم بردارند. عصا مانع زمین خوردن و شکستگی های ناتوان کننده در لگن و ران می شود. این موارد و توصیه های غذایی و فعالیت فیزیک و... گوشه کوچکی از اصول مراقبتی ساده هستند که تقریبا همه سالمندان با کمک پزشک و بالابردن سطح آگاهی خود می توانند آن را رعایت کنند.

سالمندان و دگرمراقبتی

سالمندان ممکن است به اطرافیانشان وابسته باشند و نتوانند کارهای روزمره زندگی مانند لباس شستن، غذاپختن، خرید کردن، حمام رفتن و... را انجام دهند. مراقبان سالمندان به ۲ گروه تقسیم می شوند؛ مراقبانی که از خویشان سالمندان هستند و مراقبانی که استخدام می شوند. در ایران بیشتر سالمندان کنار خانواده شان زندگی می کنند و آنها وظیفه نگهداری از سالمند را برعهده دارند و خانواده بدون اینکه پولی دریافت کند کارهای سالمند را انجام می دهد در حالی که در نوع دوم فرد دیگری با دریافت مبلغ این وظیفه را برعهده می گیرد.


سالمندانی که به مراقب نیاز دارند قطعا به دلیل وجود مشکلی مانند زمین گیر بود، بیماری یا کهولت سن و فرتوتی قادر به مراقبت از خود نیستند. بنابراین مراقبان باید اصول نگهداری از سالمند را با توجه به نوع بیماری و وضعیتش آموزش ببینند. مثلا اگر سالمندی فقط باید روی تحت بماند حتما لازم است راه های جلوگیری از زخم بستر را بدانند و بیمار را مدام جابجا کنند یا نواحی در معرض فشار را ماساژ دهند تا خون بیشتری در آن جریان یابد.

سالمندی که دچار دمانس یا زوال عقل است به مراقبی صبور، باحوصله و بااخلاق نیاز دارد. یکی از اولین علامت بیماران مبتلا به دمانس فراموشی از موضوع و پرسیدن سوال های مکرر است. مراقب سالمند باید برای توضیح هر موضوعی اطلاعات بیشتری در اختیار او قرار دهد. مثلا اگر می خواهیم بگوییم رییس جمهور ایران به خارج از کشور سفرکرده حتما باید بگوییم رییس جمهور فردی است که مسئولیت اداره کشور را برعهده دارد و او رفته تا این کار را انجم دهد. یعنی موضوع هایی که افراد سالم با یک اشاره کوتاه متوجه می شوند در سالمندان به توضیحات تکمیلی نیاز دارد.

همچنین بیماران مبتلا به دمانس بی قرار هستند و باید به بی قراری آنها توجه و سعی کرد تا آرامش را به آنها برگرداند. گاهی دیده می شود مبتلایان به دمانس را محدود می کنند مثلا در یک اتاق نگه می دارند یا به تخت می بندند. البته باید مراقب بود تا سالمند مبتلا به دمانس از خانه خارج نشود ولی زندانی کردن او در یک اتاق یا بستن او کاملا مطرود است.

سالمندان و مراقبان

مراقبت از سالمند ناتوان یک کار دائمی است و شاید گاهی از عهده فرزندان او نیز خارج باشد. بنابراین لازم است گاهی از پرستار سالمندان استفاده شود و در عین حال به فردی که به عنوان پرستار انتخاب می شود نیز اعتماد شود.

هیچ وقت نباید به مراقبت از سالمند به عنوان یک شغل نگاه کنیم. مراقبت از سالمند شغل نیست، عشق است. اولین نکته ای که در انتخاب مراقب سالمند درنظر گرفته می شود این است که مراقب این کار را از روی جبر انتخاب نکرده باشد و به این کار باعلاقه و میل درونی نگاه کند. اگر کسی روحیه خوب و نگرش مثبتی نسبت به این موضوع نداشته باشد افسرده خواهدشد و افسردگی را به سالمند هم انتقال می دهد و باعث رنجش او نیز خواهدشد.


مراقب باید مهربان، دلسوز و قابل اعتماد باشد. مراقبت از سالمند مراقبت از کسانی است که نه زبان گفتار دارند و نه پای فرار. سالمند ممکن است حتی توان گفتن اینکه مراقب باعث آزار و اذیت او است را نداشته باشد. اطرافیان حتما باید تا مدتی مراقب جدید را تحت نظر بگیرند. مراقب باید از نظر شخصیتی و فیزیکی قوی باشد. یکی از معیارهایی که برای استخدام مراقبان سالمندان درنظر گرفته می شود این ۲ بعد از خصوصیات است چون نگهداری سالمند به کار فیزیکی جدی نیاز دارد.

مراقبت از سالمند کار دشورای است. فرض کنید قصد دادن غذا به او دارید و او میلی به خوردن غذا ندارد ولی ۱۰ دقیقه بعد دوباره غذا درخواست می کند. در این مواقع باید دوباره غذا را گرم کنید یا سفره دیگری بچینید که این خود به صبر و حوصله بسیاری نیاز دارد. بنابراین مراقب باید با این رفتارها آشنا باشد و از این کار سالمند ناراحت یا خشمگین نشود.

مراقب حتما باید آموزش های لازم را دیده باشد. آموزش ها مراقبتی هستند که شامل مراقبت های مختلف برای سالمندان و با توجه به مشکلاتشان است. مراقب باید آموزش احیای قلبی عروقی هم دیده باشد. فرض کنید لقمه غذا در گلوی سالمند گیر کرده است. مراقبت حتما باید بتواند اقدام های اولیه را انجام دهد و سالمند را نجات دهد. آشنایی با داروها نیز الزامی است. تفاوت بین سالمند سالم و سالمندی که به مراقبت ویژه نیاز دارد را بداند و علائمی که نشان دهنده بدحال شدن سالمند است را بشناسد.

*اپیدمیولوِژیست و دبیر مرکز تحقیقات سالمندان ، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران