فرار ژن ها از فرار مغزها خطرناک تر است!

ماهنامه دنیای سلامت - مهناز خدادوست: اینکه تا اسم مشکلات زیست محیطی به میان می آید و یا اینکه اسم پایان ذخایر معدنی مطرح می شود، یاد نسل آینده می افتیم شاید بخاطر این باشد که ما در آن لحظه فقط به افقی فکر می کنیم که آن را می بینیم. یادمان باشد که خیلی از افق ها را نمی توان دید اما زمینه ساز افق هایی هستند که می توان به بهترین نحو آنها را حس کرد. یکی از این افق ها ژنتیک است. افقی که شاید انسان امروز آن را لمس کنند اما خواه ناخواه با آن درگیر است. ژنتیک همان علمی است که زمانیکه از پروفسور ژاندوک در مورد اهمیت آن سوال شد پاسخ داد براستی می توانم بگویم که اگر ژنتیک نبود اتفاقی که در نسل آینده هر کشور رخ می داد به مراتب زیانبارتر از چندین بمب اتمی هیروشیما بود.

یادمان باشد که ژنتیک تنها محدود به حوزه انسانی نیست، عملکرد بالای بسیاری از ارقام گیاهان، مقاومت گیاهان به تنش های مختلف زیستی مانند تنش شوری و کم آبی، اصلاح کیفی گیاهان مانند کاهش دانه درون مرکبات و... تنها بخشی از فعالیت های اصلاحی ژنتیکی در حوزه کشاورزی است. امروزه ژ«تیک به یک علم استراتژیک تبدیل شده است و تنها کشورهایی می توانند با اقتدار از تضمین کیفیت زندگی نسل آینده خود صحبت کنند که تسلط بر این علم دارند. در یکی از روزهای تقریبا معتدل بهاری مهمان استاد ژنتیک کشورمان پروفسور داریوش فرهود شدیم تا با او در زمینه ژنتیک صحبت کنیم. هرچند گردش روزگار برف سفیدی بر روی پدر علم ژنتیک ایران نشانده است اما از همان نگاه اول و برخورد اول استاد یاد این بیت افتادیم که «ز دانش دل پیر برنا بود». آنچه که در ادامه می خوانید گفتمانی گرم و صمیمی با پروفسور داریوش فرهود، بزرگ مرد عرصه ژنتیک ایران است.


چه عوامل مهمی در شیوع بیماری های ژنتیکی تاثیر دارند؟

- بیماری های ژنتیکی از پدر، مادر یا نسل قبلی به ارث می رسد. این نوع بیماری ها مربوط به نقص ژن، کروموزوم و یا میتوکندری (موروثی فقط از طریق مادر) می باشند. به هر حال بیماری های ژنتیکی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. عوامل مختلفی در روند و توارث این بیماری ها تاثیر می گذارند که یکی از مهم ترین این عوامل ازدواج خویشاوندی است. در جمعیت هایی که بیماری های ژنتیکی وجود دارد، ازدواج خویشاوندی می تواند عامل تشدیدکننده شیوع این بیماری باشد. به عبارتی دیگر، توارثی که به صورت نهفته باشد توسط ازدواج خویشاوندی می تواند به نسل بعد منتقل گردد. عامل مهم دیگر بسته بودن (از نظر جغرافیایی یا قومی یا مذهبی...) جمعیت است. زمانی که بیماری در جمعیتی شایع می شود اگر در یک جمعیت بسته ای باشد، فراوانی یک صفت تشدید می یابد.

با توجه به اینکه حضرتعالی پدر علم ژنتیک ایران هستید، ظهور این علم چه تحولاتی در زندگی بشر گذاشته است و آینده علم ژنتیک را چگونه می بینید؟

- می توان تاریخچه هر علمی را از زمان ایجاد کره زمین دانست. علم ژنتیک نیز نمی تواند از این مسئله مستثنی باشد. به عبارتی زمان شروع منشا حیات را که حدود یک میلیارد سال پیش، تخمین می زنند می توان به زمانی نسبت داد که اولین سلول زنده که تک سلولی بود، در کنار اسیدهای آمینه قرار گرفت و ساعت بیولوژی شروع به کار کرد. درواقع از همان زمان علم ژنتیک بر جهان هستی سایه گسترده، زیرا اگر در آن تک سلولی عامل وراثتی برای تقسیم سلولی و تداوم نسل وجود نداشت همانا اکنون اثری از آن تک سلولی وجود نداشت! پس، از همان یک میلیارد سال پیش، ژنتیک بر زندگی و حیات کره زمین حاکم شده است. علم ژنتیک در کشورهای مختلف قدمت فراوانی دارد. در ایران، ادبیات کشور عزیزمان پر از تمثیل است. حکیم فردوسی سال ها پیش چه زیبا سرود:


تفسیر علمی بیان فردوسی می گوید که آدمی از پدربزرگ مادری و پدربزرگ پدری می توانسته این ژن ها را بگیرد.

حضرت سعدی می فرماید:


البته در جایی دیگر فرمود: «پسر نوح با بدان بنشست- خاندان نبوتش گم شد». سعدی در این بیان صفات را ترکیبی از محیط و ژن می دانست. در قدیم اعتقاد بر این بود افراد با هر ویژگی صاحب فرزندانی با همان صفت می شوند، برای مثال والدین لاغر، چاق یا باهوش به تریبت صاحب فرزندان لاغر، چاق یا باهوش می شوند. در سال ۱۸۸۰ میلادی با وجودی که در اروپا خیلی از افراد معتقد به انتقال صفات بودند، کشیشی مجارستانی اصلی به نام مندل، با نگاهی عمیق و کنجکاو به محیط اطراف، توانست اولین گام های قانونمند کردن علم ژنتیک را عالمانه بردارد.

مندل، وقایعی را دید که از طرف سایرین هم دیده می شد اما او نخود فرنگی هایی را که دیگران «نگاه می کنند» توانست «ببیند». یکی از مهم ترین مشکلات مردم ایران بی دقتی است، در هیچ مسئله ای دقت کافی اعمال نمی کنیم و از پرسش های چرایی و فلسفی گریزانیم. از هر دانشی لایه ای سطحی از آن بر فکر ما نقش می بندد ولی هرگز عمقی نمی یابد. مندل با شمارش ساده دانه هایی که هم رنگ دانه های والدین کاشته شده نبودند توانست قانون اول خود را ثبت کند. کلیه علوم جهان بر محور دقت و کنجکاوی پیش می روند «چرا» «چرا».

در بین کشورهای منطقه، ایران از نظر همه علوم از جمله ژنتیک جایگاه نسبتا خوبی را کسب کرده است.

در کشور عزیزمان به اقتضای زمان، ژنتیک همراه با دیگر خدمات پزشکی، رشد کرده است و سرویس دهی از قبیل تست های پیش از تولد، پیشرفت داشته است اما متاسفانه تحقیقات ژنتیکی به دلیل عدم کسب درآمد مطلوب، نتوانسته جایگاه حقیقی خود را پیدا کند. چنین فعالیت های تحقیقاتی نیازمند هزینه، زمان، امنیت شغلی و مسایل دیگری می باشد. در مقایسه با افرادی که سرمایه گذاری اقتصادی می کنند با افرادی که گام در سرمایه گذاری فکری و اختراع می گذارند باید اذعان داشت فردی که سرمایه گذاری اقتصادی می کند نیازمند امنیت شغلی و برنامه های درازمدت است در حالی که دانشمندی که کارهای تحقیقاتی انجام می دهد علاوه بر این دو اصل، به دنبال عامل مهم تری به نام «حرمت و جایگاه اجتماعی» است.


هزینه آزمایش ژنتیک چقدر است؟

- هزینه آزمایش های ژنتیک بسته به نوع آزمایش و بیماری مورد نظر از حدود ۴۰۰ هزار تومان در آزمایشگاه های ایران تا ۲ میلیون تومان متغیر است. آزمایش هایی که به تشخیص زنجیره ای نیاز دارد در خارج از کشور تا مرز ۳۰ میلیون تومان نیز می رسد.

ایران تاکنون به چه دستاوردهای ژنتیکی درزمینه کشف بیماری های ناشناخته ای نائل شده و چه بیماری های ژنتیکی از سوی شخص شما در دوران خدمت تا به کشور، کشف شده است؟

- تاکنون در حدود ۲۰ هزار بیماری ژنتیکی گزارش و ثبت گردیده است که در بین آن ها بیماری های چشم، گوش، مو، دست، پا، مغز، قلب و انواع مختلف بیماری ها دیده می شوند. بنده دو مسئله را گزارش نمودم. مورد اول بیماری مربوط به جوش خوردگی مفصل دست است و نوزاد از بدو تولد با این بیماری متولد می شود و قادر به حرکت مفصل آرنج های خود نیست، متاسفانه چنین نوزادانی تا پایان عمر به همین صورت می مانند و کف پای این افراد پیچیده است و با شست پا راه می روند و البته انگشت ها نیز وضعیت مساعدی ندارند.

گزارش این بیماری برای اولین بار انجام شد و البته این بررسی ها در شجره نامه بزرگی صورت گرفت. در برخی گزارشات از این بیماری با عنوان «سندرم فرهود» نام می برند. مورد دوم شناسایی پروتئینی با نقش انتقال آهن در خون می باشد. این پروتئین (ترانسفرین) دارای انواع مختلفی است که ما موفق به دستیابی به نوع جدیدی از آن که آن را «ترانسفرین ایران» نام گذاری کردیم، شدیم.

در هزاره ای که پیشرفت ژنتیک به طور روزانه تمامی شئون زندگی بویژه پزشکی را تحت تاثیر خود قرار می دهد، چه کمبودهایی در زمینه ژنتیک پزشکی در کشور وجود دارد؟ آیا ما در کشور با کمبود نیروی متخصص یا مراکز ارائه دهنده خدمات ژنتیکی مواجه هستیم؟

- مسئله کمبود نیروی انسانی نیست. متاسفانه کم کاری مزمن به صورت شایع فراگیر شده است. بنده به عنوان فردی علاقه مند و خدمتگزار به علم، تمام فرصت خود را وقف کارهای تحقیقاتی می نمایم و زندگانی تهی از تلویزیون و موبایل دارم. در صورتی که اغلب افراد برنامه ای متضاد این دارند. مردم از یک پول ناچیز روی زمین نمی گذرند، به راحتی نظاره گر گذر عمر خود نشسته اند. زندگی ها فقط تبدیل به یک زندگی غریضی شده است و بس. لذا کمبود نیروی انسانی نیست، تعداد کافی است ولی برخی افراد یا تحقیق نمی کنند و یا قدم در عرصه علم می گذارند تا حداقل بتوانند به ثروت برسند.

البته بدون تردید در ژنتیک نیز مانند دیگر شاخه های علوم دانشمندان برجسته ایرانی، چه در ایران و چه در خارج فعالیت دارند.

میزان دقت و صحت آزمایش های ژنتیکی در کشور به چه نسبتی است؟ آیا قابل مقایسه با کشورهای پیشرفته است؟

- خوشبختانه میزان دقت و صحت کافی در آزمایش های ژنتیکی در کشور وجود دارد. این آزمایش ها تنها قائم به ذات اپراتور نیست و دستگاه ها و روش ها نیز نقش دارند. نمونه های خون و DNA از دستگاهی با دقت بالا عبور می کند و در آن دخالت انسان نسبتا کم است، لذا از دقت کافی برخوردار است.

ژنتیک امروزه با چه علامت سوال هایی مواجه است و ابهامات فعلی این علم کدامند؟

- ابهامات بسیاری در اقیانوس بی کران علم وجوددارد. هرچه سرعت و شتاب پیشرفت علم بیشتر باشد ابهامات جدید نمایان می گردد. درواقع با پیشرفت علم نه تنها دانش ما فزونی نمی یابد بلکه نادانسته های ما بیشتر نمایان می شوند.

حضرتعالی معتقد هستید که به جای فرار مغزها، باید از فرار ژن ها سخن گفت و خطری که یک جامعه را تهدید می کند، از دست دادن رفتن ژن های هوشمند از جامعه است. در این زمینه بیشتر توضیح دهید.

- فرار مغزها یک مسئله طبیعی است. انسان از زمان پیدایش خود دائما به دنبال فضای مساعد زندگی بوده است. همواره کشاورز به دنبال زمین بهتر و شکارچی به دنبال محیط شکار بهتر بوده است. غالبا فرد به دنبال کوچ به شهرهای نزدیک، شهرهای بزرگتر، مرکز استان و پایتخت بوده است و این روند همواره تکرار شده است. اگر در این روند، افراد باهوش و کم هوش را مقایسه نماییم، افراد باهوش به دنبال دستیابی با امکانات بهتر به محیط های بزرگ کوچ می کنند و نیز افراد کم هوش به دلیل اینکه در شهر خود وضعیت مطلوبی نداشته اند برای اینکه شاید به وضعیت بهتری برسند از روستا به شهر مهاجرت می کنند. پ

س دو انتهای منحنی که شامل افراد کم هوش و باهوش می شود مهاجرت را انجام می دهند و اینجا نقطه شروع تحولات است. در بسیاری از کشورها بعد از هر انقلاب، کودتا، جنگ، یا هرگونه فضای نامساعد، کوچ صورت می گیرد. برای مثال بعد از جنگ دوم جهانی این کوچ ها اتفاق افتاد افراد زیادی از آلمان و اروپا به سرزمین های امن مهاجرت نمودند. آلبرت انیشتین آلمانی، زمانی قصد ورود به دانشگاه مونیخ را داشت که ممانعت شد ولی در سال های بعد، او به عنوان استاد همان دانشگاه منصوب گردید. چنین افرادی در فضای جنگ دوم جهانی در فضای ناامن حاصل در جنگ اروپا، به آمریکا مهاجرت کردند. آمریکا بعد از جنگ اول و دوم درواقع جهانی به ویژه جنگ جهانی دوم آمریکا شد و بزرگترین دستاورد آن جذب مغزها بود. در حال حاضر نیز کشورهای غربی در پذیرش مهاجر به قصد جذب مغزها یا سرمایه ها می باشند.

از فعالیت های انجام شده در کلینیک ژنتیک دکتر داریوش فرهود بگویید؟

- از سال تاسیس این کلینیک (۱۳۵۴) تاکنون رقمی نزدیک به ۸۰ هزار پرونده خانواده های مشاوره شده موجود است که احتمالا یک عدد جهانی است. به این افراد، آزمایش های لازم و خدمات هم داده شده است. اینجانب در سال ۱۳۵۱ پس از بازگشت از آلمان به ایران، سعی کردم مشاوره ژنتیک را که در آلمان در یک دانشگاه دولتی شروع شده بود، اجرا کنم ولی متاسفانه به علت عدم استقبال مردم در یک دانشگاه دولتی، تصمیم به دایرکردن یک کلینیک خصوصی نمودم.

شما را غیر از زمینه تخصص تان، یعنی ژنتیک، به عنوان متخصص اخلاق و بحث های متنوع درباره اخلاق حرفه ای نیز می شناسند. می خواستم بدانم که ارزیابی شما از فضای فرهنگی کشور، به ویژه با تغییراتی که اخیرا رخ داده چیست؟ به گفته ای دیگر انتظار شما از مدیران فرهنگی کشور چیست؟

- اصولا باید مدیران فرهنگی خودشان با اخلاق باشند. نمی توان از فردی که فاقد زمینه ای هست، انتظار داشت وارد مسئله ای شود، به نظر بنده اخلاق تنها از دو واحد تدریسی دانشگاه شروع نمی شود. اخلاق باید از کودکی و در کنار خانواده شروع شود. یعنی از همان دورانی که کودک از پدر و مادر الگوبرداری می کند و از رفتار و کردار آن ها درس می گیرد. خوشبختانه در حال حاضر در یونسکو شعار «اخلاق از مهد کودک» شروع شده است.

پدرم یک فرهنگی و معلمی بسیار باایمان، بافرهنگ، میهن پرست و خدمتگزار و گنجینه ای از سجایای والای اخلاقی بود. پدرم صاحب سبک اخلاقی خاصی بود و بنده نیز همان مدل تربیت شدم. در هر صورت از همان زمان، گرایش اخلاقی من ظاهر شد و دروغ، تملق و ریا با من آمیخته شد. ضمن اینکه بنده از سال ۱۹۷۶ به عنوان تنها کارشناس مسلمان و کل منطقه خاورمیانه در رشته ژنتیکی در سازمان جهانی بهداشت شروع به کار کردم. سال ها بعد کمیته ای با نام «اخلاق در ژنتیک پزشکی» در سازمان جهانی بهداشت تاسیس گردید، که ریشه ایجاد چنین کمیته ای، به صدا درآمدن ندای شبیه سازی سلول های بدن انسان بدون وجود پدر و مادر بود. یعنی فقط از یک نفر. البته شبیه سازی در سلول های انسانی صورت نپذیرفت ولی در جانوران اجرا گردید. از اینجانب حدود ۲۲ مقاله در زمینه اخلاق در ژنتیک پزشکی به چاپ رسیده است.


چهار شرط در اخلاق پزشکی وجود دارد: ۱- هر انسانی اختیار دارد پزشک، نوع دارو و یا خدمات پزشکی خود را انتخاب کند. ۲- هرگونه تصمیم گیری توسط پزشک، باید بر سود بیماران مرکز باشد و سود مادی و معنوی آن به نفع بیمار باشد. ۳- خدمات ارائه شده به بیمار اگر سودی برای وی نداشته باشد، حداقل دارای ضرر نباشد. ۴- عدالت برقرار باشد و افراد (فقیر، زنان، کودکان، زیردستان، بردگان، زندانیان و...) از خدمات پزشکی یکسانی بهره مند باشند.

بعد از تصویب این قانون، در مجامع و کنگره های مختلف کشورها، سعی شد این اصول گسترش یابد و کم کم بومی سازی شود. در حال حاضران در این زمینه مقالات، نشریه ها و فعالیت های مختلفی در ایران وجهان در حال پیگیری می باشد. در ایران چندین گروه اخلاق تشکیل شده و نشریه های مختلفی در این زمینه به چاپ می رسند. معتبرترین و قدیمی ترین مجله «اخلاق در علم و فناوری» می باشد که بنده از آغاز (حدود ۱۰ سال پیش) افتخار سردبیری آن را دارم. همچنین بنده از اعضای موسس انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری نیز می باشم. خوشبختانه این مسئله به خوبی متداول گردیده است و در هر کنگره ای بخشی به نام اخلاق به چشم می خورد.

مسئله ای که دائما ذهن مرا ردگیر خود کرده است کاهش مهربانی در جامعه ایرانی و تشدید خشونت می باشد. در ایران جدیدا مصوب شده که گویا از ۲۰ هزار نیروی انسانی استخدامی دولتی، فقط ۵۰۰ نفر زن حضور داشته باشند و بقیه به نیروهای مرد اختصاص یابد. طبق قوانین اروپا هر سازمانی ملزم به استخدام ۳۰درصد کارمند خانم می باشد. به تعبیر بنده زن باید هم سو با مرد در فعالیت های اجتماعی و فرهنگی شرکت فعال داشته باشد. خانم مولاوردی فردی هستند که اینجانب شدیدا ایشان را قبول دارم. در حال حاضر فضای فرهنگی جامعه را بهتر می بینم. افق در حال روشن شدن است و نسیم ملایمی وزیدن گرفته است. امیدوارم این نسیم تبدیل به گردباد نشود. بنده با کمال افتخار حضار به ترمیم خانه ویرانه ای در شیراز منصوب به حضرت سعدی می باشم. آرزوی پرواز به آنجا را دارم و دوست دارم آنجا به همان سبک قدیمی به یادگار بماند.

هم اکنون چه روش های تشخیصی، پیش از تولد برای بیماری های ژنتیکی وجود دارد؟

- ارزان ترین، در دسترس ترین، همه گیرترین و موثرترین راه پیشگیری از بروز بیماری های ژنتیک همان مشاوره ژنتیک است. به خصوص در کشور ما که ازدواج های خانوادگی سهمی حدود ۳۵درصد از ازدواج ها را به خود اختصاص داده است، مشاوره ژنتیکی ریشه فرهنگی دارد. لذا مطلوب است حتی در خانواده های فاقد ازدواج فامیلی که به دلایلی در هر دو خانواده زن و مرد، موارد بیماری های تکرار شده مشاهده می شود، حتما مشاوره ژنتیک صورت بگیرد. ضمن مشاوره مشخص می گردد آیا احتیاجی به برخی از آزمایشات هست یا نه. مشاوره ژنتیک قبل و بعد از ازدواج می تواند صورت بگیرد. هم چنین هم قبل از بارداری هم در دوران بارداری نیز صورت می گیرد.

گام اول باید مشاوره باشد. در مشاوره باید به دنبال بیماری های شایع بود و بار بیماری را مشخص کرد. شخصی با دو انگشت بهم چسبیده و یا فرد نابینا هر دو بیمار ژنتیکی محسوب می شوند ولی بار بیماری هرکدام متفاوت است. فرد با انگشتان چسبیده دست و یا پا، با وجود معلولیت می تواند رییس جمهور شود. پس بعد از مشاوره ژنتیک لازم است بار بیماری را مشخص کرد. سپس مشخص می گردد چه آزمایشاتی لازم است.

آیا ممکن است برای تشخیص برخی بیماری های ژنتیکی نیاز به امکانات و روش هایی باشد که در داخل موجود نیست و نیاز به اعزام به خارج داشته باشیم؟

- در سال های قبل اعزام به خارج صورت می گرفت ولی در حال حاضر انجام نمی گیرد. حدود ۸۰درصد بیماری ها در کشور خودمان تشخیص داده می شوند. در زمینه بیماری تالاسمی، در ایران یکی از بزرگترین ذخایر تالاسمی دنیا را داریم. بیشتر از ۲۵ هزار خانواده فرد تالاسمیک داریم. لذا لازم است سرمایه گذاری های بیشتری صورت گیرد.

پیشرفت های چشمگیر ژنتیک پزشکی در دو دهه اخیر درمان های جدیدی را برای بیماری های صعب العلاج و مزمن ژنتیکی یافته است. در گذشته نه چندان دور، بیماری های واگیر مهم ترین عامل مرگ و میر نوزادان بودند، در حالی که امروزه اختلالات ژنتیکی آمار قابل توجهی از علل مرگ و میر نوزادان را در کشورهای در حال توسعه به خود اختصاص داده است. نظرتان در این باره چیست؟

- در صورت رسم منحنی یک بیماری، متوجه نوسانات آن می شویم، زمانی منحنی ها صرفا جهت بیماری های واگیر از قبیل تیفوس، طاعون، سل و غیره بود. بعد از مهار این بیماری ها بیماری های غیرواگیر شناخته شده و نشده ژنتیکی وارد عرصه شدند. در حال حاضر مشکلات جهان بیماری های قلب و عروق، سرطان، غدد، فشار خون، دیابت و غیره است. برخی بیماری ها به صورت خودجوش رو به افزایش هستند. این قبلی بیماری ها مثل اماس و اوتیسم هنوز ناشناخته می باشند. مسئله ای که به آن اهمیت زیادی داده نشد «سبک زندگی» است.

بنده از افرادی بودم که تاکید زیادی روی آن داشتم. ما در بسیاری از امور خود از قبیل، غذا خوردن، مسائل بهداشتی، پول خرج کردن و بسیاری امور گرفتار افراط و تفریط می باشیم. امروزه می توان بسیاری بیماری ها را با اصلاح سبک زندگی، بهبود بخشید یا کنترل کرد.